Łukasz Watzenrode jako fundator dzieł sztuki : (z zagadnień mecenatu artystycznego na Warmii z przełomu XV i XVI stulecia)

(1)

Wróblewska, Kamila

Łukasz Watzenrode jako fundator

dzieł sztuki : (z zagadnień mecenatu

artystycznego na Warmii z przełomu

XV i XVI stulecia)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 149-157

1972

(2)

K A M IL A W RÓ BLEW SK A

ŁU K ASZ W ATZENRODE JAKO FUNDATOR DZIEŁ SZTUKI

(Z Z A G A D N I E » M E C E N A T U A R T Y S T Y C Z N E G O N A W A R M I I Z P R Z E Ł O M U X V I X V I S T U L E C I A )

I

Człowiekiem, k tó ry u schyłku średniowiecza najw ięcej uczynił dla rozw oju sztuki W arm ii, był niew ątpliw ie biskup Łukasz W atzenrode, ro dzony b ra t m atki M ikołaja Kopernika. Biskupem W arm ii został w roku 1489. Uprzednio piastow ał godności kościelne w znanych wówczas ośrod kach ku ltu ry : Chełmży, W łocławku oraz Gnieźnie, gdzie współpracował ze Zbigniewem Oleśnickim, m ecenasem i fundatorem dzieł sztuki L

W niniejszym szkicu pragnę zwrócić uw agę na charakterystyczną ce chę W atzenrodego — oznaczanie swoimi herbam i rodowym i fundow anych dzieł sztuki. Na podstaw ie zachowanych zabytków oraz analizy tekstów źródłowych można postaw ić hipotezę, iż W atzenrodem u zależało bardzo, aby pam ięć o nim jako o hojnym i znającym się na sztuce możnym panu p rzetrw ała w um ysłach potomnych. Działalność ta mieści się w atm osfe rze nadchodzącego w Polsce hum anizm u 2.

Metodę sygnowania herbam i rodowym i dzieł sztuki znano na prze strzeni całego średniowiecza. Za pośrednictw em artystycznego dokum entu przekazyw ano pam ięć o sobie następnym pokoleniom. Na obszarze W ar mii istnieją dzieła sztuki średniowiecznej, k tóre obok funkcji religijnych dokum entują również bardziej laickie aspekty k u ltu ry średniowiecznej. W ymienić tu należy epitafium kanonika B artłom ieja z Boreszowa z około połowy XV w ieku 3, przechow ywane obecnie w K urii Biskupiej, oraz oł tarz Tomasza W ernera, kanonika braniew skiego z portretow ym przed staw ieniem fu n datora i jego m atki, zamówiony w roku 1489 4 (nie

zacho-1 K . W r ó b zacho-1 e w zacho-15 k a, P ó ż n o g o ty c k a b r ą z o w a p ł y t a n a g r o b n a b is k u p a w a r m i ń  s k ie g o P a w ła L e g e n d o r fa , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1966, n r 1, s. 115. 2 Ib id e m , s. 116. 3 K s. J . O b ł ą k , D z i e je B o r e s c h o w a i je g o o b r a z u , B iu le ty n H is to r ii S z tu k i, t. 19, 1957, ss. 70 i n .; M. 0 1 1 o, O b ra z e p i t a f i j n y k a n o n ik a B a r tło m ie ja B o r e sc h o w a , R o c z n ik O lsz ty ń s k i, t. 5. .1965, s s . 53— 71; T. D o b r z e n i e c k i , Ś r e d n io w ie c z n y p o r tr e t w s a k r a ln e j s z tu c e p o ls k i e j, R o c z n ik M u z e u m N a ro d o w e g o w W a rs z a w ie , t. 13, 1969, ss. 23— 24. 4 K s. J . W o j t k o w s k i , K u s t o s z W a r m i ń s k i T o m a s z W e r n e r z B r a n ie w a i je g o

(3)

1 5 0 K A M I L A W R Ó B L E W S K A

wany). Porów nyw anie artystycznych fundacji Łukasza W atzenrodego z działalnością innych przedstaw icieli duchow ieństw a średniowiecznego, w ym ownie określa i w yróżnia tę interesującą także z innej działalności postać h isto ry c zn ą5. Decyduje tu liczba zabytków i wielość umieszczo nych na niej herbów . Można zaryzykować tw ierdzenie, że jedynie skrom n a część dokum entów źródłowych mówiących o tych zabytkach dotarła do naszych czasów. A przecież naw et ta dokum entacja umożliwia posta wienie W atzenrodego w rzędzie najw iększych fundatorów artystycznych polskiego średniowiecza 6.

Łukasza W atzenrodego interesow ało wszystko, co w sw ojej różnorod nej form ie stanowiło o bogactwie k u ltu ry jego epoki. M alarstw o ścienne i ołtarze, rzeźba, ilum inow ane księgi, w ykw intne szaty liturgiczne bogato ozdobione perłam i, p aram en ta kościelne takie ja k pacyfikały, kielichy, am pułki, w reszcie rzeczy osobistego użytku, konwie, dzbany, m isy do mycia, łyżeczki. Te ostatnie przedm ioty również oznaczał swoimi herbam i.

Jako adm inistrator biskupstw a zajm ow ał się spraw am i budownictwa. Udzielał zezwolenia na rem onty i przebudowy, staw iał nowe obiekty. Tego rodzaju działalność m a odbicie również w zapiskach źródłowych 7. Na podstaw ie h erbu W atzenrodego znajdującego się na em porze w kościele św. K atarzyny w Braniew ie 8 można wnioskować, iż swoim herbem rodo w ym również sygnow ał obiekty budowlane.

Na W arm ii zachowało się najw ięcej autentycznych herbów W atzenro dego związanych z zabytkam i późnego średniowiecza. W atzenrode za pew ne fundow ał również wiele w T oruniu i w miejscowościach, gdzie spraw ow ał funkcje kościelne. K asper Niesiecki w zm iankuje o m alow anym herbie biskupa pod krucyfiksem w k atedralnym kościele w Chełmży (dziś nie zachowany). H erb ten w zwieńczeniu m iał posiadać infułę bi skupią. W T oruniu w kościele św. Ja n a h erb W atzenrodego znajdow ał się podobno pod sam ym sklepieniem (również nie zachow any)9.

Na h erb y W atzenrodego i ich wielość zwrócił uw agę M ikołaj K opernik w liście do D antyszka 10.

Opracowanie niniejsze w sposób dw utorow y zobrazuje w odniesieniu do budow nictw a fundatorską i adm inistracyjną działalność Łukasza W

a-w ty m m ie js c u ró a-w n ie ż p o d z ię k o a-w a ć A u to ro a-w i t e j p u b lik a c ji za p o m o c a-w z a-w e r y f ik o w a n iu n a ję z y k p o ls k i ła c iń s k ic h te k s tó w d o ty c z ą c y c h in w e n ta r z y k o ście ln y c h . 5 D. J a m i o ł k o w s k a , M e m o r ia le Ł u k a s z a W a tz e n r o d e g o ja k o ź r ó d ło h is to  r y c z n e . P r a c a m a g i s t e r s k a n a p i s a n a w r o k u 1971 n a U M K w T o r u n iu p o d k i e r u n  k ie m p r o f . d r a K a r o l a G ó rs k ie g o , s t r o n 191, m a s z y n o p is . P r a g n ę w ty m m ie js c u w y r a z ić A u to rc e p o d z ię k o w a n ie za u d o s tę p n i e n ie t e j p r a c y , s z c z e g ó ln ie z a w s k a z a n ie f u n d a c ji o łta r z a T r z e c h K r ó li w O rn e c ie . 6 K . W r ó b l e w s k ą , . P ó ź n o g o ty c k a s z tu k a n a W a r m ii p o p o k o ju to r u ń s k i m 1466 (Z b a d a ń n a d s z tu k ą W a r m ii c za s ó w M ik o ła ja K o p e r n ik a ), R o c z n ik O lsz ty ń sk i, t. 10 ss. 9— 89. 7 M e m o r ia le d o m in i L u c a e e p isc o p i W a r m ie n s is , w : S c r ip t o r e s r e r u m W a r m ie n - siu m . B d . 2. M o n u m e n ta H is to ria e W a rm ie n sis , B d. 8, 1889, ss. 109— 110, 135, 149, 153. 8 N a f a k t z a c h o w a n ia się te g o h e r b u z w ró c ił m i u w a g ę W . O g r o d z i ń s k i . 9 K . N i e s i e c k i , K o r o n a P o ls k a , L w ó w 1743. s. 421. 10 L i s t te n , k t ó r y m i w s k a z a ł J . D r e w n o w s k i z P r a c o w n i K o p e rn ik o w s k ie j Z a k ła d u H is to r ii N a u k i i T e c h n ik i P A N p r z y ta c z a m w a r t y k u l e p t. P ó ź n o g o ty c k a s z t u k a n a W a r m ii, s. 18.

(4)

Ł U K A S Z W A T Z E N R O D E J A K O F U N D A T O R D Z I E Ł S Z T U K I 1 5 1

tzenrodego: w rozdziale II przedstaw iono zabytki w dużej części określone herbem biskupa, na podstaw ie źródeł drukow anych i opracowań nauko wych, ja k również na podstaw ie dokum entacji f-otograficznej. W rozdziale III zacytowano w ypisy z inw entarzy zabytków kościelnych wspom inające o obiektach sztuki związanych z Łukaszem W atzenrodem , z których każdy był sygnow any herbem biskupa. N atom iast w rozdziale II umieszczono także pacyfikał i kielichy z Reszla, wspom niane w inw entarzach z uwagi na to, że istniały one aż do ostatniej wojny.

II

R o k 1 4 8 9

Biskup Łukasz W atzenrode sprowadził dla siebie brew iarz ze S tra s burga. Józef B ender w swoim opracowaniu o drukach braniew skich w zm iankuje o brew iarzu z roku 1516, k tó ry był własnością biskupa Ł u kasza, później zaś własnością diecezji. Być może, iż chodzi tu właśnie 0 sprowadzony ze S trasburga brew iarz, k tó ry później zyskał nową opraw ę

R o k 1 4 9 0

Biskup Łukasz W atzenrode zadecydował, że dla kościoła parafialnego w Ornecie należy ufundować nowy ołtarz pod w ezwaniem Trzech K róli 1 w związku z tym w obecności swojego kapelana A ndrzeja Freydenham - m era i proboszcza z Bieniew a (pow. lidzbarski), M edarda B lum enratha, na ręce w ikariusza w ikarii P adangen w kościele p arafialnym w Ornecie, Ja n a Bayczenera, w dniu 2 sierpnia 1490 roku złożył kw otę jedenastu grzyw ien i 9 skojców, zobowiązując w ymienionych, aby i oni przyczy nili się do zebrania dalszych datków koniecznych do realizacji w spom nia nego ołtarza 12. Biskup Ł ukasz W atzenrode podarow ał mszał Grzegorzowi Prange, prepozytow i kolegiaty w Dobrym Mieście. Mszał ten, ja k to uw i doczniono w form ie pieczęci na pierw szej strom e księgi, należał uprzed nio do kościoła w B isztynku 13. Biskup Ł ukasz W atzenrode w ydał doku m ent, z którego w ynika, że zgadza się na budowę klasztoru franciszkanów w Welawie. K lasztor franciszkanów istniał tu niegdyś, ale zniszczyły go w ojny. Spraw ą ponownego w ybudow ania klasztoru zainteresow ana była i Stolica Apostolska, której przedstaw iciel interw eniow ał u Krzyżaków. Zakon franciszkanów znajdow ał się n a posiadłości krzyżackiej, nad którą jurysdykcję kościelną spraw ow ał biskup w arm iński. D okum ent W atzenrodego kończy się słowami: „Przeto m y staraniem o to, na ile praw nie

11 [ J . ] B e n d e r , G e s c h ic k te d e r B r a u n s b e r g e r B u c h h a n d e ls u n d B ü c h e r d r u c k s , P r e u s s i s c h e P r o v in z i a l- B lä tte r , B d. 10, 1865, s. 448; P a s t o r a l b l a t t f ü r d ie D iö e ce se E r m la n d (d a le j P D E ), G e s c h ic h te d e s e r m lä n d is c h e n B r e v i a r u s , N r 9, 1876, ss. 110— 114. 12 M e m o r ia le d o m in i L u c a e , s. 18. 13 I b id e m , s. 21. G rz e g o rz P r a n g e z o s ta ł w r o k u 1490 s e k r e t a r z e m b is k u p a Ł u k a sza (p o r. T . B o r a w s k a , S tr o n n ic y k r z y ż a c c y w o to c z e n iu Ł u k a s z a W a tz e n r o d e g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 3, s. 423).

(5)

mogliśmy, pozwoliliśm y tym dokum entem n a budowę. Dano na zamku w L idzbarku dnia 23 listopada 1490 roku pod pieczęcią sek retn ą” 14.

R o k 1 4 9 3

Z funduszy Łukasza W atzenrodego zakupiono pięć łokci tkaniny, z któ rej w ykonano w e From borku antependium , a z pozostałej części m anipu larz i stułę ls. Biskup Ł ukasz W atzenrode zamówił w G dańsku u ludw i- sarza A ndrzeja G rottkaua dla kated ry we From borku trzy mosiężne stojące świeczniki oznakow ane swoimi herbam i rodowym i. Jeszcze w roku 1639 jeden ze świeczników oznakowany jego herbam i znajdow ał się na w ielkim ołtarzu k ated ry 16.

R o k 1 4 9 4

Biskup Łukasz W atzenrode zamówił p ły tę nagrobną poświęconą sy gnatariuszow i pokoju toruńskiego, biskupowi w arm ińskiem u Paw łow i Le- gendorfowi, zm arłem u w Braniew ie w 1467 roku i pochow anem u tam w kościele św. K atarzyny. A utorem pro jek tu jest praw dopodobnie Hans B ran d t pracujący wówczas w Gdańsku, którego biskup W atzenrode mógł znać osobiście jeszcze z Uniejowa z czasów swojej w spółpracy z biskupem Zbigniewem Oleśnickim. Odlew w ykonał zapewne pracujący na zamówie nie k apituły we F rom borku od roku 1490, ludw isarz A ndrzej G rottkau. Na narożach p ły ty umieszczono czterokrotnie h erby W atzenrodego, pod stopami jed y n y h erb rodu Stangonów, do którego biskup Legendorf przy należał. W otoku p ły ty napis o treści następującej: „N agrobek P ana P aw ła Legendorfa biskupa W armińskiego, pobożnie zmarłego, k tó ry z powodu przeszkód w yw ołanych w ojną nie mógł być ze swoimi poprzednikam i po chowany w kościele swoim w arm ińskim [tj. w katedrze from borskiej] sporządzony kosztem P ana Łukasza jego następcy w roku 1494” 17.

R o k 1 4 9 6

Biskup Łukasz W atzenrode zadecydował, iż należy zakończyć budowę baszty św. Krzysztofa, k tó rą już o wiele wcześniej zlokalizowano, i za częto budować, ale jej nie skończono (nie podano miejsca, gdzie w spom nia n a baszta się znajdow ała)1S.

R o k 1 4 9 7

Biskup Łukasz W atzenrode sprow adził dla siebie m szał z Norym bergi.

14 M e m o r ia le d o m in i L u c a e , s. 22.

15 E. B r a c h v o g e l , D ie N e u a u s s ta ttu n g d e s D o m s z u F r a u e n b u r g a m A u s g a n g d e s M it te la l te r s , Z eitschrift für die G eschichte und A ltertum skunde Ermlands, 1930, s. 61 (dalej ZGAE).

16 Ibidem.

17 K. W r ó b l e w s k a , P ó ź n o g o ty c k a p ł y t a n a g r o b n a , s. 104.

(6)

Ryc. 1. Herb biskupa Łukasza W atzenrodego z m ałej kaplicy biskupów w Lidzbarku Warmińskim. Około 1500 r. Fot. A. K u r a c z y k

(7)

Ryc. 2. Herb Łukasza Watzenrodego Ryc. 3. Herb Łukasza Watzenrodego z lew ego górnego narożnika płyty z prawego górnego narożnika płyty

Legendorfa. Fot. A. K u r a c z y k Legendorfa. Fot. A. K u r a c z y k

Ryc. 4. Herb Łukasza Watzenrodego Ryc. 5. Herb Łukasza Watzenrodego z lew ego dolnego narożnika płyty z prawego dolnego narożnika płyty Legendorfa. Fot. A. K u r a c z y k Legendorfa. Fot. A. K u r a c z y k

(8)

Ryc. 6. Herb z przedpiersia empory organowej w kościele św. Katarzyny w Braniewie. Około 1500 r. Fot. W. K a p u s t o

(9)

Ryc. 7. Fragment pacyfikału Łukasza Watzenrodego. Odwrocie stopy z herbem biskupstwa i W atzenrodego. Rok 1511. Fot. Archiwum MNW.

(10)

Księga opatrzona je st herbem biskupa Łukasza. Na końcu książki w idniał następujący napis: Finit Missale secundum Diocessium W ar- m iensen Im pressum A rgentine per Fredericum Bum bach anno dom ini M C C C C X C V II19.

R o k o k . 1 5 0 0

W 1497 roku w czasie pobytu biskupa Łukasza W atzenrodego w B ar czewie doszło do pożaru zam ku lidzbarskiego, co odnotowano w kronice biskupstw a w arm ińskiego z czasów Łukasza W atzenrodego —■ Memoriale dom ini L u c a e 20. Niezwłocznie przystąpiono do odbudowy pomieszczeń zamkowych. W ty m też czasie w m ałej kaplicy biskupów położono nową polichromię. Na jednej ze ścian znajduje się czytelnie dotąd zachowany h erb biskupa Łukasza. W w ieńcu laurow ym tarcza herbow a podzielona poziomo: biała u góry, czerwonougrowa u dołu. Na tarczy herb biskupa W atzenrodego. Stylizow any orzeł zwrócony dziobem w lewo. Ł uska pan cerza czerwonougrowa, kończyny białe. Je st to jedyny kolorystyczny za pis h erbu pochodzący z epoki 21. B iskup Łukasz W atzenrode wybudow ał w łasnym sum ptem em porę organową, m urow aną, pokrytą gwiaździstym sklepieniem. Na emporze, po jej zew nętrznej stronie umieszczono herb fundatora. Je st to płaskorzeźba z m otyw em stylizowanego orła, w której zwieńczeniu znajdow ała się zapewne infuła. Dziś pozostał po niej fragm ent fannones 22.

R o k 1 5 0 1

M ur zam ku lidzbarskiego pokryto dachówkam i ceglanymi, jednocześ nie przykryto miejsce w przejściu do pomieszczenia nad łazienką, w któ re j — jak to odnotowano w M emoriale — „Pan zw ykł się kąpać” 23.

R o k 1 5 0 2

Biskup Ł ukasz W atzenrode w ydał dokum ent, w którym zezwala na budowę w ikarii przy szpitalu w K nipaw ie na przedm ieściu Królew ca 24.

R o k 1 5 0 4

Biskup Łukasz W atzenrode realizuje testam ent swojego poprzednika M ikołaja Tungena i zamawia w Toruniu z legatów pieniężnych Tungena poliptyk pod w ezwaniem M arii Assum ty. O łtarz zrealizowano praw do

19 P D E , 1876, N r 9, s. 110; [J.] B e n d e r , o p . cit., ss. 423, 448. 20 M e m o r ia le d o m in i L u c a e , s. 111. 21 K . W r ó b l e w s k a , P ó ź n o g o ty c k a s z tu k a n a W a r m ii, s. 25. 22 A. B o e t t i c h e r . B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v in z O s tp r e u s s e n , B d . 4 K ö n ig s b e r g 1894, s. 68. 23 M e m o r ia le d o m in i L u c a e , s. 135. 21 A. B o e t t i c h e r , op . cit., B d . 7, K ö n ig s b e r g 1897, s. 375.

(11)

podobnie w w arsztacie św. W olfganga w Toruniu. Pełnom ocnikiem w tej spraw ie został prepozyt k ated ry we From borku Enoch Kobelau, wielo krotnie w ym ieniany przy osobie M ikołaja K opernika 2S.

R o k 1 5 0 5

Biskup Ł ukasz W atzenrode decyduje, że w D obrym Mieście należy postawić dom dla w ikariuszy. O kreśla m ateriał, z jakiego m a być w yko nana budow la oraz podaje m otyw y swojej decyzji. Biskup kieruje- się przede w szystkim w zględam i n a tu ry obyczajowej: „K iedy bowiem w i kariusze będą m ieli w łasny dom i wspólny stół i rozmowy, to nie będzie wówczas w mieście ty le krzyw d i skandali, ja k wówczas, kiedy jadali wspólnie z obyw atelam i” 26.

B iskup Ł ukasz W atzenrode decyduje o odbudowie m urów obronnych okalających zamek re sz e ls k i27.

W L idzbarku W arm ińskim nad rzeką Sym sarną naprzeciwko zam ku istniał usytuow any niekorzystnie z punktu widzenia strategicznego kościół pod wezwaniem św. Ducha. Kościół ten w razie w ojen był w ykorzysty w any przez w rogów i służył im jako miejsce wypadow e na zamek. Wobec powyższego biskup w arm iński Mikołaj Tungen dał zezwolenie na w ybu rzenie kościoła. Opuszczona budow la posiadała dosyć mocne m ury, któ re jeszcze za czasów W atzenrodego tkw iły w krajobrazie zamku. Biskup Ł ukasz postanowił, aby ostatecznie zlikwidować ruiny, a m ateriał prze kazać na odbudowę spalonego przed la ty kościoła w Bisztynku. W Me moriale zaznaczono w yraźnie, iż gest ten należy rozumieć jako „D ar P a n a”, oraz że św iątynia w B isztynku długo stała nie odbudowana i dopiero „dzięki P an u biskupowi Łukaszowi została w ykończona” 28.

R o k 1 5 1 1

Biskup Łukasz W atzenrode zam awia praw dopodobnie w Gdańsku srebrny, pozłacany pacyfikał z przeznaczeniem dla k ated ry we F rom bor ku. Na odwrocie stopy pacyfikału znajduje się w y ry ty C hrystus Ukrzyżo w any, z lewej herb biskupstw a w arm ińskiego, a z praw ej h erb funda to ra — stylizow any orzeł. P acyfikał w zm iankow any jest w inw entarzu kated ry from borskiej z połowy XVII wieku, gdzie umieszczono lakoniczny opis z adnotacją, iż pacyfikał m a herb „Najmiłościwszego Najwyższego K apłana, Łukasza von A llen biskupa w arm ińskiego” . Po w ew nętrznej stronie napis: Opus Domi(ni) Luce Episcopi Wa(r)mie(n)sis (MCCCC l l ) 29. Biskup Łukasz W atzenrode zam awia dla Reszla pacyfikał m ający na pod

25 A. K a r ł o w s k a , P o l i p t y k F r o m b o r s k i a p l a s t y k a to r u ń s k a p r z e ło m u X V / X V I w ie k u , Zeszyty Naukowe UAM w Poznaniu, Historia Sztuki z. 1, 1959, ss. 117— 154. O E. Kobelau por. J. S i k o r s k i , K o p e r n ik n a W a r m ii, C h ro n o lo g ia ż y c ia i d z ia  ła ln o śc i, Olsztyn 1968, ss. 33, 56, 73, 95.

26 M e m o r ia le d o m in i L u c a e , s. 149.

27 Ib id e m .

28 Ibidem, s. 153.

(12)

staw ie h erby biskupa Łukasza, w zm iankow any w inw entarzu kościoła w Reszlu w roku 1597. Zaginął w czasie ostatniej w ojny 30.

Biskup Łukasz W atzenrode zamawia dla Reszla dwa kielichy, które w inw entarzu kościoła z roku 1597 zostały określone jako srebrne, dobrze pozłacane, m istrzow sko wykonane, z herbem biskupa Łukasza. Zaginęły w czasie ostatniej w ojny 31.

I I I

I N W E N T A R Z K A T E D R Y W E F R O M B O R K U Z R O K U 1578

„P alium m ające w yhaftow ane h erby biskupa Łukasza i innych czer w onym jedwabiem , które używ ano we w szystkie podwójne św ięta” 32.

I N W E N T A R Z K A T E D R Y W E F R O M B O R K U Z D R U G I E J P O Ł O W Y X V I I W .

Dwie bardzo duże am pułki złote, z herbem Łukasza 33.

K apy. „Na złotym tle przetykanym czerwonym jedwabiem , w elur altem - bas, m ające obram ione brzegi przetykane kam ieniam i szlachetnym i i k le j notami, tarczę z drogich kam ieni przedstaw iającą Błogosławioną Dziewicę trzym ającą Dziecię, m a także dwie srebrne klam ry z herbam i najw ięk szego kapłana, najprzew ielebniejszego Łukasza von Allen, biskupa W ar mii. O bram ienie również z drogich kam ieni i klejnotów z przodu błyszczy chryzolit, trz y frędzle pozłacane p rzy tarczy, to w szystko je st te ra z roz proszone, niem niej zachowały się brzegi wysadzane drogim i kam ieniam i i m a teria ł” u .

„Infuła haftow ana praw dziwym i kam ieniam i, boki jej wzmocnione złotym i p łytkam i i różnym i drogim i kam ieniam i w liczbie 72 przyozdo bione. Obie w stęgi zaw ierają h erby największego kapłana Łukasza von Allen, a na końcu ich złote dzwoneczki” 35.

I N W E N T A R Z K O Ś C I O Ł A S W . K A T A R Z Y N Y I M A R I I M A G D A L E N Y W B R A N I E W I E Z R O K U 1573

„K apa wisząca przed ołtarzem z czerwonego aksam itu, przetykana złotymi nićmi z herbam i biskupa Ł ukasza” 36.

I N W E N T A R Z K O Ś C I O Ł A P A R A F I A L N E G O W O R N E C I E Z R O K U 1584

„K apa dam asceńska czerwona z ozdobnymi złoconymi brzegami, na niej św. P io tr z kluczem srebrnym i srebrnym i fibulam i pasterskim i, na nich

F r a u e n b u rg a u s d e r z w e i t e n H ä lfte d e s 17. J a h r h u n d e r ts , Z G A E , B d. 17, 1910, s. 410; S z t u k a Z d o b n ic z a . K a ta lo g . M u z e u m N a ro d o w e , W a r s z a w a 1964, s. 62. M u ze u m

N a ro d o w e m u w W a rs z a w ie d z ię k u ję z a fo to g r a f ie o d w ro c ia sto p y p a c y f ik a łu . 30 P. H i p 1 e r, D ie ä lte s te n S c h a tz v e r z e ic h n is s e d e r e r m lä n d is c h e n K ir c h e n , Z G A E , B d . 8. 1886, s. 564. 31 Ib id e m , s. 564. 32 I b id e m , s. 523. 33 F . L i e d k e, J . K o l b e r g , op. cit., s. 415. 31 Ib id e m , ss. 417— 418. 35 Ib id e m , s. 416. 36 P . H i p 1 e r, B r a u n s b e r g i n d e r S c h w e d e n z e it, Z G A E , B d. 8, 1886, s. 157.

(13)

h erb y biskupa Łukasza z tarczą złotą zwisającą na dwóch pozłacanych gałązkach, na niej w izerunek Błogosławionej Dziewicy w słońcu z berłem pozłacanym i ze zw isającą sreb rn ą k u lą” 37.

I N W E N T A R Z K O Ś C I O Ł A K O L E G I A C K I E G O W D O B R Y M M I E Ś C I E Z R O K U 1581

A ntependium czerwone, dam asceńskie ze znakam i biskupa Łukasza, nie gdyś przez biskupa Łukasza ze szczodrości podarow ane kolegiacie dla pobożnego wspom nienia 38.

I N W E N T A R Z Z 153? R . W Z A M K U L I D Z B A R S K I M

Inw entarz spisany po śm ierci wielebnego pana M aurycego biskupa F erbera.

15 łyżek z herbam i św iętej pam ięci biskupa Łukasza.

3 wielkie srebrne dzbany z herbam i biskupa Łukasza, 1 m ała miednica 1 1 dzban z herbam i biskupa Łukasza 39.

I N W E N T A R Z Z 1565/69 W Z A M K U L I D Z B A R S K I M

3 duże srebrne dzbany z herbem biskupa Łukasza. Pozostają wobec tego jeszcze dw a duże srebrne dzbany z herbem Łukasza.

2 srebrne m iednice, z których jedna jest pozłacana, d ruga tylko srebrna 1 dw ie konwie, obydwie pozłacane, w szystkie z herbem biskupa Łukasza. 2 duże srebrne półmiski z herbem biskupa Łukasza.

2 srebrne pozłacane m iski z herbem biskupa Łukasza. 1 srebrna pozłacana solniczka z herbem biskupa Łukasza. 17 srebrnych talerzy z herbem biskupa Łukasza.

15 srebrnych łyżek z herbem biskupa Łukasza 40.

37 P. H i p 1 e r, D ie ä lte ste n S c h a tzverzeich n isse, s. 577. 38 Ibidem , s. 548.

39 Ibidem, s. 594.

40 K. H a u k e , Das I n v e n ta r iu m des Schlosses Heilsberg v o n 1565/69, ZGAE, Bd. 24, 1932, ss. 230—231.

(14)

Ł U K A S Z W A T Z E N R O D E J A K O F U N D A T O R D Z I E Ł S Z T U K I 1 5 7 BISCHOF LUKAS WATZENRODE ALS STIFTER DER KUNSTWERKE

Z u s a m m e n f a s s u n g

Lukas Watzenrode, B ischof von Ermland im Zeitraum von 1489—1512, Leibbru der der Mutter von Nikolaus Kopernikus, w ar einer der grössten Stifter von K unst w erken des erm ländischen M ittelalters. A uf Grund seiner K unststiftungen, die nach seinem Tode zurückgeblieben sind, so w ie auch auf Grund vorhandener Literatur und verschiedener Notizen, die auf seine V eranlassung geschrieben wurden, sind w ir im stande eine bestim m te A nzahl von D enkm älern aufzuzählen, die von ihm bestellt, bezahlt oder inspiriert wurden. Vor allem hatte er v iel Interesse für K unstgegenstände, w ie z.B. Kelche, A m pullen, Altarkreuze, Pluviale, Kappen, Antependien und Ziergewebe. Lukas W atzenrode bezog auch illum inierte Bü cher, leistete Beistand m onum entalen B estellungen von A ltären und verschiedenem Schnitzwerk. Kurz gesagt, er baute, verbesserte, renovierte, und stiftete M onu m entalarchitektur. Es is bem erkensw ert, dass die M ehrheit der von ihm bestellten und gestifteten K unsterzeugnisse m it seinem Stam m wappen gekennzeichnet wurde. Ein typisches B eispiel dafür ist die Grabplatte des erm ländischen Bischofs Paul Legendorf, worauf das Wappen von Lukas Watzenrode in allen vier Ecken eingeprägt w orden ist. D agegen Legendorfs W appen kommt nur einm al zum Vorschein, und zwar unter seinen Füssen eingeprägt. Ausser der erw ähnten Grab platte, ist das W appen des Bischofs an anderen D enkm älern Ermlands erhalten geblieben, und zwar ein Wappen am Sängerchor in der St. K atharina-K irche zu Braniewo (Braunsberg), ein farbiges W appen in der Schlosskapelle in Lidzbark W armiński (Heilsberg), das annähernd von 1500 stam mt, und schliesslich ein Wappen am Altarkreuz von 1512. Ausserdem in säm tlichen Erwähnungen, in denen die Rede von W atzenrodes Stiftungen ist, w ird bemerkt, dass sie m it dem W appen abdruck des Bischofs Lukas versehen waren.