Z doświadczeń prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 122,' 1992

Ewa Gorzka*

2 OOŚWIAOCZEŃ PRYWATYZACJI PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCH

1. WSTĘP

P o ls k a gospodarka j e s t już 83 krajem w ś w i e c i e , k t ó r y chce zmienić s t r u k t u r ę własnościową p r z e d s i ę b i o r s t w . Jednak J e s t ona Jednym z pierwszych kra jó w , k t ó r e muszę d i a m e t r a l n i e zmienić i s t ­ n i e j ą c ą s y t u a c j ę . P r y w a ty z a c ja w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h d o t y ­ c z y ł a s ek to ra państwowego, k t ó r y w p r z e c i w i e ń s t w i e do p o l s k i e j gospodarki s ta n o w ił margines c a ł a j gosp o d ark i. Z tego względu za­ kre s i złożoność procesów p r y w a t y z a c j i p o l s k i c h p r z e d s i ę b io r s t w państwowych są n iep o m iernie wię ksze.

S y t u a c j a ta wraz z brakiem nieomal c a łk o w ite g o dośw iadczenia w prywatyzowaniu p o l s k ic h p r z e d s i ę b io r s t w państwowych w o k r e s i e po d r u g i e j w ojnie ś w iato w ej wskazuje na potrzebę ukazania do­ świadczeń p r y w a t y z a c j i w tym z a k r e s ie W. B r y t a n i i i USA. Celowi temu poświęcony J e s t n i n i e j s z y a r t y k u ł .

2. PO JĘC IE I CELE PRYWATYZACJI

P o j ę c i e p r y w a t y z a c j i powszechnie j e s t ko jarzo ne ze sprzedażą p r z e d s i ę b io r s t w państwowych s ek to ro w i prywatnemu. D e f i n i c j a ta jednak n ie o d z w ie r c ie d la w p e ł n i c h a r a k t e ru procesu p r y w a t y z a c j i , W zasadzie j e s t to przejmowanie w ła s n o ś c i państwowej przez

pry-*

Mgr,

bt.

a s y s t e n t w Z a k ła d z ie A n a liz y i D ia g n o s t y k i Ekonomi­ cz n e j I n s t y t u t u Ekonomik Stosowanych UL.

watne osoby f iz y c z n e lub prawne. W W i e l k i e j B r y t a n i i terminem p r y ­ w a t y z a c j i ok reálano różnego rodzeju d z i a ł a n i a 1, ja k n p .:

1) z l e c a n i e na zewnątrz - d z i a ł a n i a finansowane 1 organizowane przez państwo są prowadzone przez konkurencyjne kompanie p ry w a t­ ne,

2) d e re g u l a c ja - usuwanie ograniczeń d la k o n k u r e n c j i, s tw a rz a ­ n ie warunków do konkurowania między kompaniami s ek to ra prywatnego i s e k to ra państwowego,

3) przem ieszczanie aktywów państwowych innymi drogami n iż przez sprzedaż p rz e d s i ę b io rs t w państwowych.

Podstawowym celem p r y w a t y z a c j i p r z e d s i ę b io r s t w państwowych Jest p o d n ie s i e n i^ efe kty w n o śc i funkcjonowania podmiotów gospodarczych w s k a l i mikro- i makroekonomicznej. Cel ten j e s t determinowany przez c e l e cząstkowe, t a k i e j a k : wzrost k o n k u r e n c ji między przed­ s ię b io r s t w a m i , demonopolizacja p r z e d s i ę b io r s t w , o g r a n i c z e n ie wy­ stępowania p r z e d s i ę b io r s t w samorządowych, wzrost dochodów budże­ towych, l i k w i d a c j a i n f l a c j i , pozyskanie zagranicznego k a p i t a ł u i n ­ w estycyjnego wraz z tran sferem nowoczesnych metod zarządzania i t e c h n o l o g i i , zmiana s t r u k t u r y w łasno ścio w e j w gospodarce.

Wśród ekonomistów w w ie lu r o z w i n ię t y c h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z ­ nych panuje dość powszechny pogląd, iż n a jp r o s ts z ą drogą do zw ięk­ s z e n ia e fe k ty w n o śc i funkcjonowania p r z e d s i ę b io r s t w J e s t ic h

prze-O

k azanie pod k o n t r o lę prywatnych w ł a ś c i c i e l i . Wzrost e fe k ty w n o śc i może n a s t ą p ić n ie t y l k o w tych firm a c h , k t ó r e już p r z e s z ły w ręce pryw atne, le c z również w ty c h , k tó r e zostaną wyznaczone do prywa­ t y z a c j i 5.

Gospodarka zdominowana przez własność państwową j e s t mało wra­ ż liw a na syg n ały rynkowe, dotyczące tak b ie ż ą c y c h , Ja k i d łu g o f a ­ lowych dostosowań podażowo-popytowych. Niemal wcale n ie r ea g u je ona na syg n ały rynkowe w s fe r z e d ługofalow ych procesów przemie­

1 M. B i a h o p, J . К a y, Does R r i v a t i s a t i o n Work? - L e s ­ sons from UK, B u sin ess Sc h o o l, London 1988, s. 9.

2

J . V i c k e r s , G. Y a r r o w , P r i v a t i z a t i o n : An Econo­ mic A n a ly s is ,. MiT P r e s s , Cambridge-London 1988, s. 123-154.

S. K a w a 1 e c , Zarys programu p r y w a t y z a c j i p o l s k i e j gos­ p o d a r k i, Prop ozycje p r z e k s z t a łc e ń p o l s k i e j g osp od arki, " Z e s z y ty Naukowe PTE - Oddział Warszawski" 1989, s. 39.

szczeń k a p it a łó w pomiędzy różnymi g a łę z ia m i gosp o d ark i. Cechuje j ą bowiem sztywna s t r u k t u r a podmiotowa, a przy a l o k a c j i n ie d a je s i ę wyeliminować k r y t e r i ó w p o l i t y c z n o - b i u r o k r a t y c z n y c h V

P r z e d s i ę b i o r c a p ryw atny, w ł a ś c i c i e l k a p i t a ł u ppnosi w s z y s tk ie konsekwencje ekonomiczne p od jętych d e c y z j i . D lateg o jego związek z własnym przedsiębiorstw em i motywacje d z i a ł a n i a są s i l n i e j s z e . Będąc poddany* w swym d z i a ł a n i u w y łą c z n ie twardym regułom ekonomi- czym musi on, chcąc p r z e trw a ć , k ierow ać s i ę wymogami rynku. Ten w ła ś n ie przymus powoduje, że p r z e d s i ę b io r s t w a prywatne l e p i e j do­ stosowują s i ę do re g u ł gry rynkow ej. W dłuższym o k r e s i e dążenie do m a k s ym a liz a c ji zysku i szukanie wciąż nowych, coraz lepszych m ie js c l o k a t powoduje efektywną a l o k a c j ę zasobów w gospodarce.

Z w iększenia e fe k ty w n o śc i prywatyzowanych p r z e d s i ę b io r s t w moż­ na spodziewać s i ę w wyniku c a łk o w ite g o u z a l e ż n i e n i a k ie r o w n ic tw firm od posiadaczy a k c j i . P r z e c i ę t n y a k c j o n a r i u s z k i e r u j e s i ę wy­ ł ą c z n i e względami finansowymi i n ie i n t e r e s u j ą go problemy fu n k­ cjonow ania p r z e d s ię b io rs t w a (c o d a je swobodę d z i a ł a n i a menedżerom), dopóki otrzymuje spodziewane dochody. K iero w nic tw o p ry w a tn e j s p ó ł ­ k i a k c y j n e j , chcąc zachować swoje p o z y c je , musi więc dbać o t o , by d z i ę k i należytemu zyskowi firm y cena j e j a k c j i utrzymywała s i ę na odpowiednim poziomie,

w

t a k i e j bowiem s y t u a c j i pracownicy i k i e ­ rownictwo, mając zagwarantowane prawo n ab ycia o k r e ś l o n e j c z ę ś c i a k c j i na u przyw ilejow anych warunkach, będą z a in te r e s o w a n i poprawą d z i a ł a n i a f i r m y , by w c h w i l i p r z y s z ł e j p r y w a t y z a c j i a k c je u zyska­ ł y możliwie wysoką cenę rynkową. Im wyższa będzie cena rynkowa a k c j i po p r y w a t y z a c j i , tym wyższą r e a ln ą w artość p ie n ię ż n ą będą mieć przyznane im p r z y w i l e j e .

Sprawność i efektywność d z i a ł a n i a firm y w warunkach p r y w a ty z a ­ c j i p r z e d s i ę b io r s t w państwowych są u z a le ż n io n e od poziomu zag roże­ n ia p o z y c ji na rynku ze s tro n y konkurencyjnych p r z e d s i ę b i o r s t w .

W c e lu zw iększenia k o n k u re n c y jn o ś c i n a le ż y usunąć b a r i e r y i n ­ s t y t u c j o n a l n e o g r a n i c z a ją c e swobodę d z i a ł a l n o ś c i gospodarczej i o d c i n a ją c e gospodarKę od rynku światowego. Prowadzona rów noleg le do tych posunięć p r y w a ty z a c ja c z ę ś c i p r z e d s i ę b io r s t w w w ie lu

przy-4 H. Z i e l i ń s k a , Wartość p o d z ie lo n a , " P r z e g lą d Tygod­ niow y" 1990, nr 7, s. 5.

Ewa Gorzka

padkach może dodatkowo w istotnym sto p niu p r z y c z y n ić s i ę do oży­ w ie n ia k o n k u re n c ji pomiędzy firmami krajowymi. P r z e d s ię b io rs t w a s p r y ­ watyzowane stanę s i ę b a r d z i e j skłonne do zw iększania swojego u- d z ia t u w rynku kosztem innych f ir m .

Kierow nictw o p ryw atnej firm y p la n u ją c d z i a ł a n i a mające na c e lu zw iększenie u d z ia łu na rynku n ie musi przejmować s i ę s t r a t a m i , j a ­ k i e w e f e k c i e tych posunięć poniosą k o nk uren ci. I n a c z e j może wy-, glądać s y t u a c ja w przypadku firm y państwowej, j e ś l i o powołaniu d y re k t o r a decydują organy zewnętrzne zależne bezpośrednio lub po­ ś re d n io od władz państwowych.

Dążenie do zwiększania u d z ia łu w rynku może być ograniczane również w przypadku, gdy d y re k to r p r z e d s ię b io rs tw a J e s t u z a l e ż n i o ­ ny od samorządu pracowniczego. F irm a, w k t ó r e j władza n ależ y do pracowników, wykazywać będzie (z r a c j i większych dążeń do d oraź­ nych zysków i nacisków na wzrost p ł a c ) m niejszą skłonność do i n ­ westowania n iż w porównywalnych warunkach firm a prywatna . Ponad­ to d la pracowników p r z e d s ię b io rs tw a samorządowego ekspansja zw ią­ zana ze zwiększeniem l i c z b y zatrudnionych (a więc m. i n . tw orze­ n ie nowych zakładów, przejmowanie innych p r z e d s i ę b io r s t w wraz z załogam i) J e s t znacznie mniej o p ła c a ln a n iż d la w ł a ś c i c i e l i firm y p r y w a t n e j6 . Tak więc o g ra n ic z e n ie l i c z b y p r z e d s i ę b io r s t w samorzą­ dowych może s i ę p r z y c z y n ić do wzrostu mikro- i makroekonomicznej e f e k t y w n o ś c i .

Umiejętna d y s t r y b u c ja a k c j i powinna zapewnić u c z e s t n i c z e n i e w programie prywatyzacyjnym drobnym inwestorom. "T y lk o poprzez r o z ­ prowadzenie a k c j i p r z e d s ię b io rs tw do m ożliw ie n a jw ię k s z e j l i c z b y lu d z i można stworzyć podstawy do z a i s t n i e n i a rynku papierów war­ tościow ych . P r z e c ie ż n ie t y l k o chodzi o to , żeby jak n a j s z y b c i e j prywatyzować i poprawiać efektywność p r z e d s i ę b io r s t w . Rzecz w tymij by przez obrót akcjami na rynku pierwotnym i wtórnym stworzyć moż­ liw o ś ć finansow ania nowych i n w e s t y c j i w gospodarce za p ie n ią d z e o b y w a t e l i " 7 . Chodzi tu zarówno o wzrost efe k ty w n o śc i mierzony zy ­

5 S. K a w a l e c , Zarys p r o g r a m u ..., s. A l. 6 Tamże.

7 M. 0 u n i n-W ą s o w i с z, Nie pierwsza n ie o s t a t n i a (Rozmowa z Charlesem V u y l s t e k e ’ em - ekspertem w Międzynarodowej K o r p o r a c j i F in a n s o w e j), "P r z e g lą d Tygodniowy" 1990, nr 7, s. 5.

skami od czystego k a p i t e l u , ja k też i zyskownością jednostkowych a k c j i . J e s t to bardzo dobra droga do rozwoju rynku k a p ita ło w e g o i motor rozwoju in w es tyc y jn eg o .

Innym ważnym celem p r y w a t y z a c j i j e s t o s i ą g n i ę c i ? wpływów bud­ żetowych ze sprzedaży prywatyzowanych p r z e d s i ę b io r s t w . Kupno a k ­ c j i po cenach niższych od przewidywanego kursu giełdowego będzie d l a o b y w a te li bardzo o p ł a c a l n e . W p r z e c i w i e ń s t w i e do s ta ło p ro c e n - towych o b l i g a c j i a k c je stanow ią formę lo k a ty k a p i t a ł u z n atury odporną na i n f l a c j ę (ze względu na zmiany cen a k c j i ) . Natomiast możliwość dodatkowego uzyskania dywidendy powinna s k ł o n i ć obywate­ l i do s z y b k i e j zamiany oszczędności złotówkowych na a k c j e . Wpły-, wy ze sprzedaży firm państwowych powinny poz w olić na u n i k n i ę c i e napędzającego i n f l a c j ę d e f i c y t u budżetowego, u m o ż liw ia ją c przy tym finansow anie rozmaitych p rz e d się w z ię ć łagodzących s k u tk i gwałtow­ nych przeobrażeń gospodarczych (odprawy d la osób zw alnianych w wy­ niku r e o r g a n i z a c j i p r z e d s i ę b io rs t w i urzędów, . z a s i ł k i d la b e zro­ botnych i t p . ) . Zaś wzrost dynamiki p r o d u k c ji i wyższa efektywność d z i a ł a n i a s ek to ra prywatnego powinny zapewnić wzrost przychodów z budżetu z t y t u ł u podatków.

P r y w a t y z a c j a , d z i ę k i swemu d eflacyjnem u o d d z ia ły w a n iu , może do­ prowadzić do równowagi gospodarczej n ie kosztem grup n a js ła b s z y c h ekonomicznie, le c z przez dobrowolne lokowanie swych oszczędności osób, k t ó r e chcą s i ę w p r z y s z ł o ś c i wzbogacić d z i ś nabywając ak­ c j e .

Innym celem p r y w a t y z a c j i j e s t s tw o rz en ie s z e r o k i e j warstwy a k ­ c j o n a r i u s z y , niezbędnej - ja k s i ę wydaje - d la zapewnienia p o l i t y ­ c z n e j s t a b i l n o ś c i nowego ładu gospodarczego®.

Obecnie w P o ls c e d z i a ł a ok. 7 t y s . p r z e d s i ę b io r s t w państwowych w ytw arzających prawie 804 dochodu narodowego. W stosunku do przed­ s i ę b i o r s t w podobnego p r o f i l u w k r a j a c h o gospodarce rynkowej p o l ­ s k i e p r z e d s ię b io rs t w a są zbyt duże, nienowocześnie zorganizowane i zarządzane oraz p r z e s t r z a l e t e c h n i c z n i e . Znaczna l i c z b a p rzed ­ s i ę b i o r s t w państwowych ma c h a r a k t e r m onopolistyczny w k r a j u i n ie j e s t zdolna do konkurowania na rynkach międzynarodowych. Je d n o ­ c z e ś n ie b rak uje n asze j gospodarce k i l k u d z i e s i ę c i u t y s i ę c y małych i

ś re d n ic h p r z e d s i ę b io r s t w , k tó r e powinny Stanowic! n a t u r a ln e o to c z e ­ n ie usługowe i zaopatrzeniowa p r z e d s ię b io rs t w dużych i prowadzić d z i a ł a l n o ś ć bezpośrednio za s p o k a ja ją c ą potrzeby lu d n o ś c i.

Zmiana t e j a t r u k t u r y p o w in n a ,n a stą p ić w ciągu k i l k u n a s t u l a t i musi mieć c h a r a k te r n atu ra ln eg o , sukcesywnego przepływu k a p i t a ­ łów, środków m a te ria ln y c h i pracowników pomiędzy g a łę z ia m i i pod­ miotami gospodarczymi w ramach s ek to ra państwowego oraz od s e k to ­ ra państwowego do prywatnego. Całość przemian własnościowych w gospudarce powinna obejmować zarówno r e s t r u k t u r y z a c j ę i p ryw atyza­ c j ę k a p ita ło w ą obecnych p r z e d s ię b io rs tw państwowych, ja k i wzrost l i c z b y małych i ś re d n ic h firm prywatnych oraz s z e r o k ie pozyskanie zagranicznego k a p i t a ł u in w estycyjn eg o wraz z tran sferem nowoczes­ nej t e c h n o l o g i i , wydajnych maszyn i urządzeń oraz skutecznych me­ tod z a rzą d z a n ia , a także umożliwiać naw iązanie .kontaktów z r y n k a ­ mi światowymi. W szystkie te procesy muszą odbywać s i ę jed n ocześ­ n ie .

Proces p r y w a t y z a c j i w gospodarce krajów zachodnich n ie zawsze b y ł od samego początku oparty na szczegółowym programie i miał ja sn o sprecyzowane c e l a . Na p rzy k ła d w W i e l k i e j B r y t a n i i p ryw a ty ­ za c ja b y ła wprowadzona przez odłam p a r t i i konserwatywnej jako środek zm niejszania wpływów związków zawodowych s e k to ra państwo­ wego. Nie b y ła ona również ważnym punktem kampanii wyborcz&j M. Thatcher w 1979 r .

Dopiero od 1979 r . p ryw a ty za c ja s t a ł a s i ę głównym problemem rządowej p o l i t y k i mikroekonomicznej. Zaczęto j ą bowiem utożsamiać z usprawnieniem funkcjonowania p r z e d s i ę b io r s t w . Jednak obecnie e- konomiści a n g i e l s c y mają w ą tp l iw o ś c i co do fak tycz nych efektów

9

p r y w a t y z a c j i i j e j jednoznacznego wpływu na wzrost efe kty w n o śc i funkcjonowania p r z e d s ię b io rs t w .

3. FORMY PRYWATYZACJI PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCH

R e a l i z a c j a pozytywnego wpływu p r y w a t y z a c j i p r z e d s i ę b io r s t w pań­ stwowych na efektywność funkcjonowania podmiotów gospodarczych i gospodarki narodowej wymaga właściwego doboru form t e j

c j i oraz instrumentów i mechanizmów zarząd zania prywatnymi p rzed ­ s ię b io r s t w a m i .

Do n a jw a ż n ie js z y c h form p r y w a t y z a c j i p r z e d s i ę b io r s t w państwo­ wych z a l i c z y ć n i l e ż y : a k c j o n a r i a t p u b l ic z n y , a k c j p n a r i a t pracow­ n ic z y orsz wykup p r z e d s ię b io rs tw a państwowego przez p r z e d s i ę b i o r ­ stwo prywatne.

3.1. A k c jo n a r i a t pu b lic z n y w W i e l k i e j B r y t a n i i

W w ię k s z o śc i przypadków p r y w a t y z a c j i 10 rząd a n g i e l s k i stoso-. wat metodę rozprowadzania a k c j i drogą zapisów na n i e . Po u s t a l e ­ n iu ceny Je d n e j a k c j i społeczeństwo w pierwszym r z ę d z ie b y ło z a ­ praszane do zapisyw ania s i ę na zakup dowolnej l i c z b y a k c j i . I n ­ s t y t u c j e zaś podpisywały umowę, iż za odpowiednią o p ł a t ą (z e s t r o ­ ny em itenta a k c j i ) zgadzają s i ę wykupić w s z e lk ie a k c je n ie zaku­ pione przez społeczeństwo. J e ś l i z a p is y p r z e k r a c z a ły l i c z b ę ak­ c j i , to ic h p r z y d z i a ł y b y ły zmniejszane. I tak n p ., j e ś l i z a p i ­ sów b y ło 3 razy w ię c e j n iż a k c j i , c h ę t n i na większą ic h l i c z b ę o- trz ym yw ali 1/3 z a p is a n e j i l o ś c i , zaś c h ę t n i na m niejszą - ucze­ s t n i c z y l i w lo sowaniu, w którym co t r z e c i wygrywa.

O g raniczanie to miało na c e lu zapewnienie a k c jo n a riu s z o w i mi­ n im a ln e j stopy dywidendy. Za znamienne d la a k c j o n a r i a t u p u b l i c z ­ nego w W. B r y t a n i i uznać należy to , że zawsze zapewniano u d z ia ­ ł y drobnym posiadaczom, nawet kosztem odrzucania o f e r t dużych i n ­ s t y t u c j i . M iało to na c e lu z a in te re s o w a h ie p r y w a ty z a c ją ja k n a j ­ w ię k s z e j c z ę ś c i społeczeństw a.

Również w tym c e lu ceny a k c j i b y ły zaniżane. Chodziło o to , by zdopingować społeczeństwo, n ie c h ę tn e do ponoszenia ryzyka i n ie p rz y w y k łe do ob ra ca nia akcja m i, do kupowania i sprzedaży a k c j i . Duża obniżka ceny a k c j i ( r a b a t ) w stosunku do j e j r z e c z y w i s t e j w a rt o ś c i bądź ceny w y n ik a ją c e j z popytu o z n a c z a ła , iż szybka sprzedaż a k c j i może dać duży zysk. P r z y k ła d y t a k i c h efektów p rzed ­ stawiono w tab . 1.

T a b e l a

1

Pryw a ty za c y jn e nadwyżki3 i r a b a t y 0

P rz e d s ię b io rs tw o Nadwyżka ( % ) Rabat (% )

Cable and W i r e l e s s 15 17

Amersham I n t e r n a t i o n a l 35 26

B r i t o i l _{-25 -16}

A sso cia ted B r i t i s h P o r t s 30 21

E n e r p r i s e O i l _{2 1} Jaguar _{6 6} B r i t i s h Telecom _{91 21} B r i t i s h Gas _{28 11} B r i t i s h Airways 63 29 R o lls - R o y c e _{70 25} BAA 37 1? Ś re d n ie w i e l k o ś c i 32 14 g

Nadwyżka j e s t mierzona ró ż n ic ą pomiędzy ceną emitowanej ak­ c j i i ceną o s ią g n ię t ą na wtórnym rynku (po u p ływ ie tygodnia od za­ kończenia e m i s j i ) .

Rabat j e s t mierzony różn icą między w a r t o ś c ią u d z ia łu a ceną emitowanej a k c j i .

Z r ó d ł os M. B i s h o p, 3. К a y, Does P r i v a t i s a t i o n Wo. ? - Lessons From UK, Business S c h o o l, London 1988, s. 30, 34.

Nadwyżka s ta n o w iła zysk d la kupujących a k c je . Osoby, k tó re dość szybko j e s p rz e d a ły , mogły osiągnąć nawet i 70S zysk, np. w przypadku R o ils - R o y c e ’ a , ew en tu a ln ie 91% w przypadku B r i t i s h T e l e ­ com. Rabat zaś oz nacz ał, iż ceny e m i s j i a k c j i z o s t a ł y u sta lo n e po­ n i ż e j ich f q k ty c z n e j w a rto ś c i w c e lu zachęcenia społeczeństwa do ich zak upienia i tak cena a k c j i B r i t i s h Airways b y ła n iższa od f a k t y c z n e j w a rto ś c i o 29%, a d la Amersham I n t e r n a t i o n a l - o 26%.

W w ie lu przypadkach szeroko zakrojona a k c ja reklamowa spowodo­ wała, iz większość o f e r t pryw atyzacyjnych b yła bardzo obłożona zapisam i. Taka s y t u a c ja m iała m ie jsce np. w A s s o c ia te d B r i t i s h p° r t s (34 zapisy na jedną a k c j ę ) , w Amersham I n t e r n a t i o n a l (24 za-

błożone <0,3 - na jedną a k c j ę ) i w związku z tyra 65% a k c j i t r a ­ f i ł o do subskrybentów. In fo rm a c je na temat o b ło ż e n ia zapisami przedstawione są w tab . 2.

T a b e i a .

2

Obłożenie zapisami (na jedną a k c j ę )

к

f

Л .

■

*

P r z e d s ię b io rs t w o Lic z b a zapisów na jedną a k c ję Cable and W i r e l e s s 5,6 Amersham I n t e r n a t i o n a l 24,0 B r i t o i l _0,3 A s s o c ia te d B r i t i s h P o r ts 34,0 E n t e r p r i s e O i l _0,4 Jaguar 8,3 B r i t i s h Telecom _3,0 B r i t i s h Gas _4,0 B r i t i s h Airways 23,0 R o lls-R oyce _9,4 BAA _0,1 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.

Można zauważyć, iż ob łożen ie to n ie b y ło skorelowane z wyso­ k o ś c ią rabatów czy też stawek sub sk ryp cyjn yc h ( t a b . 3 ).

Podstawowe staw k i sub skryp cyjn e s t a n o w iły p rocent zaoferow anej w a r t o ś c i a k c j i i b y ły pewnego rod zaju nagrodą d la subskrybentów za gotowość do w ykupienia p o z o s ta łyc h po p u b l i c z n e j sprzedaży ak ­ c j i . I tak np. Amersham I p ł a c i ł swoim subskrybentom 0,438% w ar­ t o ś c i a k c j i , na k t ó r e z g ł o s i l i swój akces w przypadku n ie wyku­ p i e n i a ic h przez in dyw idualnych inwestorów.

P rzedstaw iony sposób rozprowadzania a k c j i zdaniem ekonomistów a n g i e l s k i c h ma dwie ważne wady. Jedną z n ic h j e s t jego n i e s t a ­ b i l n o ś ć : j e ś l i in w estorzy m yślą, że a k c je będą mieć dużo c h ętn y c h , z a p is u ją s i ę na dużo większą l i c z b ę udziałów n iż p o tr z e b u ją . Jeś~

11 spodziewają s i ę , że chętnych będzie mało - n ie z a p is u ją s i ę w c a le , l i c z ą c na to , że kupią j e {potem t a n i e j od subskrybentów ( t y c h , k tórzy za o p ła t ą zobow iązali s i ę kupić p o z o s tałe a k c j e ) .

T a b e l a 3 Podstawowe stawki subskrypcyjne

P rz e d s ię b io rs tw o P roce n t zaoferowanej w a rt o ś c i a k c j i (wg s u b s k r y p c j i )

Cable and W i r e le s s 0.5

Amersham I 0,438

B r i t o i l 0,3

A sso cia ted B r i t i s h P o r ts 0,3

E n t e r p r i s e 0,3 B r i t i s h Telecom 0,375 B r i t i s h Gas 0,1752 B r i t i s h Airways 0,111 R o lls -R o y c e 0,061 BAA 0,0531 BP 0,018 Ź r ó d ł o : Jak w tab . 1.

W r e z u l t a c i e a k c je są albo bardzo obłożone, albo zapisów j e s t bardzo mało. Drugą wadą j e s t to , że s p rz ed a ją c y musi n ie t y l k o pokryć koszty s u b s k r y p c ji (np. Telecom p ł a c i ł swoim subskrybentom 0,3754 w a r t o ś c i a k c j i , na któ re z g ł o s i l i swój akces w przypadku n ie wykupienia ic h przez in dywidualnych in w es to ró w ), a l e również w przypadku dużego obłożenia a k c j i zapisami (c o zazwyczaj ma m i e j ­ s c e ) cenę n iższą od w a rto ś c i rynkowej a k c j i .

Mechanizm sprzedaży po u s t a l o n e j c e n ie n ie b y ł jedynym s t o ­ sowanym w programie p r y w a t y z a c j i w W i e l k i e j B r y t a n i i .

P r y w a ty z a c ja B r i t o i l i E n t e r p r i s e O i l oraz sprzedaż udziałów rządowych w BP, Cable and W i r e l e s s i A s s o c ia ted B r i t i s h P o r t s od­ b y ły s i ę w ramach sprzedaży obiegowej - powyżej ceny m inim a ln ej. Sprzedaże B r i t o i l , Cable and W i r e l e s s i E n t e r p r i s e O i l b y ły

nie-d o s t a te c z n ie obłożone i spora część a k c j i ( о к . 654 w przypadku O r i t o i l ) t r a f i ł a do subskrybentów.

-Celem powiększenia grona udziałowców w s p o łe c z e ń s tw ie s t o s o ­ wano p r e f e r e n c j e przy zakupie a k c j i przez pracowników danego p rzed ­ s i ę b i o r s t w a . W w ie lu przypadkach zatrudnionym dawano prawo wyku­ p i e n i a o k r e ś lo n e j l i c z b y udziałów w p r z e d s i ę b i o r s t w i e - po u s t a ­ l o n e j c e n ie - k ie d y ś w p r z y s z ł o ś c i . W ten sposób stwarzano bodźce do d z i a ł a n i a zm ierzającego do p o d n ie s i e n ia w a r t o ś c i ud ziałó w . Na p rz y k ła d w Amersham I z a t r u d n i e n i mogli zapisywać s i ę na u d z ia ły wycenione na 1,42 i 1 wykorzystać te op cje alb o w k w ie t n iu 1987, albo w k w ie t n iu 1989 r . Oo 1988 r . ok. 600 t y s . a k c j i z o s t a ł o w. ten sposób zakupionych, a ok. 400 t y s . - oczekuje na w y k u p ie n ia 12.

Omawiane tu udziało we opcje pracownicze o k a z a ły s i ę g e n e r a l ­ n ie popularne i podobne programy uruchomiono w BA, A s s o c ia te d B r i t i s h P o r t s , E n t e r p r i s e O i l , BAA, Cable and W i r e l e s s , Ja g u a r . Jednak f a k t y c z n i e osoby f iz y c z n e p o s ia d a ją stosunkowo n i s k i p ro ­ cent udziałów w p r z e d s ię b io rs t w a c h , a p rac ow nicy- ud z la łow cy (w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , w którym są z a t r u d n i e n i ) stanow ią margines ak­ c j o n a r i u s z y . Wiąże s i ę to z podwójnym ryzykiem . W r a z i e upadku p r z e d s ię b io rs t w a t r a c ą oni swój u d z i a ł 1 m ie js c e p ra c y .

Wprawdzie początkowo sto sowanie rabatów przy sprzedawaniu ak­ c j i w y n i k a ł o 1^ z c h ę c i zapewnienia powodzenia sprzedaży, l e c z póź­ n i e j p r z e k s z t a ł c i ł o s i ę w główny in strum ent p o l i t y k i rządu, k t ó ­ ra m ia ła na c e lu s tw o rzen ie dużej l i c z b y udziałowców. P r z y j ę c i e p o l i t y k i szerokiego u d z ia łu b yło wspierane tak im i sloganowymi ha­ s ł a m i , j a k : "demokracja p o s ia d a n ia u d z ia łó w ", "powszechny k a p i ­ t a l i z m " . Zdaniem rządu dawała ona szansę w yw ieran ia wpływu czy bezpośredniego c z erp a n ia k o r z y ś c i z p r z e d s i ę b i o r s t w a , k tó r e do­

tychczas t y l k o z nazwy b y ł y w ła s n o ś c ią społeczn ą.

Oane w tab. 4 wskazują, j a k i procent udziałowców p o z o s ta ł w roku 1988 w o d n ie s i e n iu do l i c z b y a k c jo n a r i u s z y p ie r w s z e j e m i s j i a k c j i . Można stąd wyciągnąć wniosek, iż p r z e c i ę t n i e 504 " p o c z ą t ­ kowych" a k c jo n a riu s z y b y ła zain tereso w an ą doraźnym zyskiem.

12

Tamże, s. 35. 1^ Tamże, s. 31.

T a b e l a 4 Procentowy r e j e s t r udziałów P rz e d s ię b io rs tw o P ro c e n t udziałów _{(wg i l o ś c i )} Amersham I 9,3 B r i t i s h Telecom 57,0 BAA 4 B , 7 B r i t i s h Gas 65,9 B r i t i s h Airways 31,6 Ja g u a r 34,2 E n t e r p r i s e O i l 78,2 Ro lls-R oyce 46,2

í

r ó d ł o: Jak w tab. 1, s. 34. Jednak od 1979 r . l i c z b a lu d z i p o s ia d a ją c y c h a k c je znacznie w z ro s ła . W 1983 r . przed masowym rozprowadzeniem a k c j i ok. 2 min lu d z i (5% d o r o s ł e j p o p u l a c j i ) p o s ia d a ło u d z i a ł y , zaś w la t a c h 1987-1988 już 9,4 min B ry ty jcz y kó w (co s ta n o w iło 23% d o r o s ł e j po­ p u l a c j i ) b yło posiadaczami udziałów.

Jednak większość udziałowców posiada a k c jo t y l k o k i l k u przed­ s i ę b i o r s t w . B a d a n ia 14 wykazały, iż 784 w s zy s tk ic h udziałowców po­ s i a d a ł o a k c je dwu lub jednego p r z e d s i ę b io r s t w a . To s u g e ru je , iż popularny k a p it a liz m może n ie być demokratycznym kapitalizm em . Wy­ nika to z t e o r i i inwestowania, k t ó r a wskazuje, iż p o r t f e l z ł o ż o ­ ny z dwóch udziałów zawiera duży element niezróżnicowanego r y z y ­ ka, zaś duża l i c z b a mało zróżnicowanych udziałowców powinna r a ­ c z e j zmniejszyć ic h wpływ na funkcjonowanie p r z e d s ię b io rs t w a niż go powiększyć.

3.2. A k c jo n a r ia t pracowniczy w USA

Zainteresowanie w ła s n o śc ią pracowniczą p o ja w iło s i ę w końcu l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h w USA. Twórcą t e o r i i a k c j o n a r i a t u prac ow nicze­

go b y ł L ou is K e ls o . Pod koniec 1st p i ę ć d z i e s i ą t y c h opracował on prawno-finansowy model w ła sn o ścio w e j t r a n s f o r m a c j i p r z e d s i ę b i o r ­ stwa - Employee Stock Ownership P la n (w dosłownym tłumaczeniu Plan P r a c o w n ic z e j W łasn ości A k c j i ) , w s k r ó c i e ESOP.

Model ESOP j e s t o p a rty na tzw. b i n a r n e j t e o r i i ekonomii. Pod­ stawowym elementem t e j t e o r i i j e s t f a k t , iź w s z y s tk ie dobra ma­ t e r i a l n e mogę być wytwarzane w danym c y k lu produkcyjnym bądź przez pracę lu dzką, bądź też przez pracę instrumentów k a p i t a ł o ­ wych (środków p r o d u k c j i ) . L o u is K e lso zauważył, i ż w miarę p o s t ę ­ pu tech niczn eg o , tech no log iczn eg o , r o b o t y z a c j i praca maszyny w coraz większym z a k r e s ie będzie w y p ie r a ła pracę ludzką z w ię k s z a ją c , znaczenie k a p i t a ł u w gospodarce. Będzie to powodować wzrost w a r­ t o ś c i w y s iłk u pracowników wysoko k w a li fik o w a n y c h , tw órczych, zaś spadać będzie znaczenie robotników dysponujących j e d y n i e swoją s i ­ łą f iz y c z n ą i ograniczonymi k w a l i f i k a c j a m i fachowymi.

Zgodnie z t e o r i ą L. K e lso " c z ło w ie k p r z y s z ł o ś c i zwolniony zo­ s t a n i e przez wysoce produktywne in strum enty k a p it a ło w e od bez­ względnej k o n ie c z n o śc i wykonywania pracy f i z y c z n e j , a także w pew­ nym z a k r e s ie i u m y sło w e j"1'’ . S tw ie r d z e n ie to będzie m iało s k u tk i ekonomiczne i p o l i t y c z n e . Coraz b a r d z i e j isto tn ym będzie problem w ła s n o śc i k a p ita ło w y c h środków p r o d u k c j i . Ten kto będzie m iał moż­ l i w o ś c i pozyskania w ła s n o śc i i k o n t r o l i t e c h n o l o g i i będzie m iał s i l n ą p ozycję ekonomiczną i p o l i t y c z n ą . Zdaniem L . K e lso c z ło w ie k będący produktywnym b ie r z e u d z ia ł w funkcjonowaniu gospodarki przede wszystkim jako w ł a ś c i c i e l :

1) w ła s n e j s i ł y roboczej i j e j pracy lub 2) ka p ita ło w y c h środków p r o d u k c ji

i

ic h p ra c y .

Wzrost produktywności k a p ita ło w y c h środków wytw arzania i r e ­ latyw ny spadek w ydajności pracy l u d z k i e j , a co za tym i d z i e i war­ t o ś c i p r o d u k c j i , będzie r o d z i ł d y sp ro p o rc ję pomiędzy dochodem w ł a ­ ś c i c i e l a instrumentów ka p ita ło w y c h a dochodem w ł a ś c i c i e l a s i ł y ro b o c z e j. Zaś n ieustanne powiększanie s i ę t e j d y s p r o p o r c ji wcześ­ n i e j czy p ó ź n ie j musi doprowadzić do zach w iania s i ę c a ł e j gospo­ d a r k i , ponieważ rosnąca podaż p r o d u k c ji w ą s k ie j grupy k a p i t a ł o w e j n i e będzie mogła być w c h ło n ię ta przez coraz b a r d z i e j ubożejącą

są pracowników p o s ia d a ją c y c h je d y n ie własną s i ł ę roboczą. S y t u a ­ c j a taka wożę s i ę okazać d e s t a b i l i z u j ą c ą p o l i t y c z n i e i ekonomi­ c z n ie .

Zdaniem L . K e lso w gospodarce n ależy stworzyć

_*

t a k i e mechani-zmy, k tó r e powinny pracownikom umożliwić nabywanie w ła s n o ś c i p ro ­ duktywnego к np i t ełu za pomocą udostępnionego im k r e d y tu , jed n o ­ cz e ś n ie zapewniając s p ra w ie d liw y p o d z ia ł dochodów op artych w zna-, cznym sto p niu na p r z y w i l e j a c h pły nących z upowszechnionej prywa­ t n e j w ła s n o śc i środków p r o d u k c ji.

E50Pió pod względem prawnym i finansowym J p s t niezależnym t r u ­ stem, posiadającym osobowość prawną i pewne dodatkowe u p r z y w i l e ­ jo w a n ia , zorganizowanym przez p r z e d s ię b io rs tw o w c e lu jego w ła s ­ nościowej t r a n s f o r m a c j i , p o l e g a j ą c e j zasadniczo na nabyciu lub stopniowym nabywaniu ( n a j c z ę ś c i e j za pomocą mechanizmów k r e d y t o ­ wych) w ła sno ści p r z e d s ię b io rs tw a i posiadanych przez niego ś ro d ­ ków p r o d u k c j i , k u m u la c ji t e j ż e w ła s n o śc i (w p o s t a c i a k c j i ) , a na­ s tę p n ie j e j d y s t r y b u c j i pomiędzy zatru d nion ych w toku k o le jn y c h ic h l a t p racy.

Zarząd ESOP skład a s i ę z osób, k tó r e r e p r e z e n t u ją s tro n y za­ in teresow ane.tym sposobem t r a n s f o r m a c j i w ła s n o ś c i, a w ię c : przed­ s t a w i c i e l s t w o kierow n ictw a p rz e d s ię b io rs tw a i jego a k c j o n a r i u s z y , p r z e d s t a w i c i e l e zaangażowanego w t r a n s a k c ję banku, re p r e z e n t a n c i pracowników oraz związków zawodowych. Zarządzanie ESOP może być pozostawione ( i tak s i ę często z d a rza ) w rękach z a in tere so w an e ­ go banku lub też s p e c j a l i s t y c z n e j firm y p ra w n ic z e j.

Ze względu na metody finansow ania i o r g a n i z a c ję t r a n s f e r u w ła ­ sn o śc i wyróżnia s i ę w zasadzie dwa modele ESOP:

- n ie wspomagany (n o n - le v e r a g e ), - wspomagany ( l e v e r a g e ) .

Ja k k o lw ie k drogi d o j ś c i a do formy a k c j o n a r i a t u pracowniczego w ramach tych modeli są różne, to r e z u l t a t y końcowe są podobne.

W przypadku ESOP n ie wspomaganego, p rz e d s ię b io rs tw o przekazu­ j e co ro c zn ie na konto ESOP ok reśloną l i c z b ę a k c j i lub sumę p i e ­ niężną. Celem tego j e s t nab ycie a k c j i o w a rt o ś c i s ta n o w ią c e j pe­ wien procent sumy rocznych wynagrodzeń pracowników Zgodnie z

16 K. S. L u d w i n 1 a k, Pracownicze s p ó ł k i w USA, "Wekto­ ry Gospodarki" 1969, nr 11-12.

przepisam i prawnymi wkład ten n ie powinien p rze k raczać 254 w y p ła ­ ty zarobków rocznych pracowników oraz musi byó im ie nn ie r o z ł o ż o ­ ny na konta w s z y s tk ic h p a rt y c y p u ją c y c h pracowników, zgodnie z u- s t a ló n ą w c z e ś n ie j formułą a l o k a c j i . Część zysku, k t ó r a j e s t p rze ­ kazywana na rzecz ESOP, n ie podlega opodatkowaniu.

"ESOP wspomagany j e s t trustem posiadającym zdolność kredytową i w y n ik a ją c e z n i e j prawo do. z a c i ą g a n ia s a m o lik w id u ją c yc h s i ę po­ życzek in w e s t y c y jn y c h , przeznaczanych na zakup a k c j i s p o n s o ru ją ­ cego p r z e d s i ę b io r s t w a . P r z e d s ię b io rs t w o musi zagwarantować s p ł a t y k re d ytu z a c ią g n ię te g o przez ESOP i przekazać do t r u s t u l i c z b ę ak­ c j i stanow iących równowartość z a c i ą g n i ę t e j p o ż y c z k i " 17. A kcje za­ kupione w ramach kredytu są lokowane na specjalnym k o n c i e , d z i ę k i czemu stanowią dodatkową gwarancję d la kredytodawcy. Uzyskane tą drogą przez p r z e d s ię b io rs t w o p ie n ią d z e używane są z re g u ły na j e ­ go rozwój i p o d n ie s i e n ie dochodowości.

P r z e d s ię b io r s t w o s p ła c a z a c i ą g n i ę t y k r e d y t (wraz z p r o c e n t a ­ mi) przez coroczne przekazywanie na konto ESOP o k r e ś l o n e j nieopo- datkowanej sumy p ie n ię d z y , k tó r a o c z y w iś c ie n ie może przekroczyć 254 rocznych zarobków pracowników. Z k o l e i ESOP, k o r z y s t a j ą c z w p łat z p r z e d s i ę b io r s t w a , s p ła c a pożyczkę w banku. W ten sposób wchodzi on w nie o b ciążo ne p o s ia d a n ie a k c j i swego sponsora. Akcje te z k o l e i są alokowane im iennie na kontach pracowników. A lo k a c ja ta trwa zwykle k i l k a l a t (o k. 5-10 l a t ) , gdyż w tym o k r e s i e na­ s tę p u je s p ł a t a p oż yczk i. S p ł a t a c a ł o ś c i pożyczki u w alnia ESOP i p racow ników -akcjonariuszy od finansowych zobowiązań, a co za tym i d z i e pozwala na k o r z y s t a n i e z n a b y t e j w ła s n o ś c i już bez obciążeń finansowych.

Tak więc ró ż n ic a pomiędzy obydwoma typami ESOP j e s t znaczna i sprowadza s i ę do formy kredytowania in w e s tyc y jn e g o w przypadku ESOP wspomaganego. C h a ra k te ry s ty c z n ą cechą obydwu modeli ESOP jest f a k t , że za trudniony n ie musi angażować swoich o s o b is t y c h f i n a n ­ sów w nabywanie w ła s n o ś c i. Nie musi więc on wykorzystywać w tym c e lu swoich własnych oszczędności czy też o s o b i ś c i e z a c iąg a ć po­ życzkę. Oprócz tego alokowane na kontach pracowników a k c j e są chronione i pracownicy n ie odpowiadają o s o b i ś c i e za zobowiązania

finansowe p rz e d s i ę b io rs t w a . Skumulowane na koncie zatrudnionego a k c je stanowią w c a ł o ś c i jego własność i z Ic h t y t u ł u wypłacane są mu okresowe dywidendy.

N ie k tó re umowy ESOP p rze w id u ją , iż p r o p o r c jo n a ln ie do l i c z b y tych a k c j i prac ow nik -ak cjo nariusz uprawniony j e s t do p a r t y c y p a ­ c j i w głosowaniu dotyczącym d e c y z j i w sprawach za rzą d z a nia . Cha­ r a k t e r 1 rod zaj d e c y z j i p rzew idzianych do głosowania przez ogól a k c jo n a riu s z y j e s t zwykle u sta lo n y prowizjam i ESOP lub też warun­ kami s p ec ja ln eg o ko ntrak tu r e g u lu ją c e g o metody zarządzania przed ­ siębiorstw em .

Akcjonariusz-pracow nik w momencie opuszczenia p r z e d s ię b io rs tw a lub emerytury otrzymuje zgromadzony na jego koncie p a k ie t a k c j i lub też ic h p ie n ię ż n y e kw iw alent.

W przypadku sprzedaży a k c j i przez ich posiadacza p r z e d s i ę b i o r ­ stwo posiada zwykle prawo pierwokupu swoich a k c j i . Amerykańskie prawodawstwo r e g u lu ją c e zasady tw orzenia i s t r u k t u r ę ESOP pozo­ s ta w ia znaczny margines swobody przy z a w ie ra n iu kontraktów pomię­ dzy stronam i.

Prawo do u c z e stn ic tw a w ESOP mają przeważnie p racow nicy, k t ó ­ rzy p rz e p ra c o w a li w p r z e d s i ę b io r s t w ie p rzyn a jm n ie j jeden rok. Przy czym jedną z podstawowych reg u ł j e s t niedyskryminowanie n i ż e j za­ r a b i a j ą c y c h . Zgodnie z tą zasadą prawo szczegółowo o k r e ś l a k a t e ­ g o r ie zarobkowe i z a le c a metody zapewniające prawidłową równowa­ gę wśród k o r z y s t a ją c y c h z ESOP, np. p rzy n a jm n ie j 70\ n i ż e j uposa­ żonych powinno czerpać k o rz y ś c i z t r u s t u . Za wyżej uposażanych we- dłu._ prawa uważa s i ę tyc h , k tó rz y p o s ia d a ją p ię ć lub w i ę c e j p ro ­ cent w a rto ś c i p r z e d s ię b io rs t w a , bądź ic h c a łk o w it y dochód p r z e k r a ­ cza 75 t y s . dolarów ro c z n ie i mieszczą s i ę w ramach górnych 204 n a j l e p i e j z a r a b ia ją c y c h w p r z e d s i ę b i o r s t w i e .

Po eksperymentalnych próbach praktycznego zastosowania a k c j o ­ n a r i a t u pracowniczego w la t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h i uchwaleniu p l a ­ nu oddawania a k c j i p r z e d s ię b io rs t w amerykańskich w p o s ia d a n ie pracowników przez Kongres Stanów Zjednoczonych w l$74 r . popu-* la r n o ś ć t e j formy p r y w a t y z a c ji p r z e d s i ę b io r s t w z a c z ę ła rosnąć. 0- becnie w p rz e d s ię b io rs tw a c h pracowniczych zatru d nion ych j e s t ok. 104 s i ł y roboczej USA, le c z są to je d y n ie w p rze w a ż a ją c e j w iększo­ ś c i n i e w i e l k i e p r z e d s ię b io rs t w a .

na-s t a w i e n i e pracowników przez s i l n e p o ł ą c z e n ie ic h dochodów ze s t a ­ nem a k c j i p r z e d s i ę b io r s t w a , co wyzwala p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć : pracow­ n ic y z ro b ią wszystko, aby a k c je m ia ły zawsze ja k n ajw ię k s z ą war­ t o ś ć . ESOP gwarantuje oszczędności d a ją c u l g i podatkowe, j e s t f o r ­ mą obrony przed p rze ję c ie m p r z e d s i ę b io rs t w a przez wykup a k c j i , obniża koszty emerytur i koszty o p i e k i m ed ycznej"18.

Jednak podstawowym celem tw orzenia amerykańskich k o r p o r a c j i pracowniczych j e s t zapewnienie sobie przez n ie t a k i e j produktyw­ n o ś c i , k tó r a umożliwi im zdobycie i utrzym anie przewagi konkuren­ c y j n e j na rynkach światowych. Z i n t e n c j ą taką ESOP wprowadziły t a ­ k i e znane p r z e d s i ę b io r s t w a , j a k : Anheuser-Bush, Lockheed, P r o c t e r and Gamble, P o l a r o i d .

3.3. Wykuo p r z e d s i ę b io rs t w a

P r z e j ę c i e c a łe q o majątku lub c z ę ś c i zakresu d z i a ł a l n o ś c i f i r ­ my przez inną w l i t e r a t u r z e zach od n iej n osi nazwę Buy-out ( c z y l i wykup p r z e d s i ę b i o r s t w a ) . S p e c y f ik a tego p r z e j ę c i a polega na tym, iż w w ię kszo ści przypadków kadra k ie ro w n ic z a sprzedawanego p rzed ­ s i ę b i o r s t w a odgrywa główną r o l ę . Zespół kadry k i e r o w n i c z e j p r z e j ­ muje cz ęs to pewien zakres d z i a ł a l n o ś c i s p ó ł k i , o c z y w iś c ie z w ł ą ­ czeniem lub bez w łą c z en ia innych inwestorów.

W zasadzie można wyróżnić t r z y przyczyny planowania Buy-o ut19. P ie rw szą z przyczyn j e s t f a k t , iż w konsekw encji stosowania nowo­ czesnych k o n c e p c ji marketingowych n as tę p u je w y łą c z a n ie poszcze­ gólnych c z ę ś c i ca łe g o p r z e d s i ę b io r s t w a . W przypadku, gdy p rze d ­ s i ę b i o r s t w o "matka" n ie chce rezygnować z i s t n i e j ą c y c h już umów na dostawy i p r z y j ę c i a towaru oraz n ie chce przekazywać swoich pa­ tentów i l i c e n c j i firmom konkurencyjnym Buy-out j e s t przeprowa­ dzany bez rozg łosu. J e s t on p rzed staw iany p u b l i c z n i e d opiero po całkow itym z a ł a t w i e n i u w s z y s tk ic h fo rm a ln o ś c i. Umożliwia to s p rz e ­

19

e rt’ Pracow nicy w ł a ś c i c i e l a m i a k c j i , " P r z e g lą d Or­ g a n i z a c j i " 1909, nr 10-11, s. 58.

19

„ л , *

Lr

L

f 3 *

a . s 2 e w s k a, Kadra przejm u je firm ę lub w y d z ia ł. O rg a n iz a c ja i K ierow nictw o - P r z e g lą d Czasopism Z a g ra ­

daż c z ę ś c i p r z e d s ię b io rs tw a przy równoczesnym wyraźnym z d e f in io w a ­ niu utrzymywanych powiązań i s l l h i e zaangażowanego zespołu k i e ­ rowniczego. Przykładem tu może być koncern P h i l i p s a , k t ó r y c h c i a ł p r z e ją ć od Grundiga większość u działów . Grundig zg o d ził s i ę pod warunkiem przekazania udziałów f i r m i e Loewe Opta. W ten sposób p rz e d s ię b io rs tw o to p rz e s z ło na własność zespołu menedżerów. B y ł to jednak z n a j b a r d z i e j znanych Buy-out w s t r e f i e niemieckojęzy-. c z n e j.

Grugą przyczyną stosowania Buy-out są problemy związane z s u k c e s ją . Na p rzykład w ł a ś c i c i e l e spółek rodzinnych ś r e d n i e j w i e l ­ k o śc i cz ęsto n ie chcą przekazać od razu w c a ł o ś c i p r z e d s i ę b i o r ­ stwa własnyYn dzieciom w tro s c e o dobro f ir m y . Ic h życzenie s to p ­ niowego przekazywania o d p o w ie d zia ln ości można u r z e c z y w is t n i ć d ro­ gą Buy-out. W związku z tym doświadczona kadra k iero w n ic za osiąga większą samodzielność i wpływy.

T r z e c ią przyczyną bywa dążenie do u e fe k ty w n le n la d z i a ł a l n o ś c i f i l i i z a g r a n ic z n e j. Często w takim przypadku Buy-out bywa jedynym wyjściem d la utrzymania słabo d z i a ł a j ą c e j z a g ra n ic z n e j f i l i i , p o d n ie s i e n ia j e j znaczenia na rynku, a także utrzymania m iejsc p r a ­ cy d la p e rso n e lu . Tak więc drogą Buy-out n astęp u je przekazanie t e j f i l i i j e j dotychczasowym menedżerom. Pozwala to uniknąć p r z e ­ chwycenia firm y przez konkurencję. Swoboda d z i a ł a n i a , ja k ą u zys­ ku ją menedżerowie i Ic h nowa motywacja, mogą doprowadzić firm ę do r o z k w it u .

I n s t y t u c j e f in a n s u ją c e Buy-out u f a j ą b a r d z i e j temu systemowi wówczas, gdy oddawana część p rz e d s ię b io rs tw a stanowi mniejszość u- d z i a ł ó w .

Buy-out j e s t również metodą t r a n s f o r m a c j i form w ła s n o ś c i. Mo­ że tą drogą następować wykupienie c z ę ś c i p r z e d s ię b io rs t w a państwo­ wego, ja k i prywatnego będącego spółką z ograniczoną o d p o w ie d z ia l­ n o ś c ią czy spółką a k c y jn ą .

I s t n i e j e również możliwość, aby część p r z e d s ię b io rs t w a nabyła załoga (w RFN zanotowano t a k i e p r z y p a d k i) . Przykładem tu może być spółka akcyjna P ip e r w K asse l-C ald e n. Buy-out z a ło g i sprow adziło s i ę do p r z e n i e s i e n i a prowadzenia znacznej c z ę ś c i in te resów s p ó łk i na większą l i c z b ę pracowników.

I s t n i e j e tu pewne podobieństwo do a k c j o n a r i a t u pracowniczego, jednak podstawowe elementy zarządzania przedsiębiorstw em

znajdu-j ą s i ę w rękach kompetentnego zespołu menedżerów. Załoga j e s t j e ­ d y n ie reprezentowana w k i e r o w n ic t w i e przez swych p r z e d s t a w i c i e l i . Do t a k i e j zmiany formy w ła s n o śc i n a j l e p i e j n adeją . s i ę m niejsze f ir m y .

Odmianę Buy-out j e s t le verage-buy-out (tz w . wspomagany wykup p r z e d s i ę b i o r s t w a ) . Wspomaganie to wynika z tego, i ż w t r a n s a k c j i bardzo duży u d z i a ł przypada k a p i t a ł o w i obcemu. Można s t w i e r d z i ć , i ż j e s t to p r z e d s i ę w z ię c ie kredytowe zorientowane na maksymaliza­ c j ę zysku krótkookresowego. Tra nsa k cja ta c h a r a k t e r y z u j e s i ę du­ żym ryzykiem . J e s t ona stosowana głó w nie w USA. F i n a n s i ś c i w k r a ­ j a c h Europy Z achodniej odnoszę s i ę do n i e j je s z c z e s c e p t y c z n i e .

Innq formę t r a n s f o r m a c j i w ła s n o śc i j e s t S p i n - o f f . "Oznacza to w y łę c z e n ie i u sa m o d z ieln ie n ie aktywów - a więc w a r t o ś c i s u b s ta n ­ c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a " 20.

Przy zastosowaniu S p in - o ff przeważnie p o z o s ta je j a k i e ś p ow ią­ za n ie w ydzielonych wydziałów. Podstawę tego pow iązania j e s t zwy­ k l e umowa z macierzystym przed sięb io rstw em . Część w ydziałów , k t ó ­ ra uzysk a ła samodzielność, przeważnie k o rz y s t a z prapy c e n t r a l ­ nych wydziałów p r z e d s i ę b io r s t w a , np. z EPO, kadr i t p . W przypadku S p i n - o f f zalecane j e s t stopniowe o s ią g a n i e p e ł n e j samodzieln o­ ś c i . S p in - o f f j e s t stosowane przeważnie w dużych firm a c h . W RFN przykładem tak ie g o p r z e d s ię b io rs t w a j e s t Siemens.

W k r a j a c h zachodnich p o j ę c i e Buy-out i S p i n - o f f n ie są u- względniane ani w prawie podatkowym, ani w p raw ie o sp ó łk ac h . Transak cje te są dokonywane w o p a r c iu na r e g u l a c j i podobnych spraw w innych p r z e p is a c h , np. d o ty c zą c y c h : kupna p r z e d s i ę b i o r ­ stwa, kupna udziałów w spółkach k a p it a ło w y c h , kupna majątku inwe­ s ty c y jn e g o przy zak ład aniu nowego p r z e d s i ę b i o r s t w a , p r z e k s z t a ł c e ­ n ia p r z e d s ię b io rs t w a zgodnie z ustawę o p r z e k s z t a ł c e n i a c h , f u z j i , pow iększenie p r z e d s i ę b io rs t w a i t p .

4. WARUNKI SKUTECZNOŚCI PRYWATYZACJI

Przemiany własnościow e, prowadzące do z m n ie js z e n ia r o l i pań­ stwa w gospodarce, mają podłoże ekonomiczne i s p o łe c z n e . K o n ie c z ­

ność u c z y n ie n ia gospodarki p o l s k i e j e f e k t y w n ie j s z ą j e s t ś c i ś l e wiązana z przesłankami p r y w a t y z a c j i p rz e d s i ę b io rs t w państwowych.

Jednak proces p r y w a t y z a c j i , aby stworzyć szanse powodzenia t e j o p e r a c j i , musi być odpowiednio przygotowany i bez zbytniego po­ śpiechu wprowadzany pTzez odpowiednio przygotowaną kadrą fachow­ ców. Tu przydatne d la nas powinny być doświadczenia firm zachod­ n ic h .

Tak więc w przypadku p r y w a t y z a c j i np. za pomocą ( i n ie t y l k o ) Buy-out, niezbędne j e s t w z ię c ie pod uwagę f a k t u , że każde przed­ s i ę b io r s t w o j e s t in n e , nawet j e ś l i jego znaczenie na rynku j e s t porównywalne. Metoda p r y w a t y z a c j i czy p r z e k s z t a ł c e n i a powinna być dostosowana do s p e c y f i k i p r z e d s i ę b io r s t w a . Tu niezbędna j e s t o p in ia doradcy i a n a li z a możliwości p r z e k s z t a łc e n ia wybranymi me­ todami. Następnym posunięciem powinno być uregulowanie w s z e lk ic h dotychczasowych długów i obciążeń finansowych. Tylko taka s y t u a ­ c j a może gwarantować skuteczność d z i a ł a n i a przejmującego firm ę lub j e j część zespołu menedżerów. W p r z e ję c i u firm y powinni ucze­ s t n i c z y ć d o ś w ia d c z en i, sprawdzeni menedżerowie, t j . jeden z n a j ­ w ażn iejsz ych aspektów całego p r z e d s i ę w z ię c ia . "Ważne j e s t , aby s t a n o w i l i oni zgrany z e s p ó ł, w którym n ie może być » t a r ć « na t l e ró ż n ic poglądów na sposób prowadzenia p r z e d s i ę b io r s t w a , n ie po­ w inni oni mieć problemów zdrowotnych ani rodzinnych. Zwłaszcza w pierwszym o k re s ie muszą oni pracować z pełnym poświęceniem d la f i r m y " 21.

W następnym e t a p i e Buy-out n ależy przygotować p lan p r z e d s i ę ­ b io rs tw a z a w ie r a ją c y obok szczegółowego opisu jego p r z e s z ł o ś c i , dokładne plany na p r z y s z ło ś ć . Po zapewnieniu tych trz ec h warunków (ureg u low ania spraw finansowych p r z e d s i ę b io r s t w a , p o s ia d a n ia w ł a ­ ś c i w e j kadry menedżerów i właściwego planu p r z e d s i ę b io r s t w a ) moż­ na s i ę zw rócić do banku o pomoc kredytową.

W przypadku stosowania ESOP czy też Buy-out z udziałem z a ło g i 22

i s t n i e j ą t rz y warunki e fektyw no ści tych form :

1) pracownik powinien być w ła ś c iw ie poinformowany o z a s to s o ­ wanej form ie p r z e k s z t a ł c e n i a , o j e j skutkach d la d z i a ł a l n o ś c i

21 Tamże, s. 50.

p r z e d s i ę b io r s t w a , o zmianach w w i e l k o ś c i i s t r u k t u r z e sprzedaży, zysków, produk tyw ności, cen a k c j i , o metodach w a lk i z konkuren­ c j ą i t p . ,

2) ja k o w ł a ś c i c i e l e pracownicy powinni mieó możliwość iły w u na d e c y z j e , a także prawo rekomendacji u lepszeń o r g a n i z a c y jn y c h w p r z e d s i ę b i o r s t w i e ;

3) pracownicy powinni mieć t a k i e samo prawo głosu ja k i n n i a k ­ c j o n a r i u s z e , ł ą c z n i a z prawem głosu d la dyrektorów (nawet gdy n ie j e s t to wymagane przez prawo).

Z d a rz a ją s i ę c z ę s to p rzyp a d k i, iż menadżerowie n ie chcą s i ę d z i e l i ć z nikim swoją władzą i oddawać p r z e d s i ę b io r s t w a pod k o n - . t r o l ę pracowników. U. R. B ł a s i w swej p racy p t . "Employee Owner­ s h i p : R e v o lu t io n or R i p r o f f ? " (Własność pracownicza - re w o lu c ja czy zryw ?) s tw ie r d z a , iż "Większość p r z e d s i ę b io r s t w n i e formułu* j e programów wyzwalania i w y k o rz ys ta n ia p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i p r a ­ cowników. Są w b łę d z ie m yśląc, że j e ś l i p osypią tro ch ę a k c j i , za­ owocuje to p a r t y c y p a c ją i zwiększeniem p ro d u k ty w n o ś c i". Część me­ nedżerów s k ł a n i a s i ę do wprowadzenia ESOP, ponieważ d z i ę k i temu mogą oni uzyskać w i e l e u lg podatkowych - w i ę c e j n iż z j a k ia g o k o

l-2 3 wiek innego t y t u ł u "

Dla w ie lu ESOP j e s t Jedną z w ie lu t e c h n ik o r g a n i z a c y jn y c h 2<* u ł a t w i a j ą c y c h np. ko op e ra cję wytwórcom prywatnym w USA. Zdaniem ekspertów Międzynarodowej K o r p o r a c j i F inansow ej t ra k t o w a n ie ESOP jako g e n e r a l n e j metody p r y w a t y z a c j i n i e J e s t dobrym rozwiązaniem. Choćby d la t e g o , że w tym przypadku zawsze mała grupa z a r z ą d z a ją ­ cych będzie kontrolow ać sprzedaż a k c j i pracownikom. Poza tym za­ trzymanie a k c j i w rękach pracowników firm y n ie s p r z y ja powstawa­ n iu rynku k a p ita łow e g o .

W warunkach p o l s k ic h powstaje dodatkowe nieb e z p iecz e ństw o , k t ó ­ re mogłoby p rz e są d z ić o niepowodzeniu ESOP. J e ś l i w w ie lu p rze d ­ s i ę b io r s t w a c h rady pracownicze n ie zd ały egzaminu, to czy samo­ rządność w ramach a k c j o n a r i a t u pracowniczego p o d n ie s ie e fe k t y w ­ ność funkcjonowania p r z e d s i ę b io r s t w a ?

23

U. R. В 1 a s i , Employee Ownership: R e v o lu t io n or R i p r o f f ? 24

Innym problemem pojawiającym s i ę podczas p ryw a ty za c ji J e s t i s t

-. л f

n i e n l e monopoli w państwowym s ek to rz e gospodarki . W początkowym e t a p ie t r a n s f o r m a c j i w łasno ści powinno s i ę zabezpieczyć możliwość k o n k u r e n c ji, np. przez “ odseparowanie" w s p ó łd z ia ła ją c y c h przed­ s i ę b i o r s t w czy p o d z ia ł. Monopole, k tó r e znajdą s i ę w rękach p r y ­ watnych, muszą podlegać r e g u l a c j i , aby unie m ożliw ić im w yko rz ysta ­ n ie swej s i ł y na n iek o rzy ś ć konsumenta^6.

27

Sposób wykorzystany w W. B r y t a n i i b y ł zaproponowany przez p r o l . l i t t l e c h i l d a w r a p o r c i e zamówionym przez rząd b r y t y j s k i na temat r e g u l a c j i w prywatyzowanym B r i t i s h Telecom. J e s t ona znana jako r e g u l a c j a R H - X ( ' R e t a i l P r i c e Index) I zastosowano

j ą

w przypadku t e le k o m u n ik a c ji, gazownictwa 1 portów l o t n i c z y c h . Pod­ stawowa zasada t e j r e g u l a c j i j e s t względnie p r o s ta . Otóż nakłada one odgórne o g ra n ic z e n ie na roczny p r z y ro s t cen p rz e d s i ę b io rs t w a . O g raniczen ie to było u sta lo n e na X punktów procentowych p o n iż e j wzrostu Indeksu Cen O e ta lic z n y c h ( R P I ) . X k s z t a ł t o w a ł s i ę na po­ ziomie trzech punktów d la Telecom i jednego punktu d la portów l o t ­ n ic z y c h . Formuła r e g u la c y jn a p oz ostaje w mocy przez p ię ć l a t , a pod koniec ich z o s ta je ponownie renegocjowana, albo J e ś l i r e g u l a ­ c j a b y ła efektywna - może być porzucona. J e ś l i p r z e d s ię b io rs tw o

j e s t

w

3tanio

redukować koszty w c z a s ie tych p i ę c i u l a t s z y b c i e j n iż przewidywała to formuła - może ono otrzymać z y s k i . I odwrot­ n i e , j e ś l i red u kcja kosztów n ie j e s t dość szybka - p r z e d s i ę b i o r ­ stwo osiąga n i e w i e l k i e z y s k i. D zięki temu podczas r e g u l a c j i RP1- -X p rz e d s ię b io rs tw a maksymalizujące zysk mają bezpośredni bo­ d z ie c do podnoszenia efektyw no ści p r o d u k c ji.

W ramach t e j r e g u l a c j i p o ja w ia ją s i ę dwa problemy. Pierwszym j e s t 'sposób zdobycia i n f o r m a c j i , na k t ó r e j można oprzeć ocenę d z i a ł a l n u ś c i . Drugim zaś j e s t f a k t , iż k a p it a ło c h ło n n e p r z e d s i ę ­ b io rstw o może omijać o g ra n ic z e n ia nakładane przez formułę r e g u l a ­ c y jn ą przez reorganizow anie swego p r o f i l u inwestowania d la

wzmo-25

M. В 1 s h o p, J . К a y, Does P r i v a t i s a t i o n . . . , s.

1 0. 26

í a k i e j s y t u a c j i n ie przewid ziano w usta w ie o p r y w a t y z a c j i p r z e d s i ę b io r s t w państwowych i utworzeniu urzędu M i n i s t r a P r z e ­ k s z t a łc e ń Własnościowych, por. "D zie n nik Ustaw" 1990, nr 51, poz. 297, 298.

żenią krótko term in ow ej sprawności fin a n so w e j kosztem szans dłu g o­ terminowych.

W restru k tu ryz a cji przedsiębiorstw

i rozbiciu monopoli

angiel-• O o

scy ekonomiści sp o d z ie w a li s i ę t r z e c h k o r z y ś c i i

- przez zredukowanie rozmiaru sprywatyzowanych kompanii po­ większy s i ę niebezpieczeństw o p r z e j ę c i a j e j w przypadku n i e d o s t a ­ te c z n e j spraw n ości;

- u ła tw i tw ór/un ie porównawczej i n f o r m a c j i , na podstawie k t ó ­ r e j udziało wcy mogą oc e n ia ć sprawność;

- władza r e g u la c y jn a może prowadzić oceny porównawcze o k r e ś l a ­ j ą c w łaściw ą formułę r e g u l a c y jn ą .

Na podstawie a n a l i z sprawności i zyskowności p r y w a t y z a c j i prze-29

prowadzonych w ramach rap o rtu trudno j e s t s t w i e r d z i ć czy p r y ­ w a ty z a c ja p r z y n i o s ł a spodziewane e f e k t y . Trudność ta wynika z bra­ ku u n iw e rsa ln ych wskaźników d la porównań efektów p r z e d s i ę b io r s t w sprywatyzowanych oraz p r z e d s i ę b io r s t w sprywatyzowanych i państwo­ wych (c h o c ia ż b y ró ż n ic e w y n ik a ją c e ze sposobów k s ię g o w a n ia ). W p r z y b l i ż e n i u można s t w i e r d z i ć , i ż zyskowność d z i a ł a ń w p r z e d s i ę ­ b io rs tw a c h sprywatyzowanych wzrosła w n iec o większym sto p n iu n iż państwowych. Trudno j e s t jednak opiniować czy to b y ł e f e k t p r y ­ w a t y z a c j i , c z y d z i a ł a n i a w warunkach k o n k u r e n c ji. W t a k i e j s y t u a ­ c j i może w y sta rc z a ło b y stworzyć warunki d la konkurowania p rzed ­ s i ę b i o r s t w państwowych z prywatnymi (np. l i k w i d u j ą c e monopole). Również trudno j e s t s t w i e r d z i ć ja k k s z t a ł t o w a ł a s i ę ja k o ś ć u s łu g , gdyż w n ie k tó r y c h s y t u a c ja c h zaprzestano publikować dane na ten temat, a p o j a w i ł y s i ę z k o l e i pewne symptomy wskazujące na wzrost z a in te re s o w a n ia j a k o ś c i ą (np. odszkodowania d la k l ie n t ó w w p r z y ­ padku z ł e j j a k o ś c i u s ł u g ) .

3 e ś l i zaś przyjrzym y s i ę p odatności p r z e d s i ę b io r s t w s p ry w a ty ­ zowanych i państwowych na załamanie rynku, to okazuje s i ę , że ta w raż liw o ść j e s t podobna.

Bishop i Kay sądzą, że n ajw iększe k o r z y ś c i p r y w a ty z a c ja p r z y ­ nosi udziałowcom, in s ty tu c jo m finan su jącym i zarządzającym . Nie ma w tym n ic d y s k re d y tu ją c e g o , a l e j e s t to f a k t , k t ó r y w ytw orzył w W i e l k i e j B r y t a n i i s i i n e lobby p o p i e r a ją c e p r y w a t y z a c ję . W

konsek-M. B i s h o p, 3. К a y, Does P r i v a t i s a t i o n . . . , s . 21. r _1amże.*

w e n c ji lobby to j e s t zainteresowane tym, aby p ry w a ty z a c ja s i ę od­ b y ł a . Nie j e s t zaś i s t o t n ą spranA wpływu p r y w a t y z a c j i na przemysł. Wpływ na sprawność j e s t zdecydowanie pyténiem drugorzędnym, a pew­ ne możliwe inne drogi o s i ą g n i ę c i a poprawy sprawności - np. reg u ­ l a c j a czy r e s t r u k t u r y z a c j a - są traktowane Ja k niepożądane p r z e ­ szkody, k t ó r e mogą zmniejszyć lub opóźnić k o r z y ś c i , J a k i e prywa­ t y z a c j a p r z y n i e s i e .

Tak więc Kay i Bishop uważają,

że

p ryw a ty z a c ja n ie j e s t ko­ nieczną ani w y s ta rc z a ją c ą zmianą p r z e d s ię b io rs tw a d la poprawy sprawności jego funkcjonowania.

Jednak p r yw a ty z a c ja w płynęła w W i e l k i e j B r y t a n i i na k l im a t i s t r u k t u r ę góspodarki. Nowe zarządy r z u c i ł y wyzwanie dom in ującej k u lt u r z e s ek to ra państwowego, k tó r a p o d k re ś la ła r a c z e j znaczenie i n ż y n i e r i i n iż marketingu i finansów , dobrych układów przemysło­ wych i procedur b iu ro k ra ty c z n y c h umacnianych przez f r u s t r u j ą c e kon­ t a k ty z finansującym departamentem.

Ewa Gorzka

ON PRIVATIZATION OF STATE-OWNED COMPANIES

The a r t i c l e aims to show the ex p e rie n ce in the f i e l d of p r i ­ v a t i z a t i o n of state-owned companies in Great B r i t a i n and the U nited S t a t e s . I t i s d iv id e d i n t o th r e e p a r t s . The f i r s t p a rt d is c u s s e s the concept of p r i v a t i z a t i o n and goals behind p r i v a t i ­ z a t io n of P o l i s h and B r i t i s h state-owned companies a g a in s t the background of e f f e c t s fo r the P o l i s h economy ensuing from p r i v a ­ t i z a t i o n . The second p a rt of the a r t i c l e d e scrib e d forms of own­ e r s h i p t ra n s fo r m a tio n in G reat B r i t a i n and the U nited S t a t e s ( p u ­ b l i c and employee s to ck -h old ing plans and b u y- o u ts ). F i n a l l y , in the t h i r d p a r t th e re are presented c o n d it io n s of e f f e c t i v e n e s s of the analyzed forms of ownership tra n s fo r m a tio n s on the b a s is of the e xp e rie n ce gained by the Western c o u n t r i e s in t h i s f i e l d .