Mieczysław Subotow icz
K . H A A S (1529— 1569) — V. B IR IN G U C C IO (1540) — — J. S C H M ID L A P (1561) — K . S IE M IE N O W IC Z (1650): R A K IE T Y W IE L O S T O P N IO W E , B A T E R IE R A K IE T O W E
S T A B IL IZ A T O R Y L O T U T Y P U D E L T A
Od 1955 r. opublikowałem kilka prac [1— 4 ] 1 z zakresu historii tech niki rakietowej, wiążących się z im ieniem K azim ierza Siem ienowicza i jego w ydanym w 1650 r. dziełem A rtis ma gna e a rtilleria e pars prim a [5]. W pracach tych podkreślałem, że nie jest, m i wiadome, aby ktoś w piś m iennictw ie św iatow ym wysunął przed Siem ienowiczem pom ysły rakiety wielostopniowej, baterii rakietow ej oraz stateczników typu lite ry delta. Jednakże w św ietle najnowszych prac z historii techniki rakietow ej, które dotarły ostatnio' do moich rąk, wyrażona w latach pięćdziesiątych opinia powinna być — jak się w y d a je — zm odyfikowana. Odkryte bowiem zosta ły szkice kilku typów rakiet, wykonane wcześniej niż rysunki Siem ieno wicza.
W 1967 ir. ukazała się praca Raketentechnik im 16. Jahrhundert ru muńskiego autora Doru Todericiu [6], Zajm u je się on rękopisem (II V a ria, 374) znalezionym w państwowym archiwum rumuńskiego^ miasta Si- biu. Zawartość naukowa i techniczna tego rękopisu liczącego 450 kart, w tym 203 rysunki, n ie była n igd y — w edłu g D. Todericiu — przedm io tem badań. Pierw szą wzm iankę o zawartości rękopisu opublikował D. T o dericiu w 1964 r. [7].
Rękopis składa się z trzech części napisanych zapewne p rzez różnych autorów, żyjących w latach 1380— 1569. Część pierwsza, składająca się z 36 kart, dotyczy chemii saletry oraz techniki sporządzania prochu strzel niczego i kończy się datą 1400 r. Część druga i(karty 37— 110) pochodzi z lat 1417— 1460 i poświęcona jest podobnej tem atyce (chociaż nie w y łącznie). Trzecia i ostatnia część opisuje technikę w ytw arzan ia i niektóre zastosowania rakiet jedno- i wielostopniowych.
N ie jest iznany autor pierw szej części rękopisu; m ożliw ym autorem części drugiej jest Hans Haasenwein; autorem części trzeciej jest Konrad Haas, urodzony w Dornbach pod W iedniem o fic e r cesarski, a w latach 1529— 1569 — komendant arsenału artylerii miasta Sibiu (Hermannstadt).
W rękopisie Konrada Haasa można dopatrzyć się w p ływ ó w znakomi tego traktatu B e llijo rtis Konrada K yesera (1366 — po 1405) oraz kilku innych prac, takich jak Vegetiusa, Valturia da R im ini czy Vergiliusa P o- lydorusa. Rękopis Haasa zawiera m. in. szkice: rakiety dwustopniowej (ryc. 1), rakiety trójstopniowej, układu typu baterii rakietowej, kombi
1 Liczby w nawiasach kwadratowych wskazują tu i w dalszym tekście pozycje
zamieszczonego na końcu Spisu litera tu ry .
K W A R T A L N I K H IS T O R II N A U K I I T E C H N IK I, R O K X I I I — N R 4 K H N i T — 4
806 M ieczysław S u botow icz
nowanej rakiety dwustopniowej, a także stabilizatorów rakiet w kształcie lite ry delta (ryc. 2). Haas zajm uje się w swoim rękopisie także tym, co dzisiaj nazwalibyśm y bardzo pierw otną balistyką i teorią lotu rakiety.
W w ydaw anej czterokrotnie w latach 1561— 1608 niew ielkiej (77-stro- n ioow ej) publikacji K ünstliche und rechtschaffene Feuerw erk Johannes Schmidlap [8] 2 podaje szkice rakiet kilku typów oraz ich opis, wysoce zbliżone do rękopisu Haasa (por. na ryc. 3).
D. Todericiu w yraża przypuszczenie, że zbieżność ta m oże być: p rzy padkowa, co jest jednak m ało prawdopodobne; związana z istnieniem źró dła sprzed 1529 r., z którego i Haas, i Schmidlap m ogli czerpać nieza leżnie od siebie inform acje o rakietach i sposobach ich produkcji oraz po m ysły konstrukcji rakietowych; związana z fragm entarycznym opracowa niem p rzez Schmidlapa rękopisu Konrada Haasa; n ie jest też wykluczone istnienie odpisu — być może niekom pletnego — rękopisu Haasa.
W ten pośredni sposób, poprzez dzieło Schmidlapa, prace i pom ysły Haasa m ogły przyczynić się do rozw oju techniki rakietowej. Podobnie jak Siemienowicz, Haas dołączył do znanych mu pom ysłów i wcześniejszych prac rezu ltaty własnych badań. D latego nie jest n iem ożliw e — jak pisze D. Todericiu — że będą odkryci jeszcze wcześniejsi od Haasa au torzy róż nych pom ysłów rakietowych. A le, jak podaje Haas, rakiety wielostopnio w e oraz ra k iety z wielostopniowym i zapalnikami są jego własnego pom y słu. W każdym razie — według pracy [6] — nie znam y dziś wcześniejsze go od Haasa autora pomysłu rakiet wielostopniowych.
W św ietle podanych tu w yn ik ów ostatnich badań nad historią techni k i rakietow ej trudno powiedzieć, c zy K . Siem ienowicz wysunął pom ysły nowych konstrukcji rakiet zawarte w jego dziele [5] zupełnie niezależnie od w cześniej sformułowanych koncepcji, c zy też zapożyczył je od innych autorów, np. od J. Schmidlapa, za czym przem aw iałoby to, że Siem ieno w icz wspomina o Schmidlapie; zapewne znał jego dzieło. Lecz ani Sie m ienowicz, ani wcześniejsi od niego autorzy niem ieccy i w łoscy z lat 1569— 1610, ani M arcin Bielski (1569 r.) i W alen ty Sebisch (ok. 1600 r.) n ie wspominają o rękopisie pracy Haasa.
M ożliw e, że zarówno Haas i Schmidlap, jak i Siem ienowicz korzysta li z wcześniejszych jeszcze prac z zakresu techniki rakietowej. K a żd y z nich jednak mógł, zupełnie niezależnie od poprzedników, samodzielnie wysunąć pom ysły rakiety wielostopniowej, baterii rakietowych oraz kom binowanych rakiet wielostopniowych, tak jak w X X w. Konstanty Cioł kowski opracował pom ysł rakiety wielostopniowej niezależnie od swoich w ielkich poprzedników.
Rysunek w rękopisie K . Haasa, przedstawiający rakietę dwustopnio w ą :(ryc. 1), zaopatrzony jest w datę 1529 r. W tym kontekście warto jesz cze zwrócić uw agę na dzieło Vanoccia Biringuccia D e la pirotechnia, w y dane w W en ecji w 1540 r. W „K w artaln iku H istorii Nauki i Techniki”
2 Inform ację o czterech wydaniach książki Schmidlapa podaje T. N ow ak w ko
mentarzu do dzieła Siemienowicza i[ill, s. 36]. D. Todericiu [9, s. 107] pisze tylko o wydaniu z 1590 r . , a W . L e y [14, s. 426] — o wydaniu z 1591 r. Mimo poszukiwań w latach 1954 — 1957 nie udało mi się otrzymać do w glądu publikacji Schmidlapa [8]. W . L ey ponadto wspomina o opisaniu przez Schmidlapa rakiet wielostopniowych {14, s. 60]; czyni to jednak dopiero w rozszerzonym w 1951 r. wydaniu swej książki z 1948 r., na które obecnie zwrócił mi uprzejmie uwagę prof. E. Olszewski (również dzięki prof. Olszewskiemu mogłem zaznajomić się — już w czasie druku artykułu — z inną, angielską w ersją pracy D. Todericiu [15]). Pisząc moje prace [1— 4], znałem niestety jedynie wspomniane wcześniejsze wydanie książki Leya [13].
Ryc. 1. Szkic rakiety dwustopniowej z rękopisu K. Haasa, wediug pracy D. Todericiu [6]
Phc. 1. 3ckh3 flRycTyneHHaioii paKeTti H3 pyKonwcn K. Xaaca. IIo coiHHeHHio
ToaepHHHy [6]
Fig. 1. Rough draught of two-stage rocket, copied from K. Haas’ manuscript, after D. Todericiu [6]
808 M ieczysław S ubotow icz
ukazała się przed paru laty notatka bibliograficzna [9] o angielskim tłu maczeniu tego dzieła [10]. A u to r notatki cytu je wzm iankę Biringuccia o kombinowanej rakiecie dwustopniowej, której drugim stopniem jest ba teria rakietowa. R ak iety te „zbudowane są w ten sposób, że p o wzniesieniu się, kiedy w y d a je się, że zakończyły lot, wybuchają znowu i każda wysyła nowych sześć lub osiem rakiet” 3. B yłaby to drukowana wzmianka o ra kiecie wielostopniowej o 21 lat wcześniejsza niż pierwsze w ydanie publi k acji Schmidlapa.
Dalsze badania w dziedzinie historii nauki i techniki pozwolą zapew ne przesunąć do jeszcze wcześniejszych lat datę zrodzenia się pomysłów różnych rakietowych rozwiązań konstrukcyjnych.
Pogłębieniu ulega też w iedza o znanych już faktach z zakresu histo r ii nauki i techniki. D otyczy to również historii działalności K. Siem ie- nowicza. P rzed kilku laty został dokonany i opublikowany p ierw szy prze kład na język polski A rtis magnae a rtilleria e [11], tłumaczonej wcześniej na kilka język ów europejskich [3, 4]. Ostatnio ukazała się praca krytyczna J. Thora o tych tłumaczeniach [12]; dzięki przekładom najw ybitniejsza pozycja naszej dawnej literatury technicznej bez wątpienia w pływ ała bez pośrednio przez blisko dwa stulecia na rozw ój europejskiej m yśli nauko- wotecbnicznej.
Toteż podane tu inform acje o wcześniejszych niż Siemienowicza po mysłach konstrukcyjnych rozwiązań rakiet nie umniejszają faktu, że jego dzieło [5] pozostaje w historii nauki i techniki szczytow ym osiągnięciem swego czasu, a w dziejach techniki rakietowej pozostawało nim do cza sów prac Congreve’a w początku X I X w. 4.
SIPIS L IT E R A T U R Y
1. M. S u b o t o w i c z , The R ock et C onceptions of K . Siemienoxmcz, 1650. „Journal of British Interplanetary Society”, nr 14/1955, ss. 245— 247.
2. M. S u b o t o w i c z , P ols k ie tra d y cje rakietow e. „Problem y”, nr 9/1955, ss. 641— — 645.
3. M. S u b o t o w i c z , K a zim ierz Siem ien ow icz i je g o wkład do n auki o rakietach. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, nr 3/1957, ss. 485— 513.
4. M. S u b o t o w i c z , K a zim ie rz Siem ien ow icz (1650) and his C o n trib u tio n to the R ock et Science. „Kwartalnik Historii ¡Nauki i Techniki”, 1957— 1958, numer spec jalny, ss. 5— 24.
5. K. S i e m i e n o w i c z , A rtis magnae a rtille ria e pars prim a. Amsterodami 1650. 6. D. T o d e r i c i u , R aketen tech n ik im 16. Jahrhundert. B em erku n gen zu einer
in S ib iu (H erm annstad t) vorhandenen H a n d sch rift des Conrad Haas. „Technik geschichte”, nr SV1967, ss. 97— 114.
7. D. T o d e r i c i u , Racheta in trep te, creata in tara noastra in secolul al X V I-le a . „Revista Transporturilor”, nr 8/1964, ss. 376— 380.
3 Autor dziękuje redakcji „K wartalnika” za zwrócenie uwagi na tę wzmiankę. 4 Austor niniejszego doniesienia zamierza w przyszłości powrócić do poruszonej spraw y historii pomysłów różnych konstrukcyjnych rozwiązań rakiet.
R y e . 2. S z k ic e z r ę k o p is u K . H a a s a : b a te r ii r a k ie to w y c h , d w u s to p n io w e j r a k ie ty k o m b in o w a n e j o r s ta te c z n ik ó w o k s z ta łc ie li te r y d e lt a , w e d łu g p r a c y D . T o d e r ic iu [6 ] P m c . 2 . 3 c K H 3 b i : p aK C T H b ix 6 a T a p e fl , A R y c ry n e H M a 'i o ii K 0 M 6 n m ip 0 B a H H 0 H p a K e T b i u C T a 6 n n H 3 a T o p o B d (J io p ó y K B b i a e ji b T a . fl o c o h h h c h h w fl . T o A c p n 4 n y [6 ] F ig . 2 . R o u g h d ra u g h ts , c o p ie d fr o m K . H a a s ’ m a n u s c r ip t, o f: r o c k e t b a tt e r ie s , tw o -s ta g e c o m b n e d r o c k e t, a n d d e lt a -s h a p e d s ta b il iz e r s , a ft e r D . T o d e r ic iu [6 ]
R y e . 3 . Z e s ta w ie n ie r y s u n k ó w r a k ie t w ie lo s to p n io w y c h : H a a s a (1 5 2 9 — 1 5 6 9 ), S c h m id la p a (1 5 9 0 ) i S ie -m ie n o w ic z a (1 6 5 0 ), w e d łu g p r a c y D . T o d e r ic iu [6 ] Ph c. 3 . C on oc Ta B Ji eH H e n ep T ea ce ił C T y n e m a T b ix p a x e r : Xaac a (1 5 2 9 — 1 5 6 9 ), II lM H / y u m a (1 5 9 0 ) h Ccm cho B u n a (1 6 5 0 ). ITo co M H H eH M fo fl . T o fl e p H H H y [6 ] F ig . 3 . C o m p a r is o n o f d r a w in g s o f m u lt i-s ta g e r o c k e ts d e v is e d b y : H a a s (1 5 2 9 — 1 5 6 9 ), S c h m id la p (1 5 9 0 ) a n d S ie m ie n o w ic z (1 6 5 0 ), a ft e r D . T o d e r ic iu [6 ]
8. J. S c h m i d 1 a p, K ü n s tlich e und rechtschaffene F e u e rw e rk [...]. Nürnberg 1561, 1590, 1591, 1608.
9. J. T![hor], [...]. „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, nr 2/1964, ss. 322— 323.
10. V. B i r i n g u c c i o , The P iro te ch n ia . N e w York 1963 (to samo: Cambridge,
Massachusetts 1966).
11. K . S i e m i e n o w i c z , W ie lk ie j sztuki a rty le rii część pierwsza. W arszaw a 1963.' 12. J. T h o r , Tłum aczenia „ A rtis magnae a rtille ria e ” K . Siem ienow icza. „K w artal
nik Historii Nauki i Techniki”, nr 1/1968, ss. 91— 102. 13. W. L e y , R ockets and Space T ra vel. London 1948.
14. W. L e y , Rockets, M issiles, and Space T ra v e l. N e w York 1951.
15. D. T o d e r i c i u , Th e S ib iu M anuscript. „Revue Roumaine d’Histoire”, nr 3/1967, ss. 333— 356.
K. X A A C (1529 — 1569) — B. B H PH H rY H H H O (1540) — H. fflM H flJian (1561) —
K. CEM EHOBH4 (1650): CTyilEHHATBIE PAKETfcl, PAKETHŁIE EATAPEH CTABHJIH3ATOPBI nOJIETA TH H A EYK Bbl flEJIBTA
B 1955— 1958 rr. b h h ijio b cbct Heocojibico paöoT [1— 4], nocBamemibix H3o6peTeHMM K. Ce-
MeHOBiwa b o6nacTH KOHCTpyKiiHH paxeT, oTHocamHMCH k 1650 r. [5,11], ff. T o fle p H iH y [6, 7,15] AOKa3biBaeT, m to cxoacne c HfleaMH CeMeHOBHMa KOHCTpyKTHBHbie p e m e H H H paK C T n peflC T a B H J i
b 1529— 1569 it. K. Xaac b CBoeił pyKormcH, KOTOpaa ao c h x nop eme He nyöjiHKOBajiacb. Oh *hji h pa6oTan b XVI b. b ropofle Cn6ny b TpaHCHjn>BaHHH, b PyMbiHini. 3Ta pyKonncb, B03- m ojk h o , 6bijia H3BecTHa H. IIlMHfljiany [8] h, TaKHM 06pa30M, npoH3BefleHHe K. Xaaca, BepoaTHO, cn o coö cT B O B a n o p a 3BHTHW eBponeiiCKOft paKeraoä TexHHKH. B. EnpHHryMMHO [10] b CBoeił k h h tc lIupomexHua, h ' w h h o h b 1540 r., Toxce rim u eT o cryneH M aTbix paK eTax.
B C T a T b e fla H a n aJTH 3 n p a B f l o n o f l o 6 H a CBS3e fl, a 6 b iT b M oaceT fla a c e h 3an M C T B O B a H H » k o h -
C T p y K T o p c K H X H fle fi b o 6 jia c T H p a K e T O C T p o e H H a , M e a m y H a 3B aH H biM H B b im e H3o 6 p e T a T e n a M H j i h 6 o e m e HeH3BecTm >iM H a B T o p a M H . n o m h c h h io a B T o p a ir a c T o a m e ił C T aT bH , H e H C K JnoneH a B0 3 -
M o a c H o c T b , m t o H fle fl c o 3fla H H fl c T y n e H M a T b ix p a x e T B0 3 HHKJia y K a a c q o r o H3 h h x c o B e p m e H H O
c aM O C TO aTen bH O .
K. H A A S (15:29—il569) — V. B IR IN G U C C IO (1540) — J. S C H M ID L A P (1561) — K. S IE M IE N O W IC Z (1650): M U L T I-S T A G E R OCKETS, R O C K E T B A T T E R IE S
DELTA-SHAPCBD F L IG H T S T A B IL IZ E R S
i
Betw een 1955 and 1958 several papers [1— 4] have been published dealing with the inventive ideas which K . Siemienowicz [5, 11] suggested in 1650 about the construction of rockets. D. Todericiu t [ 6 , 7, 15] reports, that similar suggestions about rocket construction have already been put forw ard by K. Haas in the time from 1529 to 1569 in a manuscript which so far has remained unpublished; K. Haas lived in the 16th century at Sibiu in Transylvania, Roumania. It seems probable that this manuscript was known to J. Schmidlap [8], and that in this w ay K. H aas’s achieve ments have contributed to the evolution of rocket science in Europe. In his book
810
M ieczysław S ubotow iczP iro te ch n ia , published in 1540, V. Biringuccio [10] also mentions multi-stage rockets.
The present paper discusses the possibility, that between the persons mentioned and, maybe, other unknown authors some links m ay have existed, and that between them there may have occurred some sort of appropriation of ideas on the construc tion of rockets. Even so, it is conceivable that every one of the successive authors mentioned imagined multi-stage rockets altogether independently of his precursors.
!["Die Geschichte der Festung Königsberg/Pr. 1257-1945", Traugott Ehrhardt, Würzburg 1960 : [recenzja]]()