T. 1, 1996, 221-234
Jakub Z. LICHANSKI
RETORYKA A FILOZOFIA W NAUCZANIU JEZUICKIM
ASSERTIONES RHETORICAE, POZNAN, 1577
Si^ga si^ po retoryk^ nie tylko po to, by poznac same jej zasady, lecz by je zastosov/ac Assertiones rhetoricae * 1577), cap. X V .
W P R O W A D Z E N I E
Motto dobrze okresla podstawowy problem, z j a k i m przychodzi zet-kiii^c siq k a z d e m u , kto pisze o retoryce. Jest to tkwia^ca w xt^yn pT|xopiicf| dwoistosc: t e o r i a (zasady) - p r a k t y k a (stosowaiiie zasad). P r o b l e m ten podnosii m . i n P i a t o n w Gorgiaszu i Fajdrosie\ J u z on jednak k i a d l nacisk na kwestie zastosowania retoryki, czyli wykorzy-s t a n i a pewnego typu wiedzy. N a t o m i a wykorzy-s t problem miejwykorzy-sca r e t o r y k i w systemie wiedzy t r a k t o w a l P i a t o n j a k o oczywisty i mniej istotny. Podobnie postapil Arystoteles. W ten sposöb otwarty zostal n i e z w y k l e zlozony problem: oto to s a m o p o j q c i e okreslalo - wiedzy teoretyczne oraz p r a k t y k ^ . Powodowalo to, j a k wiadomo, wiele nieporozumieh dotycz^cych r e t o r y k i . P o j a w i l y s i ^ one takze i w dobie h u m a n i z m u oraz renesansu. A n a l i z o w a n y dalej tekst doskonale owf| dwoistosc r e t o r y k i obrazuje, a takze - w w i e l k i m s k r ö c i e - dotyka podstawowych nieporo-z u m i e h tycnieporo-z^cych xtxvr\ pr|TOpiKT|.
N a u c z a n i e r e t o r y k i w kolegiach j e z u i c k i c h odbywalo siq g l ö w n i e na podstawie p o d r ^ c z n i k a C y p r i a n a Soareza'^. U w a g a t a jednak, acz
oczy-' Cf. Plato, Gorg., 451 D ~ 504 E; Phaed., 261 E - 273 B; por. U . von Willamowitz-MoeDendorf, Piaton, Bd. 1-2, 2. Aufl., Berlin 1920, t . l , s. 214-227, 450-488, 578-579, 632¬ 633.
" Cf. B. Bauer, Jesuitische „ars rhetorica" im Zeitalter der Glaubenskämpfe, Frankfurt am Main 1986.
w i s t a , n i e jest w p e l n i t r a f n a . N a l e z a l o b y powiedziec, i z ksi^^zka Soare-z a b y l a p o d s t a w o w y m k o m p e n d i u m ; si^gano j e d n a k teSoare-z do i n n y c h opra-cowah, g l ö w n i e zreszty do p r a c M . T. Cycerona^. P o z a n i m i w a z n q r o l § w okresie p r z e d w p r o w a d z e n i e m ostatecznej w e r s j i Ratio studiorum
(1599) odgr'ipNdiy Assertiones. B y l y to - zgodnie z o g ö l n y m i p r z e p i s a m i
d o t y c z ^ c y m i n a u c z a n i a w s z k o l a c h j e z u i c k i c h - tezy (twierdzenia) przygotowane do publicznej d y s p u t y n a okreslony temaf*. Z a k r e s tema-t y k i w y z n a c z a l profesor p r o w a d z ^ c y d a n y przedmiotema-t; dysputema-ty dotema-tyczyly przede w s z y s t k i m k w e s t i i f i l o z o f i c z n y c h b^dz teologicznych. D y s k u s j e z z a k r e s u r e t o r y k i b y l y r z a d k i e i - ze w z g l ^ d u n a s p e c y f i k § przed-m i o t u - bardzo interesuj^ce.
P r z e d m i o t e m mojego z a i n t e r e s o w a n i a jest z b i ö r t a k i c h t w i e r d z e h , w y d a n y d r u k i e m i p r z e d s t a w i o n y do publicznej d y s k u s j i w p a z d z i e r n i k u 1577 r o k u w K o l e g i u m J e z u i t ö w w P o z n a n i u . N i e jest to jed3my zbiör t a k i c h tez. B y l y one jeszcze prezentowane w l a t a c h 1580 i 1582. J e d n a k z b i ö r z r o k u 1577 jest stanowczo najciekawszy^.
Assertiones: p r o b l e m autorstwa
Assertiones, acz ogloszone anonimowo, t a k o w j m i i nie b y l y . Wiadomo bowiem bylo w s z y s t k i m z a i n t e r e s o w a n y m , kto p r o w a d z i l zaj^cia z dane-go p r z e d m i o t u i kto przydane-gotowai t w i e r d z e n i a do dysputy. W odniesieniu do Assertiones rhetoricae z 1577 r o k u z K o l e g i u m J e z u i t ö w w P o z n a n i u s p r a w a jest j e d n a k s k o m p l i k o w a n a . S. Z a l ^ s k i sugeruje, ze w y l d a d o w c ^ r e t o r y k i oraz calosci t z w . h u m a n i o r ö w b y l w t y m okresie o. G e r a r d L a p i d a n u s ^ . J e d n a k R. D a r o w s k i tego nie potwierdza i w y m i e n i a j a k o w y k l a d o w c § r e t o r y k i o. J a n a W i e r u s a (naz^wango t a k z e J a n V i g e r ml.)^. W e d l u g Darowskiego W i e r u s przebywal w l a t a c h 1574-1577
^ Cf. B . Otwinov/ska, Cyceronianizm. W: Stownik literatury staropolskiej, Red. T. Michaiowska, przy wspoipr. E . Sarnowskiej-Temeriusz, B. Otwinowskiej. Wroclaw 1990, s. 113-118; F. Tateo, Cicercnianismus. W: Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Hrsg. von G. Ueding. Red,: G. Kalivoda, H . Mayer, F, H . Rohling. Tübingen 1994, k o l 225-239.
* Cf. R. Darowski S J , Filozofia w szkolach jezuickich w Polsce w XVI wieku. Krakow 1994, s. 27-32, 52-53 nn.
^ Cf. J . Lichanski, Recepcja retorow greckich w Polsce w XVI i XVII wieku w naucza-niu szkolnym. Rekonesans. W: „Odrodzenie i Reformacja w Polsce", X X X V I I I , 1994, s. 49¬ 51. Por. tez R. Darowski, op. cit, s. 27-32, 256 nn, 260 nn.
^ C f S. Zal^-ski S J , Jezuici uj Polsce. T. 1-5. Lwöw, Krakow 1900-1906, t. 1, s. 205-212; C. Sommervogel, Bibliotheque de la Compagnie de Jesus. T. 1-10, Paris 1890-1909, t 9, s. 572-573; por. L . Grzebien SJ, Stownik jezuitöw polskich 1564-1990, T. 1-12, Krakow 1993, t. 6, s. 157.
^ Cf. R. Darowski, op. cit., s. 246-247. Chyba t^ sam^ postac wspomina i Zaleski, por. S. Zaleski, op. cit., t. 1, s. 186. Nalezy jednak od razu zastrzec, iz wymieniony przez
w P o z n a n i u i w y k l a d a l t u retoryk^. Poniewaz w y j e c h a l z P o z n a n i a w s t y c z n i u 1578 r o k u , jest wielce prawdopodobne, ze to on przygotowai tezy z r e t o r y k i do publicznej dysputy^.
N a l e z y j e d n a k odnotowac jeszcze jeden problem zwia^zany z autor-stwem tez z 1577 r o k u . M o g l y one j e d n a k powstac p r z y w s p ö l u d z i a l e o. J a n a Wuchaliusza^. W y k l a d a l on co p r a w d a t y l k o d i a l e k t y k ^ w k l a s i e r e t o r y k i w r o k u 1576, a jego zainteresowania koncentrowaly si§ w o k ö l o g ö l n y c h k w e s t i i filozoficznych b^dz d i a l e k t y c z n y c h (analizowal Topiki M . T . Cycerona), Dodajmy, ze W u c h a l i u s z w y k l a d a l retoryk^ w P u l t u s -k u ; przedmiot ten nie b y l m u zatem obey. J e d n a -k jego autorstwo Asser-tiones retoricae z 1577 r o k u mozemy chyba smialo odrzucic, acz nie w y k l u c z a m y , ze m ö g t miec s w ö j u d z i a l w i c h przygotowaniu. M o z n a by rozpatrywac jeszcze ewntualnie takze w s p ö l a u t o r s t w o o. A d r i a n a J u n g i ze wzgl^du n a istotne u w a g i n a temat e t y k i w Assertiones; a wlasnie etyki? w y k l a d a l w P o z n a n i u Junga^^.
G l ö w n y m jednak autorem t w i e r d z e h retorycznych z 1577 r o k u , wedle wszelkiego prawdopodobiehstwa, b y l o. J a n W i e r u s .
Assertiones: prsegli^d tresci
Assertiones rhetoricae z 1577 r. tekstem, j a k n a takie w y d a w n i c two, bardzo o b s z e m y m i dotyczy nie t y l k o samej r e t o r y k i , j a k np. Asser-tiones z 1580 i 1582 r o k u ^ \ ale p r ö b q opisu jej miejsca w systemie
Darowskiego Jan Wierus nie jest identyczny z Janem Wierusem (Johann Wier, 1515¬ 1588), znanym lekarzem pochodzenia belgijskiego. Poniewaz jednak nasz Jan W^ierus pochodzii z Geldrii w dzisiejszej Holandii, byc moze, ze byl spokrewniony z rodziny wspomnianego lekarza. Por takze L. Grzebien S J , Stownik jezuitöw polskich, t 11, s. 197 (konsekwentnie uzywana jest tam forma; Jan Viger ml.)
^ C f R. Darowski, op. ed., s 246-247 oraz przypis 6 na s. 246. ^ Ibid., s. 247 nn.
Ibid., s= 247 nn.
C f Assertiones [...] rhetoricae, Poznan 1580; na ich temat, por. R. Darowski, op. cit., s. 256. Same twierdzenia sd^ bardzo zwi^zlym komentarzem do Arystotelesa, na co wskazuje juz tytul: Rhetoricae lAssertiones] ex tribus Aristotelis De arte rhetorica libris Komentarz to dose osobiiwy, gdyz jest w nim mowa o oratorstwie, a nie o retoryce, a sam wyktad jest miejscami zaskakujs^cy (np. wg autora komentarza mowa ma dwie cz^sci, w \\^kladzie nauki o periodzie zostaje dose niespodziewanie przj^olany Hermogenes, a sam period cz^sciowo jest utozsamiany z oddechem, rytm prozy wi^zanyjest z miararoi: jambiczn^ i trocheiczn^ (?! byc moze jest to echo uwag M . T. Cycerona zawartych w
dialo-gu Orator, 191 nn) itd.
Assertiones rhetoricae... Poznan 1582, na ich temat por. R. Darowski, op. cit., s. 260¬ 261 (wg tego badacza ich autorem nie jest A . W. Faunt SJ). Same twierdzenia dotyczy jedynie wybranych kwestii z De oratore M . T. Cycerona.
n a u k . J e s t to o t y l e istotne, ze a u t o r s t a r a s i ^ okreslic s p e c y f i k ^ r e t o -r y k i w o d n i e s i e n i u nie t y l k o do d i a l e k t y k i , ale o g ö l n i e do f i l o z o f i i o-raz do l o g i k i . P r z e a n a l i z u j m y z a t e m tresc t w i e r d z e n .
Z a c z n i j m y od odnotowania, ze z 15 k r ö t k i c h r o z d z i a l ö w b r o s z u r y az 12 [!] poswi^conych jest opisowi k w e s t i i wiqzqcych s i ^ z u s y t u o w a n i e m r e t o r y k i wobec: d i a l e k t y k i , filozofii, logiki^^. O s o b n y m problemem jest t a k z e u m i e s z c z e n i e r e t o r y k i w obr^bie jednego z r o d z a j ö w s z t u k , a takze okreslenie, j a k q s z t u k q j e s t r e t o r y k a (jesli p r z y j m u j e m y , ze jest ona m . i n . sztukq). S p ö j r z m y t e r a z n a te z a g a d n i e n i a w s p o s ö b bardziej systematyczny.
1. Z a c z n i j m y od k r ö t k i e g o w p r o w a d z e n i a . P r z y p o m n i j m y , ze r e t o r y k a n a l e z y w r a z z g r a m a t y k q i l o g i k q do tzw. filozofii p r a k t y c z n e j . S q to te d z i a l y filozofii, k t ö r e za.jmujq sie k w e s t i a m i j ^ z y k a . W w i e k u 15. nazy-w a n o te d z i a l y scientia sermocinalis. R e t o r y k a j e d n a k m i a l a stac si§ l o g i k q d z i a l a n i a ; zatem p r o b l e m p r a w d y w retoryce u r a s t a l do r a n g i j e d n e j z n a j w a z n i e j s z y c h s p r a w w etyce i teorii wytwörczosci^'^. N a l e z y tez p a m i ^ t a c , ze w e d l u g przyj^tego w 15. w i e k u p o d z i a l u wiedzy (scien-tia) d z i e l i s i ^ ona na dzialy: spekulat3rwne (speculativae) i p r a k t y c z n e (practicae), Te ostatnie dzielq si§ n a filozoficzne (philosophicae), wolne (liberales), mechaniczne (mechanicae); r e t o r y k a n a l e z y ocz3wiscie do d z i e d z i n y liberales^"^. P r z y p o m n i j m y tez, ze scientiae sermocinales byly u t o z s a m i a n e z twörczosciq^^. A l e - o czym tez t r z e b a pamic^tac - nie z a p o m n i a n o , ze r e t o r y k a jest z a r a z e m teoriq i praktykq^^'.
Us>i:uowanie r e t o r y k i w systemie n a u k nie bylo zatem c a l k i e m jednoznacznie roztrzygni^te^^. Z w l a s z c z a ze w dose n i e r o z w i q z y w a l n y
Egzemplarze druku Assertiones znajdujy si^ w kilku bibliotekach, m.in. w Ossoli-neum we Wroclawiu i w Bibliotece F A N w Körniku. Korzystam z egz. Biblioteki Uniwer-syteckiej w Uppsali, sygn. Obr. 64.259 (10).
Cf. S. Swiezawski, Dzieje filozofii europejskiej w XV stuleciu, Warszawa 1974, t. 1, s. 321; toz, t. 2, s. 236 (etyka i retoryka s'4 okres lane jako narz^dzia filozofii), takze t. 2, s. 228-229 nn.
Cf. S. Swiezawski, op. cit, t. 2, s. 66-67 nn.
Ibid., t. 2, s. 152 (jest to poglyd Leonardo Bruni'ego).
Ibid., t. 2, s. 232. - Nie nalezy jednak zapominac, ze w systematyce nauk w 15. wieku retoryka jest traktowana jako dyscyplina samodzielna; jest to poglyd m.in. kard. Bessariona, por. S. Swiezawski, op. cit., t. 2, s. 188; por. takze M . Ciszewski, Kardynala Bessariona interpretacja filozofii Platona i Arystotelesa, Lublin 1990, s. 37-38.
^ ' Problemy te znalaziy odbicie m.in. w mowie Jerzego Libanusa; por. G. Libanus, De philosophiae laudibus oratio, Krakow 1537 (tl. pol. w: Filozofia i mysl spoleczna XVI
wieku. Wybör, opr., wst^p L . Szczucki, Warszawa 1978, s. 103-114), a takze S. Marycki, De scholis, Krakow 1551; J . Gorski, Commentariorum artis dialecticae libri decern, Lipsiae 1563. Zob. takze M . Markowski, Metodologia nauk, Wroclaw 1976; F . O. Kristeller, Renaissance Thought. The Classic, Scholastic, and Humanist Strains, New York 1961.
w ^ z e l byiy polqczone t a k i e kategorie, j a k np.: scientia (wiedza), ars (sztuka). Osobn3nn problemem b y l a p r a k t y k a n a u c z a n i a r e t o r y k i , d l a k t ö r e j r o z w a z a n i a metodologiczne m i a l y znaczenie podrz^dne.
J a k zatem widac, r e t o r y k a j a k o przedmiot n a u c z a n i a - w l a s n i e dlatego, ze b y l a i teoriq, i umiej^tnosciq p r a k t y c z n q - s t w a r z a l a wiele p r o b l e m ö w p r z y p r ö b a c h jednoznacznego i jasnego okreslenia jej defi-n i c j i i p r z e d m i o t u .
S i ^ g n i j m y teraz do Assertiones z 1577 r o k u . A u t o r rozpoczyna^^ swe r o z w a z a n i a od p r z y p o m n i e n i a , ze retoryka jest o k r e s l a n a j a k o : sztuka (ars), dyscyplina naukowa (scientia), cnota (virtus), hiegtosc (usus), umiejqtnosc (facultas). Z a najlepiej charakteryzujqce retoryk^ p r z y j m u j e autor dwa okreslenia:
ars
ifacultas^^^.
J e d n a k z e t a k i poglqd sugeruje, ze retorj^ka jest odpowiednikiem d i a l e k t y k i ; r ö z n i q s i ^ rodzajem. wypo-w i e d z i , j a k i zostaje przez nie przygotowypo-wany. Podobienstwypo-wa m i § d z y n i m i t k w i q w:[...] przynaleznosci [przez nie - dop. J Z L ] do posredniej kategorii; poslugiwac si§ n i m i mozemy i dobrze i zle; [...] t y l k o te dwie s z t u k i zalecajq w l a s c i w a metode rostrzqsania tej samej rzeczy w zgola odmienny sposöb^^\
O w a odmiennosc t k w i l a w fakcie, ze wypowiedzi dialektyczne porow-n u j q , zestawiajq r ö z porow-n e opiporow-nie, podczas gdy retoryczporow-ne m a j q staporow-nowic zdic\\qiq do podj(^cia konkretnego d z i a l a n i a . N i e z w y k l e cenna jest na-st^pna u w a g a tyczqca r o d z a j ö w dowodöw, j a k i m i poslugujq s i ^ oby dwie n a u k i . Oto z d a n i e m autora i c h domenq nie sq
dowody scisle
(uzyte zostaje t u okreslenie - orismenai), ale dowody oparte n adomniema«
niach
(pada t u okreslenie — stochasiikosf^. A u t o r o w i AssertionesCf. Assertiones [...], 1577, cap. l i II. Autor odwohije si^ do: Quint., 2.16; C i c , Orat., 114, 117. Por. tez: Quint., 217.37; ibid., 2.14,5; Isid., Orig,, 2,1,1.; Arist., Eth. Nie, 2.4. 1106 a 12. Nb. Valerius, De rhei. eccL, s. 2 (Rhetorica est A R S sive F A C U L T A S invenien-di, disponendi et eloquendi - podkr. J Z L ) . Takze Arist., Rhet., 1.1.1354 a 1; C i c , Orot., 1 U \ 15; Herrn., Stat., 3.90; C i c , IniK, 2,7.24. For. tez J . Martin, Antike Rhetorik Technik und Methode. München 1974. s 5--6.
C I Assertiones /...], 1580, k. B4r (Artis et facultatis oratoriae, quae quasi ex altera parte respondet Dialecticae). Poglyd ten zatem mozna przyjyc jako stal^ opini^ w je-zuickim nauczaniu retoryki.
'^^ C f Assertiones [...], 1577, cap. III. Warto tu podkreslic, ze wyraz antistrophos znaczy odpowiednik, acz sluszniej byloby go tlumaczyc jako: analogiczny(a); por, tez L . D . Green, Aristotelian Rhetoric, Dialectic, and the Traditions of'Avxiaipo^oc. „Rhetorica", VIII, 1,
1990, s. 5-27, por. przyp. poprzedni.
Cf. Assertiones [...J, 1577, cap. III. Autor odwoluje si? do: Arist., Eth. Nic., 1,13.1102 a 5 - 1103 a 10; Plato, Phaedr., 272 D-273 E; Arist., Top., 1.12,105 a 10; Alex. Aphrod,, Scholia ad Arist. top.; Galen, EfGaycoyt^ SiaileKnKf). Problem ten w teorii retoryki wygi^da jednak nieco inaczej, por. J . ELlein, Beweis, Beweismittel. W* Historisches Wörterbuch der Rhetorik, op. cit, t. 1, kol. 1528-1548.
chodzi 0 r o z r ö z n i e n i e dowodzeh opartych n a : d e f i n i o w a n i u poj^c (wlas-n i e t a k (wlas-n a l e z y r o z u m i e c kategoriy orisme(wlas-nai) bqdz (wlas-n a przypuszcze(wlas-niach, u o g o l n i e n i a c h , prawdopodobiehstwach (tak zapewne jest r o z u m i a n a k a -t e g o r i a s-tochas-tikos; z w r a c a m u w a g ^ , ze j e s -t ona d e f i n i o w a n a w e d l u g r o z u m i e n i a s u g e r o w £ u i e g o przez G a l e n a w Eioaywryt] 5iaKEKXiKf{f^,
W t e n s p o s ö b autor o k r e s l a tez dodatkowo r ö z n i c e , j a k i e dzielq retoryk^
od l o g i k i : t a o s t a t n i a z a j m u j e s i ^ bowiem - j a k powiedzielibysmy dzisiaj r o z u m o w a n i a m i n i e z a w o d n y m i , a stawiane przez n i q p y t a n i a doty-k a j q , in summa, tez (tj. doty-k w e s t i i o g ö l n y c h ) . P r z e d m i o t e m r e t o r y doty-k i pozo-s t a j q w y l q c z n i e hipotezy (tj. k w e pozo-s t i e pozo-szczegölowe)^^. U z u p e l n i a j q c w c z e s n i e j s z q u w a g § n a t e m a t t y p ö w d o w o d ö w u z y w a n y c h przez diale-k t y diale-k i i retorydiale-k^, autor r o z p a t r u j e t a diale-k z e r o z r ö z n i e n i e d w u r o d z a j ö w r o z u m o w a h prawdopodobnych: jeden o k r e s l a n y j a k o pithanon p r z y p i -suje retoryce, d r u g i - o k r e s l a n y j a k o endoxon - p r z y p i s u j e dialekty-ce^^. R ö z n i c a polega n a t y m , ze pierwszy r o d z a j odwoluje sir- do w i a r y , d r u g i do powszechnie p r z y j ^ t y c h o p i n i i .
W t e n s p o s ö b zostaje tez okreslony stosunek r e t o r y k i i d i a l e k t y k i do f i l o z o f i i ; nie sq obie c z ^ s c i a m i f i l o z o f i i (jak czasem mawiano), ale jej narz^dseiami^^^. D i a l e k t y k a s l u z y do p o r ö w m a h (comparatio), r e t o r y k a - do p r z e k o n a n i a do d z i a i a n i a (instrumentum actionis ad persuaden-dum).
W y n i k a stqd takze, ze obie nie sq - w sensie scisljnm - g a l ^ z i a m i w i e d z y ; nie z a p e w n i a j q one p o z n a n i a , lecz d a j q wylqcznie p e w n q znajo-mosc rzeczy^^. J a k p o w i a d a autor:
[...] w i e d z q (scientia) n a z y w a s i ^ jed5niie znajomosc wiedzy [i to t a k q ] , k t ö r a s a m a w sobie s t a n o w i tresc Iwiedzy] i k t ö r a s k l a d a s i ^ z p r a w d z i w y c h d o w o d ö w , k t ö r y c h celem jest samo poznanie (cognitio)^^.
^2 Cf. C. Galenus, Opera omnia..., T. 1-8, Basiieae 1549, t. 1 {Isagogici libri,
199D-200B); takze I.1091.B; 1099D; 1106A; 1133B-C.
Jest to podstawowe rozröznienie (na tezy i hipotezy), znane z najstarszych traktatöw retorycznych, por. R. Volkmann, Wprowadzenie do retoryki Greköw i Rzymian. T i . L , Bo-biatynski, opr. H . Cichocka, J . Z. Lichanski. Warszawa 1993, s. 131 nn; J . Martin, op. cit, s. 15 nn.
Cf. Assertiones... 1577, cap. X L Rozröznienie to wprowadzil juz Arystoteles, por. Aristoteles, Eth. Nie, 1172 b 36 (1173 a 1-3); takze P. Ptassek, Endoxa. W: Historisches Wörterbuch der Rhetorik, t. 2, koL 1134-1135.
Cf. Assertiones... 1577, cap. VIII; takze Cicero, Orat, 1-32, 113-139. Z takim poglj^-dem spotykamy si? takze w 15. wieku, por. S. Swiezawski, op. cit, t. 2, s. 236.
Cf. Assertiones... 1577, cap. IX.
C f Ibid; por. tez Arist., Metaph., 981 a-b; Arist., Eth. Nie, 1139 b 14 - 1141 b 8; Cicero, De orat, 1.15.68. Por. takze S. Swiezawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku. T. 2, Warszawa 1974. s. 188-190 nn. 229 (przyp. 342).
N i e sq takze cnotami, cnoty bowiem m u s z q kierowac s i ^ k u dobru, czego a n i r e t o r y k a , a n i d i a l e l e k t y k a w s p o s ö b jednoznaczy nie cz3niiq; to, CO jest cnotq, m u s i ~ zdaniem autora - „ b e z w a r u n k o w o czynic l u d z i d o b r y m i i nie moze byc wykorzystane w s p o s ö b nieprawidlowy"^^.
2. R e t o r y k a z d a n i e m autora nalezy do sztuk^^. K w e s t i a t a jest dose interesujqca i przytoczymy t u obszemiejszy w y w ö d . Z a K w i n t y l i a n e m prz3q)omina W i e r u s , ze sq t r z y rodzaje sztuk^^'.
* theoretikai, k t ö r e d a j q wiedzy,
* praktikai, k t ö r e zach^cajq do d z i a l a n i a ,
* poietikaiy k t ö r y c h celem jest pozostawienie w y t w o r u .
D o d a j m y t u j e d n a k dose istotnq uwag^. J a k p i s a l we wst^pie do wyd a n i a Retoryki Arystotelesa M e wyd e r i c Dufour'^\ jest to nie t y l k o n a w i q -zanie do t r a d y c j i Arystotelesa i jego u w a g z Etyki Nikomachejskiej. N i e z a p o m i n a j m y , ze u w a g i S t a g i r y t y odnoszq s i ^ do poj^cia techne. Nato-m i a s t autor Assertiones z pewnq niefrasobliwosciq Nato-m i e s z a p o j ^ a a grec-k i e i l a c i h s grec-k i e tagrec-k, j a grec-k gdyby b y l y synonimiczne. Problem ten j e d n a grec-k zostawmy do osobnej a n a l i z y i p o w r ö c m y do k o m e n t a r z a J a n a W i e n i s a .
Jego zdaniem r e t o r y k a nalezy do sztuk p r a k t y c z n y c h i autor u z y w a nawet okreslenia a r s actionis'^^. Zastrzega jednak, ze jest to specyficz-n y rodzaj d z i a l a specyficz-n i a , bowiem w jego w y specyficz-n i k u specyficz-nie powstaje dzieio; powtö-r z m y z a K w i n t y l i a n e m :
i c h cel jest w samej czymnosci zastosowania, j a k np. taniec [..J""^.
'''^ Cf. Assertiones.. 1577, cap.X. Takze Diog, Laert., VII.1.47-48, 83, 87-88; i\rist., Eth. nie., 94 b 1, 1141 b 30 nn; Thomas Aquinas, S. Th., 2.2. q. 47, 1-7. Por. tez Swiezawski, op. cit, s. 20-21.
C f Assertiones... 1577, cap. II.
Ibid., cap. V. Przywoiany tu zostaje KwintyHan, por. Quint., 2.18.1-2.
C f Aristote, Rhetorique. Wst?p i tl. M . Dufour. T. 1-2, Paris 1932, 1938, t. 1, s. 29¬ 30 nn; przywoluje tez nast^puj^ce miejsca z Etyki Nikomachejskiej, por. Arist., Eth. Nie, V.15.1138 a 35, \a.51140 b 20. Por. tez W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. T.l. Estetyka starozytna. Wroclaw 1962, s. 167 nn. N a temat sztuki i jej rozumienia por. tez T. Micha-iowska, Sztuka. W: Stownik literatury staropolskiej, op. cit., s. 820-826; nieco inaczej i precyzyjniej F.-H. Rohling, Ars. W* Historisches Wörterbuch der Rhetorik, op. cit., koL 1009-1030.
^'^ Ibid., cap. VI. Por. Quint., L9-10 nn; Arist., Eth. Nie, 94 b 1; takze Arist., Metaph. 1050 a (oraz 1032 b). Samo poj^cie ars actionis jako okreslenie retoryki odnotowujemy juz w 15. wieku, por. S. Swiezawski, op. cit, t. 2, s. 63.
'^^ Cf. Quint, 2.18.1 (tl. M . Brozek). Rzymski teoretyk dodaje tu jednak, ze retoryka zawiera w sobie wiele z innych sztuk (ibid., 2.18.2-3); ten fragment nie jest jednak w pelni przez Wierusa wykorzystany. Por. W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 361 (wyczerpuje si? w nim [dzialaniu - dop. JZL], nic po sobie nie zostawiaj^c).
P r z e z dzieto r o z u m i e zapewne p r z e d m i o t f i z y c z n y i np. telcst m o w y albo i dzielo l i t e r a c k i e (np. w postaci k s i q z k i ) , w jego r o z u m i e n i u d z i e l e m by nie bylo, j a k np. krzeslo, stöl, i t p . T a k i e bowiem dzielo r e a l i z u j e s i § - p o w i e m y dzis - w procesie odbioru ( K w i n t y l i a n o w s k a czynnosc zastosowanial). P o z a t y m dzielo istnieje w sposöb doäc specy-ficzny (w zasadzie - j a k o mozliwosc).
C z y m z a t e m j e s t s z t u k a ?
A u t o r prz3d;acza o p i n i s b i z a n t y j s k i e g o k o m e n t a t o r a Arystotelesa, E u -s t r a t i o -s a :
S z t u k a jest zgodnym szeregiem zalecen, k t ö r e s i ^ s p e l n i a d l a j a k i e -gos uz5^ecznego celu w z y c i u .
[bqdz nieco inaczej:]
S z t u k a jest s p ö j n q w i e d z q s k l a d a j q c q si§ z w i e l u umiej^tnosci sluzq-cych do [osiqgni^cia] jakiegos uzytecznego celu zycia^"^.
A u t o r n a s z dodaje j e d n a k dalej bardzo z n a m i e n n y k o m e n t a r z : [...] do s t w o r z e n i a k a z d e j s z t u k i potrzebne sq cztery [elementy]. Po pierwsze, by bylo w i e l e w s k a z ö w e k , po drugie, by b y l y ze sobq zgodne [spöjne], to znaczy w pewien metodyczny s p o s ö b i niejako w n a t u r a l n \ m i z w i q z k u polqczone, po trzecie, by b y l y p r a w d z i w e , dobrze znane i do k o h c a w y p r ö b o w a n e , wTeszcie zas by s l u z y l y do jakiegos celu uzytecznego zyciu l u d z k i e m u ' ^ .
P r z e d s t a w i o n e poglqdy mogq miec jeszcze jedno zrödlo, a m i a n o w i c i e poglqdy ^w. T o m a s z a z A k w i n u , bowiem:
S z t u k a u r z e c z y w i s t n i a j a k i s cel czqstkowy [cel ostateczny urze-c z y w i s t n i a m . i n . roztropnosurze-c - dop. J Z L ] , a wi^urze-c zdeterminowany w m a t e r i a l e okreslonym z göry. J e s t to cos, czym czlowiek wy'pelnia zycie czynne, czym z a r a b i a n a zycie t u n a z i e m i . S z t u k a i i d e a l m o r a l n y sq czyms odrcjbnym \,..]^^\
^'^ Cf. Assertiones... 1577, cap. IV. Takze: Eustratius, Commentaria in libros decern Aristotelis De moribus ad Nicomachnm. Venetia 1536, k . l v , 2r-2v, 79v; J.B. Felicianus
(transl.), Veterum scholiastrum Graecorurn Eustratii, Aspasii, Michaelis Ephesii... com-ment ationes... in Aristotelis opus Ethicum ad Nicomcachum. Helmestadii 1662, s. 6 -7, 360 nn; Commentaria in Aristotelem Graeca. Vol. XX. Eustratii et Michaelis et Anonyma in Ethica Nicomachea. E d . G. Helbut. Berolini 1892, s. 322. 12 nn; Arist., Eth. Nie, 1.1.40 a 10-15,20,1094 nn. For. takze W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. T. 1-3. Wroclaw 1962¬ 1967, t. 1, s. 187, t. 2, s. 264 nn, 285 nn.
Cf. Assertiones... 1577, cap.IV. Por. tez. W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. T.3. Estetyka nowozytna. Wroclaw 1967, s. 89 (autor powiada jednoznacznie w odniesieniu do renesansowej teorii sztuki, ze „obowi^zywaly w niej zasady, reguly i przepisy").
Cf. Komentarz S. Belcha w: Öw. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna. T. 17: Roztropnosc. Przekl., kom. S. Belch. Londyn 1964, s. 143 nn. For. tez Thomas Aquinas,
S a m Öwi^ty Tomasz z A k w i n u powiada tak:
[...] ze s z t u k q m a s i ^ tqczyc cnota, poniewaz s z t u k a nie jest r ö w -noczesnie prawosciq dqzeh [woli]^^.
W y j a s n i a to, ze r e t o r y k a nie moze byc z definicji cnotq. A l e j a k o pewien r o d z a j , a moze przejaw roztropnosci - m u s i , j a k o p e w i e n rodzaj s z t u k i , powstawac d z i ^ k i przepisom. N i e d z i w w i ^ c , ze odwolujqc s i ^ do t r a d y c j i z a r ö w n o Arystotelesa, j a k i jego k o m e n t a t o r ö w oraz zapewne i Öw. T o m a s z a z A k w i n u , j e z u i c k i teoretyk p r z y j m o w a l , ze s z t u k a opiera si§ n a jasno okreslonych regulach, oraz - co wi^cej - posiada wr^cz pragmatyczny cel. S z t u k a bowiem jest w i e d z q czy raczej znajomosciq dotyczqcq kazdego przedstawienia rzeczy nowej w sposöb: 1) metodycz-ny, 2) rozwazny. J e j celem (raczej: j e d n y m z celöw) jest osiqgni^cie s k u t k u . Stqd zapewne w Assertiones z 1582 r e t o r y k a jest j u z okreslana j a k o d o c t r i n a d i c e n d i ' ^
3. D l a nas jednak n a j c i e k a w s z a jest cz^sc X I I Assertiones z 1577 r o k u . W cz^sci v/st^pnej bowiem jest ostrq p o l e m i k q z poglqdami glöw-nie P i o t r a R a m u s a , k t ö r e m u (bez p r z y w o l a n i a osoby, ale podajqc latwo czytelnq aiuzjf^) zarzuca:
[...] pochopne porzacenie p o g l q d ö w gloszonych przez dawnych m i s t r z o w
W ten s p o s ö b rzucone zostaje takze swiatlo na kwestie r o z u m i e n i a s z t u k i . D l a autora analizowanego t e k s t u jest oczywist^/m, ze v/ohec d a w n y c h w z o r ö w w i n n i s m y zajqc postawy okresianq t e r m i n e m imitatio; jest to j e d n a k szesnastowieczne rozumienie tego poj^cia i to dose specy-ficzne. Imitatio m u s i byc zgodne z t r a d y c j q i p r z y j e t y m i w z o r a m i ; mozli-wosc mod}dikacji wzorcöw nie wchodzi w rachub^^^. S z t u k a - ale poj-m o w a n a wylqcznie p r a k t y c z n i e (rodzaj praktycznej s z t u k i ! - zgodnie z K w i n t y 1 i a n o w s k q definicjq) - m a pobudzac do d z i a l a n i a , a nie dawac wiedzy lub wywolyw^ac efekt ~ czy raczej pozostawic w y t w ö r . M ö w i m y o zalozeniach ogölnych dotyczqcych r e t o r y k i , a nie o zadaniach, j a k i e m a realizowac np. m ö w c a w j a k i m s k o n k r e t n y m utworze. Chodzi bo-w i e m 0 d bo-w a r ö z n e r o z u m i e n i a poj^cia cel: 1) cel ogölny n a u k i bqdz s z t u k i , 2) szczegölowy cel, np. mowy, k a z a n i a itp.
Thomas Aquinas, S. Th., 2-2, q. 47, a. 4 ad 2.
Cf. Assertiones... 1582, k. Alv, p. II, dodajmy, ze juz w Assertiones z 1580, k. B4r, p. I, retoryka i oratorstwo zostaje utozsamione.
C f Assertiones... 1577, cap. XII, por. takze P. Ramus, Scholae in liberales artes. Basiieae 1569, kol. 235-280 nn.
C f B . Otwinowska, Imitacja. W; Stownik literatury staropolskiej, op. cit., s. 297-301 (autorka wprowadza termin: monoinntacja; jadnRk, polemizuj^c z tym poglydem, powiem. ze chodzi nie tyle o cyceronianizm, co raczej o bezwzgl^dne podporz^dkowanie tradycji okreslonej np. w Ratio studiorum czy w pracach A. Possevino).
M o z n a powiedziec z a t e m , ze niezaleznie od n a s z y c h d z i s i e j s z y c h p o g l q d ö w n a n i e k t ö r e z o m ö w i o n y c h p r o b l e m ö w , m u s i m y s i ^ zgodzic, ze poglqdy zaprezentowane w Assertiones rhetoricae z 1577 sq n i e z w y k l e interesujqce. Z n a m i e n n e jest t a k z e i to, ze poglqdy te nie zostaly r o z w i n i ^ t e przez i n n y c h t e o r e t y k ö w r e t o r y k i . W i q z a l o s i § to z i c h n i e k o n w e n -cjonalno^ciq, m i m o p o d p o r z q d k o w a n i a bardzo k l a s y c z n e j metodologii. Podobnie j a k poglqdy B e n e d y k t a H e r b e s t a nie z n a l a z i y k o n t y n u a t o r ö w , t a k i zaproponowana przez J a n a W i e r u s a koncepcja dotyczqca usytuo-w a n i a r e t o r y k i usytuo-w systemie n a u k nie s t a l a s i ^ i n s p i r a c j q d l a r o z usytuo-w a z a h 0 c h a r a k t e r z e metodologicznjon. N p . propozycje z a r ö w n o B a r t l o m i e j a K e c k e r m a n n a , j a k i J o h a n n a G e r h a r d a V o s s i u s a , acz zblizone (w3mika to m . i n . z p r z y w o l a n i a A r y s t o t e l e s a j a k o podstawowego autorytetu), p o s z l y j e d n a k w i n n y m k i e r u n k u ' * \ Dokon3rwany byt przez badaczy o p i s t e o r i i r e t o r y k i j a k o pewnej t e c h n i k i (bardziej facultas n i z ars), N a t o m i a s t w Assertiones z 1577 r o k u nacisk zostal polozony n a o p i s r o z n i c p o m i q d z y t e o r i y r e t o r y k i a j e j z a s t o s o w a n i a m i , c z y l i r ö z n i c pomiqdzy ars a facultas. A u t o r omawiajqc materiq (-przedmiot) r e t o r y k i w^skazuje, ze jest ona:
[1] u s t a l o n a i k o n k i ' e t n a j a k o zbiör okreslonych r e g n l dotyczqcych z a r ö w n o badania rzeczy, j a k i badania stow (retoryka r o z u m i a n a j a k o t e o r i a , c z y l i a r s ) ,
[2] n i e u s t a l o n a i dotyczy dowolnego p r z e d m i o t u (-problemu) oraz dowolnego t 3 ^ u t e k s t u ( m a m y do c z y n i e n i a z zastosowaniami r e t o r y k i , c z y l i d z i e d z i n q facultas)'^^.
T e n s p o s ö b m ö w i e n i a o retoryce b y l dose r z a d k i i odbiegal od przyj«^-t y c h w z o r ö w . N i c w i ^ c dziwnego, ze nie b y l k o n przyj«^-t y n u o w a n y . D o d a j m y , ze w y k l a d samej t e o r i i r e t o r y k i jest j u z dose k o n w e n c j o n a l n y i oparty g l ö w n i e n a C y c e r o n i e oraz Kwintylianie'^^
W a r t o j e d n a k podkreslic, ze z wczesniej szy ch u w a g n a t e m a t Asser-tiones w y p l y w a bardzo istotna uwaga p r a k t y c z n a . Oto skoro r e t o r y k a jest, w pewn3nn t y l k o zakresie, ale j e d n a k samodzielna^ d z i e d z i n q
wie-dzy (czyli s z t u k i ) , to jej p r a k t y c z n e uzycie (facultas) nie moze byc spro-wadzone do o p a n o w a n i a t y l k o pewnej t e c h n i k i . Orator, a w i ^ c ktos kto opanow^al zasady r e t o r y k i , m u s i znac C Ä L i \ teoriy, a nie t y l k o i n s t r u k -cje w zakresie t e c h n i k i p r z e m a w i a n i a . Z a t e m ~ i jest to w n i o s e k w a z n y
Cf. B . Keckermann, Systema rhetoricae. Hanoviae 1606; J . G. Vossius, Rhetorices contractae... Leiden 1627. For. takze J . Z. Lichanski, Retoryka od sredniowiecza do baroku. Teoria i praktyka. Warszawa 1992, s. 126-127 nn; T. M . Conley, Rhetoric in the European Tradition. Chicago, London 1994, s. 157-162.
Cf. Assertiones... 1577, cap. X V . For. tez Dion. H a h c , De vi Demosth., 51; R. Volk-mann, Wprowadzenie do retoryki, op. cit., s. 121.
d l a m e t o d y k i n a u c z a n i a - poznac t r z e b a nie t y l k o samq technik^, ale t a k z e dostrzec T8%vr| pr|Topiicf| w szerszym kontekscie i n n y c h n a u k . Dopiero z t a k i e j perspekt3rwy obserwowana i n a u c z a n a r e t o r y k a , w l a s -nie j a k o facultas, przy-niesie w l a s c i w e owoce.
Konsekwencje teoretyczne
Konsekwencje, j a k i e p l y n q z a n a l i z y zaprezentowanych p o g l q d ö w jezuickiego teoretyka r e t o r y k i , sq powazne. Po pierwsze - r e t o r y k a (mimo zastrzezeh) - zostaje umieszczona w systemie n a u k . O k r e s l a n a jest jako d z i e d z i n a p r a k t y c z n a , ale z a r a z e m nie o d m a w i a s i § jej
zna-m i o n pewnego t y p u w i e d z y . Po drugie - odrzucone zostajq p r ö b y „zna-mo- „mo-dernizowania'' k l a s y c z n e j teorii, a szczegölnie - w m n i e m a n i u autora
- zostaje s f a l s y f i k o w a n a teoria R a m u s a . Z d a n i e m W i e r u s a wiqze s i ^ to z przyj(feiern przez teoretyka francuskiego b l ^ d n y c h zalozeh. Dotyczq one bowiem (odrzucanego przez R a m u s a ) i s t n i e n i a czegos takiego, j a k specyficzna m a t e r i a retoryczna (przedmiot i podmiot mventio) oraz. CJJ z tego w y n i k a , umiejetnosc p o r z q d k o w a n i a tejze m a t e r i i (przedmiot dispositio). A u t o r z w r a c a bowiem uwag<^, ze r e t o r y k a posiada S¥*'oje n a r z ^ d z i a d l a swego rzemiosla*'^. N i e m u s i ona zatem korzystac z cu-dzych n a r z ^ d z i , co wi^cej - jej n a r z ^ d z i a sq specyficzne t y l k o d l a niej samej (podobnie j a k n p . n a r z ^ d z i a d i a l e k t y k i czy l o g i k i sq spec5diczBe t y l k o d l a t y c h n a u k i d l a i n n y c h mogq byc w r ^ c z nieprzydatne). Po trzecie - zastosowanie r e t o r y k i dostrzega autor dose wqsko, odnosi je bowiem do z a r z q d z a n i a Rzeczqpospolita"*^. W i q z e sie to z t r a d y c j q po-glqdöw K w i n t y l i a n a , k t ö r y w Institutio oratoria o k r e s l i l z a d a n i a reto-r y k i j a k o wszechstreto-ronne preto-rzygotowanie dobreto-rego obyw^atela.
N a l e z y wreszcie wspomniec, ze s a m a r e t o r y k a n i e jest cnotq, dlatego w s k a z a n i o m m o r a l n o s c i i e t y k i w i n i e n byc w i e r n y - möwca"^^. T a suge-s t i a jesuge-st j e d n a k bardziej domysuge-siem, n i z jasuge-sno posuge-stawionq tezq; nie m a jej zresztq t a k z e i w Assertiones z 1582 r o k u .
Cf- Assertiones... 1577, cap. XIL
Ibid., cap. VI. For. Arist,, Eth. Nie, 94 b 1. Takze Assertiones... 1577, cap. XIII. Jednakze w cap. X V dopuszcza rozszerzenie zakresu zastosowah retoryki [zasady Retoryki mozna przeniesc... do omöwienia dowoinej sprawy].
C f Assertiones... 1577, cap. XIII-XV. Autor nie wspomina jednak o Kwintylianow skim, a raczej Katonowjrm wymogu: orator - vir bonus dicendi peritus. Podkreslany jest drugi czion (dicendi peritus), a o pierwszym [vir bonus) nie mamy jednak informacji. Frzywolane zostaj?^ w tych czesciach nast^puj£|ce miejsca z klasycznych traktatöw: C i c , De orat, 1.1-265 (skröt!), takze i.142, 187, IL79; C i c , De inv., 1.5.7; Quint., II.21.4-23, m.3.1-3.
Z a k o n c z e n i e
T a d r o b n a p r a c a dobrze p o z w a l a okreslic, j a k i k i e d y w nowozytnej h i s t o r i i r e t o r y k i poczql nast^powac istotny p u n k t zwrotny. M o z e m y b o w i e m dostrzec w 2. polowie 16. w i e k u d w a pozornie sprzeczne zjawis-k a . Oto n a s t ^ p u j e - z j e d n e j strony - u t r w a l e n i e i obrona d o zjawis-k t r y n y k l a s y c z n e j (zwiqzek z A r y s t o t e l e s e m - co jest n i e t y l k o godne podkreSle-n i a , ale i szerszej a podkreSle-n a l i z y ) , z drugiej j e d podkreSle-n a k - u s a m o d z i e l podkreSle-n i a podkreSle-n i e s i ^ i r o z w ö j p e w n y c h f r a g m e n t ö w d o k t r y n y retorycznej (praktyczne „zwyci^-stwo'' w d y d a k t y c e i r o z w a z a n i a c h teoretycznych r e f o r m y P . R a m u s a , a t a k z e - zepchni^cie r e t o r y k i wylqcznie do t e o r i i oratorstwa - spowo-d o w a l y w y spowo-d z i e l e n i e nie t y l k o inventio i spowo-dispositio i i c h „ p r z e j s c i e " spowo-do l o g i k i bqdz d i a l e k t y k i , ale zapoczqtkowany zostal proces u s a m o d z i e l n i a -n i a s t y l i s t y k ü ) . M i m o i-nteresujqcych s q d ö w calosc p o g l q d ö w J a -n a W i e r u s a n a retoryk^ r a z i z jednej strony - p r a g m a t y k q , z d r u g i e j - cal-kowit3m[i o d r z u c a n i e m z r e t o r y k i e l e m e n t ö w estetycznych, sluzqcych, j a k w poezji, t y l k o e f e k t o w i .
D o d a j m y j e d n a k , ze Assertiones z 1577 r o k u w y k r a c z a j q poza r a m y n a k r e s l o n e d l a r e t o r y k i z a r ö w n o w k o m p e n d i u m C . Soareza, j a k i w Ra-tio studiorum z 1599 r o k u oraz w pracach A . Possevino. Z w i ^ z l o s c u j ^ c i a p r z e z a u t o r a p o s z c z e g ö l n y c h k w e s t i i u t r u d n i a pelniejsze i c h przedsta-w i e n i e oraz p o l e m i k q z n i m i . M i m o to o m a przedsta-w i a n a p r a c a jest przedsta-w a z n y m s w i a d e c t w e m p r ö b - j a k z e r z a d k i c h - metodologicznej r e f l e k s j i n a d stat u s e m r e stat o r y k i j a k o samodzielnej d y s c y p l i n y n a u k o w e j , a z a r a z e m -p e w n e j u m i e j ^ t n o s c i -p r a k t y c z n e j . K w e s t i a t a w i q z a l a s i ^ t a k z e z meto-d y k q n a u c z a n i a . T e z a g a meto-d n i e n i a nie meto-dotyczq j u z j e meto-d n a k analizowanego t e k s t u ^ l
Uwaga w zwiyzku z wypowiedzi^ prof. Jacka J . Jadackiego na temat poruszonych w tym tekscie zagadnien:
Nie mogq zgodzic si^ z uwag^, ze rozwazania m.in, jezuickich autoröw pubhkacji z dziedziny retoryki s£^ „naiwne" b^dz „quasi-metodologiczne". Ich przedmiotem jest, jak w wypadku omawianego tekstu, bardzo istotna kw^estia; usytuowania retoryki w systemie nauk, Naiezy pami^tac, ze obowi^zuj^ca öwczesnie metodologia nauk, stanowi^ca rozwi-ni^cie metodologii Arystotelesa, byla szczegölnie w 2. polowie 16. wieku - atakowana (m.in. przez Piotra Ramusa; sam problem dyskusji z Arystotelesem jest zreszty starszy i si^ga pocz^tköw humanizmu). Nie wprowadzono jednak na jej miejsce nowej. Stad rozwazania filozoföw jezuickich s^ obrony pog^döw tradycyjnych i odrzuceniem pröb modyfikacji obowi^zujs^cej metodologii. Jedyny zarzut, jaki mozna im postawie, to ten, ze s^ oni zbyt konserwatywni w przywi^zaniu do tradycji arystotelizmu, W tej postawie mozna zreszty dostrzegac jedn^ z przyczyn upadku szköt jezuickich, poczynaj^c od polowy 17. wieku. Pomawianie ich jednak o „naiwnosc" jest nieporozumieniem; mozna im zarzucic jedynie zbyt rygorystyczne trzymanie si^ wskazan Ratio studiorum. Nalezy takze
pami^-tac, ze definitywne odrzucenie sztywnej tradycji klasycznej nast^pi w wyniku slynnej Querelle des Anciens et des Modernes, a wi^c na przelomie 17. i 18. wieku.
R H E T O R I C A N D P H I L O S O P H Y IN J E S U I T S ' T E A C H I N G
ASSERTIONES RHETORICAE, P O Z N A N 1557
The subject of the paper is a description of the J e s u i t s ' Concept of Rhetoric and relations between Rhetoric a n d P h i l o s o p h y i n J e s u i t s ' Teaching. T h i s concept and these relations were presented by Johannes W i e r u s (= V i g e r , J r ) i n Assertiones Rhetoricae (Poznan, 1657).
J , W i e r u s was a Professor of Rhetoric a n d most probably of M o r a l Philosophy i n CoUegio P o s n a n i e n s i S.I. H i s w o r k Assertiones was an explanation of the general meaning of Rhetoric, its application, and its place i n the system of sciences.
The most i n t e r e s t i n g problem i n Assertiones is the question about the classical t r a d i t i o n of this text. T h i s t r a d i t i o n is more complicated t h a n e.g. i n Soarez's Rhetorica. G e n e r a l l y speaking, it is not only A r i s -totle's, Cicero's a n d Q u i n t i i i a n s ' traditions; i n Assertiones we find influences of Ethica Nicomachea by A r i s t o t l e , Phaedros by Plato, E i a a -ycjyyf] 8iaX£KTiKf| by G a l e n , and Commentaria in libros decern Arist. De moribus ad Nicomachum by E u s t r a t i o s , Y e t the essential question of Assertiones is the following: w h a t is the place of rhetoric i n the system
of sciences (from the point of view of A r i s t o t l e s methodolog}?!).
ITie author oi Assertiones claims that rhetoric is a r s and f a c u l t a s , a n d t h a t it is only an i n s t r u m e n t of philosophy. The problem lies i n the author's interchangeable use of G r e e k a n d L a t i n terms to refer to rhetoric (and philosophy) - as art i t is techne praktike but facultas is referred to as ars actionis because rhetorica est instrumentum actionis ad persuadendum. W h a t is v e r y i n t e r e s t i n g are the comments on the theory of argumentation. The author of Assertiones suggests t h a t proofs i n r h e t o r i c a l argumentation be stochasticos (Galen's term) and pitha -non.
The author of Assertiones ignores R a m u s ' concept of rhetoric and suggests an i n d i v i d u a l point of v i e w i n the f o l l o w i n g way:
- on the one h a n d ~ i t is concrete and definite as a set of specific rules of e x a m i n a t i o n of words and e x a m i n a t i o n of things (rhetorica = ars), - on the other h a n d - it is imprecise and i n d e f i n i t e , and i t refers to unrestricted subjects and unrestricted k i n d s of texts (rhetorica = f a -cultas).
T h e a u t h o r reahzes t h a t rhetoric is both a theory a n d p r a x i s , a n d i t i s ex definitionel
A m a r g i n a l p r o b l e m i n Assertiones is a question about the connec-t i o n beconnec-tween rheconnec-toric a n d econnec-thics. B u connec-t connec-t h i s p r o b l e m is a v e r y s i m p l e one f o r the author. H e cites T h o m a s A q u i n a s a n d says t h a t rhetoric is not a v i r t u e because the goal of rhetoric is not to m a k e people better. F o r the author of Assertiones, rhetoric i s not only a technique of s p e a k i n g b u t a special k i n d of theory of text construction. I n Assertiones the i n f l u e n c e of B e n e d i k t Herbest's ideas about the theory of the period versus the texts are to be f o u n d . S t i l l , t h i s constitutes another problem.
W i e r u s ' Assertiones was a n example of a v e r y specific adaptation of the classical t r a d i t i o n i n J e s u i t s ' scholarschip i n the 1 6 * century Po-l a n d or E u r o p e .
