Rafał Dobek
Raymond Aron, Charles de Gaulle i
Vichy
Echa Przeszłości 11, 213-226
2010
R afał Dobek
Instytut Historii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
RAYMOND ARON, CHARLES DE GAULLE
I VICHY
2 4 c z e r w c a 1 9 4 0 r. z p o k ł a d u t r a n s p o r t o w c a „ E t t r i c k ” s c h o d z i ł y n a z i e m i ę a n g i e l s k ą p o d o d d z i a ł y p o l s k i e j 4 . d y w i z j i p i e c h o t y . W ś r ó d p o l s k i c h m u n d u r ó w z n a l a z ł s i ę j e d n a k t a k ż e k t o ś , k t o z P o l s k ą n i e m i a ł n i c w s p ó l n e g o , p o d o b n i e j a k z 4 . d y w i z j ą . P o p r z e d n i e g o d n i a p r z y w d z i a ł k u r t k ę p o l s k i e g o p i e c h u r a p o t o t y l k o , b y p r z e d o s t a ć s i ę d o A n g l i i . B y ł t o 3 5 - l e t n i w ó w c z a s R a y m o n d A r o n - w c y w i l u p r o f e s o r f ilo z o f ii, w w o j s k u ( f r a n c u s k i m ) z a ś s p e c j a l i s t a o d m e t e o r o l o g i i . P o w o ł a n i e o t r z y m a ł j u ż w 1 9 3 9 r ., j e d n a k w j e g o w y p a d k u „ d r o l e d e g u e r r e ” ( d z i w n a w o j n a ) , c z y „ p a p i e r k o w a w o j n a ” , r z e c z y w i ś c i e o k a z a ł a s ię d z i w n a i p a p i e r k o w a . M i e s i ą c e m i ę d z y w r z e ś n i e m 1 9 3 9 a m a j e m 1 9 4 0 s i e r ż a n t A r o n p o ś w i ę c i ł g ł ó w n i e p r a c y n a u k o w e j i p r z y g o t o w y w a n e j w ł a ś n i e r o z p r a w i e o M a k i a w e l u 1. W w o l n y m c z a s i e s p o t y k a ł s i ę z e z n a j o m y m i , n i e k i e d y p o p r o s t u s i ę n u d z i ł . 1 0 m a j a 1 9 4 0 r. n i e m i e c k i e u d e r z e n i e n a F r a n c j ę b r u t a l n i e p r z e r w a ł o t e n s i e l a n k o w y s t a n . J u ż 1 4 m a j a p o s t e r u n e k A r o n a z o s t a ł z m u s z o n y d o o d w r o t u . Z M e z i e r e s s u r S e i n e , w p o b l i ż u k t ó r e g o d o t ą d s t a c j o n o w a ł ( n i e d a l e k o P a r y ż a ) , r u s z y ł n a B r i e - C o m t e - R o b e r t . S t a m t ą d z a ś s a m A r o n , p o u z y s k a n i u p r z e p u s t k i , p r z e d a r ł s i ę d o B r e s t u , d o u m i e r a j ą c e j m a t k i . P o j e j p o g r z e b i e p o w r ó c ił i o b j ą ł d o w ó d z t w o o d d z i a ł u . 2 0 c z e r w c a d o t a r ł d o B o r d e a u x , g d z i e w t y m s a m y m c z a s i e s c h r o n i ł s i ę f r a n c u s k i r z ą d . P o l a t a c h w s p o m i n a ł p r z y g n ę b i a j ą c ą a t m o s f e r ę , j a k a p a n o w a ł a w m i e ś c i e , r ó w n i e ż w k r ę g a c h i n t e l e k t u a l n y c h : „ S ł y s z a ł e m p r z e m o w ę m a r s z a ł k a P e t a i n a . [ ...] W m o i m o t o c z e n i u w y s t ą p i e n i e z o s t a ł o p r z y j ę t e z u l g ą , j a k d e c y z j a , k t ó r a b y ł a w y n i k i e m z a i s t n i a ł y c h o k o l i c z n o ś c i . [ . . . ] W r a z z k o l e g a m i r o z w a ż a l i ś m y1 Niccolo M achiavelli (1469-1527) - florencki m yśliciel i dyplom ata. A utor m.in. K sięcia
oraz R o zw a ż a ń n a d p ie r w szy m dziesięcioksięgiem h isto rii R zy m u T ytu sa L iw iu s za . Sceptyczny wobec n a tu ry ludzkiej, zalecał am oralne podejście do polityki.
a l t e r n a t y w ę : k a p i t u l a c j a a r m i i i e w a k u a c j a r z ą d u f r a n c u s k i e g o d o A f r y k i P ó ł n o c n e j a l b o z a w i e s z e n i e b r o n i . O s o b y z m o j e g o o t o c z e n i a s k ł a n i a ł y s i ę k u d r u g i e j e w e n t u a l n o ś c i ”2 . A r o n t e r a z r u s z y ł d o T u lu z y . T u „ o d e t c h n ą ł i n n y m p o w i e t r z e m ” : „ P o c h ł o d n y m n a m y ś l e m o i p r z y j a c i e l e z T u lu z y , c i, k t ó r z y z t a k i e g o c z y i n n e g o p o w o d u n i e z n a l e ź l i s i ę p o d s z t a n d a r a m i , z a j ę l i s t a n o w i s k o : p r z e c i w M a r s z a ł k o w i , z G e n e r a ł e m , k t ó r e g o o d e z w ę s ł y s z e l i . N i e k t ó r z y z n i c h , j a k m ó j p r z y j a c i e l G e o r g e s C a n g u i l h e m , p r z y g o t o w y w a l i s i ę j u ż p o c i c h u d o w z i ę c i a u d z i a ł u - p e ł n e g o c h w a ł y - w R u c h u O p o r u ”3 . S a m A r o n w a h a ł s i ę , j a k p o s t ą p i ć . M ó g ł z o s t a ć w e F r a n c j i i c z e k a ć n a r o z w ó j w y p a d k ó w b ą d ź r u s z y ć z a d e G a u l l e ’e m d o A n g l ii . D r u g a e w e n t u a l n o ś ć w i ą z a ł a s ię z d ł u g o t r w a ł ą ( p r a w d o p o d o b n i e ) r o z ł ą k ą z r o d z i n ą . P r z e w a ż y ł y j e d n a k d w a a r g u m e n t y : c h ę ć w a l k i o r a z ż y d o w s k i e p o c h o d z e n i e A r o n a . R o z s t a ł s i ę w i ę c z e s w o i m o d d z i a ł e m i w y r u s z y ł d o S a i n t - J e a n - d e - L u z . T u u d a ł o m u s i ę d o s t a ć n a p o k ł a d „ E t t r i c k a ” . T u ł a c z k a w o j e n n a A r o n a o d c i s n ę ł a w y r a ź n e p i ę t n o n a j e g o p o d e j ś c i u d o w o jn y , w s z c z e g ó l n o ś c i z a ś d o P e t a i n a i V ic h y . A r o n n a w ł a s n e o c z y w i d z i a ł k l ę s k ę F r a n c j i - r o z p a d a r m i i , u p a d e k m o r a l e , c h a o s i p a n i k ę n a d r o g a c h : „ P r z e j e c h a l i ś m y F r a n c j ę z p ó ł n o c y n a p o ł u d n i e , o b a w i a j ą c s i ę , ż e z o s t a n i e m y w z i ę c i d o n i e w o l i p r z e z N ie m c ó w , k t ó r y c h z b l i ż a n i e s i ę o g ł a s z a n o n i e z m i e n n i e w k a ż d e j w io s c e , w k t ó r e j s i ę z a t r z y m y w a l i ś m y . [ . . . ] W c i ą ż m i a ł e m p r z e d o c z a m i s p e k t a k l t e j w ę d r ó w k i , t y s i ą c e i t y s i ą c e c y w iló w i ż o ł n i e r z y p r z e m i e s z a n y c h , s a m o c h o d y b o g a t y c h , c h ł o p s k i e b r y c z k i , c a ł y n a r ó d n a d r o g a c h w ś r ó d ż o ł n i e r z y c o f a j ą c e j s i ę a r m i i , n i e k o ń c z ą c a s i ę g ą s i e n i c a n a f r a n c u s k i c h d r o g a c h ”4 . T e n o b r a z p r z e k o n a ł A r o n a , ż e k o n t y n u a c j a w a l k i n a t e r y t o r i u m F r a n c j i b y ł a n i e m o ż l i w a . R o z p o c z y n a ł s i ę n o w y , l o n d y ń s k i , e t a p j e g o ż y c i a . M i a ł t r w a ć d o 1 9 4 4 r. N a s a m y m p o c z ą t k u s p o t k a ł o g o j e d n a k j e s z c z e j e d n o r o z c z a r o w a n i e . Z n a l a z ł s i ę w t y m c z a s i e w r a z z 2 0 0 0 0 i n n y c h ż o ł n i e r z y f r a n c u s k i c h w o b o z ie B i r k e n h e a d . A n g l i c y z a p r o p o n o w a l i i m t r z y m o ż l i w e r o z w i ą z a n i a : p o w r ó t d o F r a n c ji, d a l s z ą w a l k ę u b o k u d e G a u l l e ’a , p o z o s t a n i e w A n g l i i w r o l i z w y k ł y c h o b y w a t e l i . W i ę k s z o ś ć F r a n c u z ó w z d e c y d o w a ł a s i ę n a p o w r ó t . W s u m i e , s p o ś r ó d o k o ło 1 0 0 0 0 0 e w a k u o w a n y c h d o W i e l k i e j B r y t a n i i , j e d y n i e o k . 7 0 0 0 p o s t a n o w i ł o k o n t y n u o w a ć w a l k ę . R z e c z c h a r a k t e r y s t y c z n a , A r o n , k t ó r y s a m , j a k w i a d o m o , c h c i a ł w a l c z y ć , m y ś l ą c e j i n a c z e j w i ę k s z o ś c i n i e p o t ę p i a ł . D o s k o n a l e b o w i e m r o z u m i a ł , ż e F r a n c u z i m i e l i j u ż d o ś ć w o jn y , ż e — z w ł a s z c z a p o k a t a s t r o f i e M e r s e l - K e b i r 5 — n i e u f a l i B r y t y j c z y k o m , w i e r z y l i z a t o w M a r s z a ł k a , l e g e n d a r n e g o z w y c ię z c ę s p o d V e r d u n .
2 R. Aron, M ém oires, P aris 1983, s. 164. 3 Ibidem.
4 Ibidem .
5 3 lipca 1940 r. Brytyjczycy zaatak o w ali flotyllę fra n c u sk ą stojącą n a redzie M ers el-Kébir, w pobliżu O ranu. B rytyjskie dowództwo obawiało się bowiem przejęcia francuskich okrętów przez Niemców. Anglicy zatopili jed en francuski pancernik, uszkodzili dw a kolejne oraz k ilk a m niejszych jednostek. Zginęło 1300 francuskich m arynarzy.
O n s a m p o z o s t a ł w A n g li i . T r a f i ł p o c z ą t k o w o d o k o m p a n i i c z o łg ó w . J e d n a k j a k o n a j s t a r s z y , o d p o w i a d a ł w n i e j z a . . . k s i ę g o w o ś ć ( f u n k c j a t a n i e z b y t m u o d p o w i a d a ł a ) . O s t a t e c z n i e lo s r z u c i ł g o g d z i e i n d z i e j . P o d c z a s p o b y t u w L o n d y n i e s p o t k a ł A n d r é L a b a r t h e ’a 6 , r e d a k t o r a p i s m a „ L a F r a n c e l i b r e ” - o r g a n u W o l n y c h F r a n c u z ó w . L a b a r t h e p r z e k o n y w a ł g o d o w s p ó ł p r a c y z g a z e t ą . „ B y le k t o m o ż e b y ć r a c h m i s t r z e m w k o m p a n i i c z o łg ó w ! A f r a n c u s k i e p i s m o j e s t n i e z b ę d n e i n i e d a s i ę g o z r o b i ć b e z p a n a ” 7 - m i a ł s t w i e r d z i ć . P o t r z e c h d n i a c h w a h a ń A r o n p r z y s t a ł d o z e s p o ł u r e d a k c y j n e g o „ L a F r a n c e l i b r e ” . D o k o ń c a ż y c i a r o z w a ż a ł , c z y p o d j ą ł w ł a ś c i w ą d e c y z j ę 8. Z d z i e n n i k a r s t w e m i p u b l i c y s t y k ą m i a ł j u ż p o z o s t a ć z w i ą z a n y d o ś m i e r c i . N i e w i e d z i a ł t e ż , ż e L a b a r t h e b y ł a g e n t e m s o w i e c k i e g o w y w i a d u 9 , p o d o b n i e z a p e w n e j a k d w ó j k a p o z o s t a ł y c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w w r e d a k c j i 10. N i e d o s z ł y c z o ł g i s t a w „ L a F r a n c e l i b r e ” w s p ó ł r e d a g o w a ł o p r a c o w a n i a d o t y c z ą c e s t r a t e g i i w o j s k o w e j , a l e n a j w a ż n i e j s z y m d z i e ł e m s t a ł s i ę c y k l „ C h r o n i q u e s d e F r a n c e ” ( „ K r o n i k i F r a n c j i ” ). A r o n z a m i e ś c i ł w n i m 2 9 o b s z e r n y c h t e k s t ó w , a n a l i z u j ą c y c h s y t u a c j ę m i ę d z y n a r o d o w ą i w e w n ę t r z n ą F r a n c j i . W 1 9 4 5 r ., p r z y g o t o w u j ą c i c h w y d a n i e k s i ą ż k o w e , p i s a ł , ż e b y ł y t o t e k s t y a d r e s o w a n e g ł ó w n i e d o A n g l ik ó w , A m e r y k a n ó w c z y p r z e d s t a w i c i e l i i n n y c h s p r z y m i e r z o n y c h r z ą d ó w o b e c n y c h w L o n d y n i e . C h o d z i ł o o n a s z k i c o w a n i e o b r a z u p o l i t y c z n e g o , g o s p o d a r c z e g o i s p o ł e c z n e g o F r a n c j i P é t a i n a , o b j a ś n i e n i e w y d a r z e ń z P a r y ż a c z y V ic h y , o k t ó r y c h d o n o s i ł y d z i e n n i k i 11. Ź r ó d ł a , z k t ó r y c h k o r z y s t a ł , b y ł y o g r a n i c z o n e : r e l a c j e F r a n c u z ó w p r z y b y ł y c h d o L o n d y n u , g a z e t y i o p r a c o w a n i a f r a n c u s k i e , s z w a j c a r s k i e i n i e m i e c k i e . T y m b a r d z i e j w i ę c d o c e n i ć n a l e ż y p r e c y z ję A r o n a : n p . p o d a w a n e p r z e z n i e g o d a n e o s p a d k u f r a n c u s k i e g o P K B ,
6 A ndré L ab arth e - jego m a tk a była pokojówką, ojciec nieznany. W iolonczelista, fizyk, d yrektor g abinetu jednego z m inistrów - jego życiorys był urozm aicony i bogaty. W 1940 r. znalazł się u boku de G aulle’a, z którym je d n a k szybko się pokłócił. Coraz silniejszy anty- gaullizm zaprow adził go n a m argines życia politycznego (N. Baverez, R a y m o n d A ron. Un m o ra liste a u tem p s d es idéologies, P a ris 1993, s. 168-169).
7 R. Aron, W idz i uczestnik, W arszaw a 1992, s. 78.
8 Wiele la t później pytał sam siebie: „Zaciągnąłem się, by walczyć z bro n ią w ręk u i u tk n ąłem n a czele pism a. Czy m iałem rację, w nim pozostając?” (D. Cordier, R ené A vo rd à L on dres, w: R a y m o n d A ro n 1 9 0 5-1983. H isto ire et P olitiqu e. Tém oignages. H om m ages de l ’Etranger. E tu des. Textes, P aris 1985).
9 Vide: J. K urski, P okój z w id o k iem n a h istorię, cz. I, „G azeta Wyborcza”, 29-30 VI 2002. 10 Byli to M a rth a Lecoutre i S tan islas Szymonzyk (Stanisław Szymończyk [?]). M arth a Lecoutre była z pochodzenia polską Żydówką. W yszła za mąż za F rancuza, następnie, po klęsce wojennej, z 200 000 fr. ruszyła do Londynu. To w łaśnie jej pieniądze pomogły w w ydaniu „La France libre”. Szymonzyk - „Staro” - był z kolei Polakiem ze Ś ląsk a Cieszyńskiego. U czestni czył w I wojnie, w 1918 r. w stąpił do arm ii polskiej. N astępnie zw iązał się z K PP i ze służbam i specjalnym i ZSRR. P rzed II w ojną m iał, zgodnie z w łasnym i słowam i, całkowicie zerwać z kom unizm em . W „La F rance libre” odpow iadał przede w szystkim za analizy wojskowe. Do tej dwójki dołączyli jeszcze baronow a Budberg, A m erykanka N ancy H ecksher i Cam ille Rougeron (N. Baverez, op. cit., s. 169-176).
11 R. Aron, De l ’a rm istice à l ’insu rrection n atio n a le, w: C hroniques de guerre. L a France libre 1 9 4 0 -1 9 4 5, P aris 1990, s. 25.
p r o d u k c j i p r z e m y s ł o w e j c z y r a c j i ż y w n o ś c i o w y c h n i e o d b i e g a ł y z a s a d n i c z o o d c y t o w a n y c h w d z i s i e j s z y c h o p r a c o w a n i a c h h i s t o r y c z n y c h . A le w 1 9 4 0 r. ś w i e ż o u p i e c z o n y r e d a k t o r „ L a F r a n c e l i b r e ” m u s i a ł p r z e d e w s z y s t k i m z n a l e ź ć o d p o w i e d z n a p y t a n i a o p r z y c z y n y b e z p r z y k ł a d n e j k l ę s k i F r a n c j i . O d p o w i e d z i e ć i n n y m i s o b i e s a m e m u . P y t a n i a o t y l e w a ż n e , ż e P e t a i n , L a v a l i i c h z w o l e n n i c y c a ł ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą o b a r c z a l i I I I R e p u b l i k ę . A r o n n i e m i a ł j e d n a k ż a d n y c h w ą t p l i w o ś c i : ź r ó d ł a k a t a s t r o f y 1 9 4 0 r o k u n i e t k w i ł y w i n s t y t u c j a c h r e p u b l i k a ń s k i c h . D ł u g o f a l o w e p r z y c z y n y w i d z i a ł w p o d z i a ł a c h p o l i t y c z n y c h i m o r a l n y c h w s t r z ą s a j ą c y c h F r a n c j ą w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h o r a z w s i l n y m p a c y f i z m i e p o I w o j n i e . B e z p o ś r e d n i o j e d n a k z a p r z e r w a n i e w a l k o d p o w i e d z i a l n i b y l i „ [...] g e n e r a ł o w i e p r a g n ą c y u r a t o w a ć r e s z t k i a r m i i , r e a k c j o n i ś c i - s z c z e r z e l u b n i e - w y g l ą d a j ą c y o d n o w y k r a j u , p o li ty c y , ś p i e s z ą c y , b y u z y s k a ć w d z i ę c z n o ś ć n o w y c h p a n ó w , k a p i t a l i ś c i m a r t w i ą c y s i ę 0 p o r z ą d e k s p o ł e c z n y b ą d ź t e ż o w i e l k o ś ć o jc z y z n y [ . . . ] ” 12. „ O d p o w i e d z i a l n i ” , b o w i e m j e s z c z e w te d y , w 1 9 4 0 r ., A r o n t w i e r d z i ł , ż e w a l k ę m o ż n a b y ło 1 n a l e ż a ł o k o n t y n u o w a ć w o p a r c i u o i m p e r i u m k o l o n i a l n e . A n a l i z a k l ę s k i , p i s a n a n i e m a l n a g o r ą c o , z o s t a ł a d o ś ć s z y b k o u z u p e ł n i o n a , w j e d n y m z a ś i s t o t n y m p u n k c i e z m i e n i o n a 13. P o w r a c a j ą c d o t y c h w y d a r z e ń w 1 9 4 2 r ., p r z y o k a z j i tz w . p r o c e s u z R i o m 14, A r o n p o d k r e ś l i ł d o d a t k o w o o s o b i s t ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć m a r s z a ł k a P e t a i n a ( m i n i s t r a o b r o n y F r a n c j i w 1 9 3 4 r .) i o t a c z a j ą c y c h g o w o j s k o w y c h ( W e y g a n d a , D a r l a n a ) z a b r a k p r z y g o t o w a n i a t e c h n i c z n e g o i s t r a t e g i c z n e g o F r a n c j i d o w o j n y 15. N a t o m i a s t n a p y t a n i e o m o ż l i w o ś ć k o n t y n u a c j i w a l k i w A f r y c e z c z a s e m n i e o d p o w i a d a ł j u ż t a k j e d n o z n a c z n i e : „ C z y m i e l i ś m y o d p o w i e d n i e w a r u n k i , b y w y p o s a ż y ć a r m i ę - w k r a j u p o z b a w i o n y m p r z e m y s ł u ? A n g li c y i A m e r y k a n i e - c z y p r z e s ł a l i b y w y s t a r c z a j ą c ą i l o ś ć m a t e r i a ł u ? [ . . . ] c z y N i e m c y u d e r z y ł y b y n a R o s j ę w c z e r w c u 1 9 4 1 ? ” 16. Z a s t a n a w i a ł s i ę t a k ż e n a d k l u c z o w y m p r o b l e m e m , c z y i z a j a k ą c e n ę d z i ę k i d e c y z j i m a r s z a ł k a u d a ł o s i ę u n i k n ą ć e w e n t u a l n e j o k u p a c j i c a łe g o t e r y t o r i u m F r a n c j i ( w l a t a c h 1 9 4 0 - 1 9 4 2 ) i z w i ą z a n y c h z n i ą o k r o p n o ś c i . O d p o w i e d ź n a ż a d n e z p y t a ń n i e w y d a w a ł a s ię j e d n o z n a c z n a . B y r z e c z d o d a t k o w o z n i u a n s o - w a ć , z a z n a c z a ł w t y m s a m y m t e k ś c i e , ż e f r a n c u s k a k a p i t u l a c j a w r o k u 1 9 4 0 z p e w n o ś c i ą t a k ż e p r z y b l i ż a ł a p e r s p e k t y w ę h i t l e r o w s k i e g o z w y c i ę s t w a w c a łe j w o j n i e , a w i ę c t r a g e d i i d l a c a łe j E u r o p y . W a r t o z a u w a ż y ć , ż e t a k n i e j e d n o
12 R. Aron, L a C a p itu la tio n , w: C hroniques de g u erre..., s. 32.
13 We W spom n ien iach A ron stw ierdza, że już w 1940 r. m iał w ątpliw ości co do możliwości kontynuacji w alki w Afryce Północnej. Cytow any wyżej te k s t tem u je d n a k w yraźnie zaprzecza.
14 Proces z Riom - proces wytoczony w lutym 1942 r. przez Vichy przywódcom III R epubli ki. N a ław ie oskarżonych zasiedli m.in. Léon Blum, E douard D aladier, gen. G am elin, P aul R eynaud i Georges M andel. Chodziło o w ykazanie, iż to rep u b lik a ponosiła odpowiedzialność za klęskę 1940 r. Je d n a k w ystąpienia D aladiera, a przede w szystkim B lum a sprawiły, że oskarżeni przekształcili się w oskarżycieli. W efekcie w kw ietn iu 1942 r. proces, pod w yraźnym naciskiem Niemców, zawieszono, zaś w 1943 r. ostatecznie zam knięto, bez ogłoszenia w yroku (S. B erstein, P. Milza, H isto ire de la France a u X X siècle, t. 2, Bruxelles 1991, s. 351).
15 R. Aron, Défaite d'hier, leçons actuelles, w: Chroniques de g uerre..., s. 186-208. 16 R. Aron, N o te fin ale, w: C hroniques d e g u erre..., s. 356-357.
z n a c z n a o c e n a c z e r w c a 1 9 4 0 ( p o w t ó r z o n a n a s t ę p n i e w 4 0 l a t p ó ź n i e j w e W s p o m n i e n i a c h 11) s z ł a z u p e ł n i e p o d p r ą d g a u l l i s t o w s k i e j w e r s j i , z g o d n i e z k t ó r ą z a w i e s z e n i e b r o n i b y ł o a k t e m z d r a d y n a r o d o w e j . A r o n d o s t r z e g a ł t a k ż e w y r a ź n i e , ż e r z ą d V i c h y z m i e n i a ł s i ę z a s a d n i c z o z r o k u n a r o k . W 1 9 4 0 r. w ł a d z ę p r z e j ę l i p r a w i c o w i p o li ty c y , u r z ę d n i c y o r a z w o j s k o w i , s i l n i e z w i ą z a n i z I I I R e p u b l i k ą . N i e t r a k t o w a ł i c h j a k o k o l a b o r a n tó w : „ Z a l e ż y i m n a u t r z y m a n i u i n d y w i d u a l n o ś c i F r a n c j i t a k i e j , j a k j ą p o j m u j ą , t z n . n a j s t a r s z e j c ó r y K o ś c i o ł a i m o d e l u p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o i p o l i t y c z n e g o i n s p i r o w a n e g o p r z e z d o k t r y n y S t o l i c y A p o s t o l s k i e j o r a z p r z e z w y m o g i » w s p ó ł c z e s n y c h c z a s ó w « ” 18. D l a t e g o , j a k s t w i e r d z a ł , V i c h y m u s i a ł o s t a w i a ć c h o ć b y n i e w i e l k i o p ó r ż ą d a n i o m N ie m c ó w , k t ó r z y c h c i e l i w ł ą c z y ć F r a n c j ę d o „ n o w e j E u r o p y ” . J a k o i d e o l o g a t e j g r u p y A r o n p o s t r z e g a ł p r z e d e w s z y s t k i m C h a r l e s ’a M a u r r a s a 19. Z g o d n i e z j e g o k o n c e p c j a m i n o w i w ł a d c y F r a n c j i , z M a r s z a ł k i e m n a c z e l e , m i e l i p r z e d e w s z y s t k i m z a c h o w a ć j e d n o ś ć k r a j u , j e d n o ś ć s k i e r o w a n ą t a k p r z e c i w z d r a j c o m p o k r o j u D e a t a 20 c z y D o r i o t a 21 z j e d n e j , j a k i d e G a u l l e ’o w i z d r u g i e j s t r o n y . Z w o l e n n i c y M a u r r a s a m ó w i l i w ię c o o d b u d o w i e m o r a l n e j F r a n c j i ( o n s a m t r a k t o w a ł j ą j a k o w s t ę p d o p r z y s z ł e j r e s t a u r a c j i m o n a r c h i i ) , „ r a t o w a n i u t e g o , co s i ę d a ” : g o s p o d a r k i , i m p e r i u m k o l o n i a l n e g o . N i e g o d z i l i s i ę t a k ż e n a p r z y s t ą p i e n i e d o w o j n y p o n i e m i e c k i e j s t r o n i e , c z e g o c h c i a ł B e r l i n . R z e c z j e d n a k w t y m , z a u w a ż a ł A r o n , ż e H i t l e r n i e z a m i e r z a ł z V i c h y p e r t r a k t o w a ć : „ C e l a k t u a l n e j p o l i t y k i H i t l e r a w o b e c F r a n c j i j e s t t y m s a m y m c e l e m , k t ó r y z o s t a ł p r z e z n i e g o o p i s a n y w M e i n K a m p f : z n i s z c z e n i e F r a n c j i ”22. G r z e c h e m p i e r w o r o d n y m r z ą d u P e t a i n a b y ło z a ś t r a k t o w a n i e H i t l e r a j a k o r a c j o n a l n e g o p o l i t y k a , z k t ó r y m m o ż n a n e g o c j o 17 R. Aron, M ém oires, s. 179.
18 R. Aron, Le nouveau régime. Les hom m es et les idées, w: Chroniques de guerre..., s. 61. 19 C harles M au rras (1868-1952) - francuski pisarz i myśliciel, zw olennik „nacjonalizm u integralnego”. M au rras opow iadał się m.in. za pow rotem F rancji do m onarchizm u i Kościoła, odrzucał Rewolucję F ran cu sk ą i wszelkie w ynikające z niej przem iany, z dem okracją n a czele. M au rras był także przekonanym an ty sem itą, po 1940 r. zw olennikiem P étain a. Był redaktorem naczelnym „Action française” - czasopism a wychodzącego w latach 1908-1944, grupującego konserw atyw nych, tradycjonalistycznych i nacjonalistycznych przeciwników republiki. Z „AF” współpracowali m.in. Léon D audet, Jacq u es Bainville, P ierre G axotte. M au rras był od 1938 r. członkiem A kadem ii F rancuskiej. A resztow any w 1944 r., został w 1945 r. skazany za zdradę na dożywocie. U łaskaw iony z powodów zdrowotnych, zm arł w 1952 r.
20 M arcel D éat (1894-1955) - francuski polityk. Początkowo zw iązany z socjalistam i, zerw ał z nim i w 1932 r. Przeszedł w tedy n a pozycje w yraźnie faszystow skie. W 1941 r. stworzył w P aryżu, z poparciem niem ieckim, Zjednoczenie Narodowo-Ludowe. W 1944 r. w szedł w skład rząd u Lavala. W tym sam ym roku uciekł do Niemiec, a n astęp n ie do Włoch, gdzie przebyw ał do śm ierci pod fałszywym nazw iskiem .
21 Jacq u es D oriot (1898-1945) - francuski polityk, zw olennik faszyzmu. D oriot w młodości przystąpił do F rancuskiej P a rtii Komunistycznej. Z czasem ewoluował je d n a k w stronę faszy zmu, w 1936 r. założył faszystow ską F ra n c u sk ą P a rtię Ludową. W czasie wojny przyczynił się do pow stania Legionu Ochotników F rancuskich i osobiście walczył u boku Niemców n a froncie rosyjskim . W 1944 r. uciekł do Niemiec, gdzie zginął w w yniku przypadkowego o strzału w roku następnym .
w a ć . T a k a p o l i t y k a s k a z a n a b y ł a n a p o r a ż k ę - k t ó r ą o s t a t e c z n i e p o n i o s ł a w l i s t o p a d z i e 1 9 4 2 r. P o l i t y k ę a d m i r a ł a D a r l a n a 23 o c e n i ł A r o n o s t r z e j . A d m i r a ł , w g r e d a k t o r a „ L a F r a n c e l i b r e ” , p r z y j ą ł l i n i ę „ i n t e g r a l n e j k o l a b o r a c j i ” . Z a t r z y m a ł w p r a w d z i e w o k ó ł s i e b i e k i l k u l u d z i z w i ą z a n y c h z p o p r z e d n i ą e k i p ą , a l e p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą n i e m a l c a ł k o w i c i e p o d p o r z ą d k o w a ł H i t l e r o w i . W z m ó g ł t a k ż e n a - z y f i k a c j ę w e w n ę t r z n ą . A r o n , n i e c o c h y b a n a w y r o s t , n a p i s a ł w t e d y , ż e „ O d t ą d n a r ó d f r a n c u s k i , z d e c y d o w a n i e w r o g i w o b e c k o l a b o r a c j i z I I I R z e s z ą , p r z e c i w s t a w i a s i ę w s z e l k i m i d o s t ę p n y m i s p o s o b a m i r z ą d o w i V ic h y . A t e n , z d e c y d o w a n y z a c h o w a ć w ł a d z ę , z n a j d u j ą c s i ę m i ę d z y n a c i s k i e m n i e m i e c k i m a f r a n c u s k i m o p o r e m , w y b i e r a s t ł a m s z e n i e p a t r i o t y z m u ”2 4 . „ N a w y r o s t ” - b o w i e m f r a g m e n t t e n p o c h o d z i z 1 9 4 1 r ., g d y d o p i e r o z a c z y n a ł y s i ę t w o r z y ć w s t r e f i e n i e o k u p o w a n e j p i e r w s z e o r g a n i z a c j e r u c h u o p o r u ( „ L i b é r a t i o n ” , „ C o m b a t ” , „ F r a n c - T i r e u r ” c z y k o m u n i s t y c z n y „ F r o n t n a t i o n a l ” ). R e p r e s j o m z a ś d a l e k o b y ł o d o p ó ź n i e j s z y c h d o k o n a ń n p . m i l i c j i f r a n c u s k i e j . C h o ć w p r o w a d z e n i e s p e c j a l n y c h p o s t ę p o w a ń w o b e c o s ó b p o d e j r z a n y c h 0 k o m u n i z m c z y t e ż p i e r w s z e z a b ó j s t w a d o k o n y w a n e p r z e z f a s z y s t o w s k i e b o j ó w k i ś w i a d c z y ł y r z e c z y w i ś c i e o p o w o l n y m p r z e k s z t a ł c a n i u w o l n e j s t r e f y w p a ń s t w o p o l i c y j n e . P r o c e s n a b r a ł w y r a ź n i e t e m p a p o p o w r o c i e d o w ł a d z y w 1 9 4 2 r. L a v a l a 25. W p o w o j e n n y m u j ę c i u g a u l l i s t o w s k i m L a v a l s t a ł s i ę s y m b o l e m w s z e l k i e g o z ł a w V ic h y , g ł ó w n y m z d r a j c ą . A r o n e k i p ę L a v a l a o k r e ś l i ł w b a r d z o t w a r d y c h s ł o w a c h : „ z d e c y d o w a n i a g e n c i w r o g a , d o d a t k o w y k r o k w k i e r u n k u k a p i t u l a c j i 1 r e z y g n a c j i ”2 6 . I m i a ł r a c j ę . Z a u w a ż y ł t e ż , ż e L a v a l w p r o w a d z i ł d o o f i c j a l n e j i d e o l o g ii V ic h y e l e m e n t y w y r a ź n i e z b l i ż o n e d o f a s z y z m u , a g ł ó w n y m i d e o l o g i e m n o w e j e k i p y z o s t a ł M a r c e l D é a t . J e d n o c z e ś n i e A r o n a n i r a z u n i e o k r e ś l i ł L a v a l a m i a n e m f a s z y s t y c z y n a z i s t y . P ó ź n i e j , w e W s p o m n i e n i a c h , z a z n a c z y ł w y r a ź n i e , ż e t e n p o l i t y k b y n a j m n i e j n i e c h c i a ł F r a n c j i w c i ą g a ć w n a z i s t o w s k ą
23 François D arlan (1881-1942) - francuski adm irał, jed en z najzdolniejszych dowódców francuskiej m a ry n a rk i wojennej. W 1940 r. wszedł w skład rząd u P etain a. W lutym 1941 stanął n a jego czele i został oficjalnym n astępcą M arszałka. Pełnił tę funkcję do kw ietnia 1942 r. W listopadzie 1942, w momencie lądow ania Am erykanów w Afryce Północnej, znajdow ał się w Algierze. O statecznie 13 listopada przeszedł n a stronę aliantów . D arlan zginął w zam achu 24 g ru d n ia 1942.
24 R. Aron, D u gou vern em en t des n otables a u régim e p olicier, w: C hroniques d e guerre...,
s. 130.
25 P ierre L aval (1883-1945) - francuski polityk, prem ier. Początkowo zw iązany z lewicą (SFIO), z czasem przechodził coraz w yraźniej n a pozycje prawicowe. W ielokrotnie pełnił różne funkcje m inisterialne, a w latach 1931-1932 i 1935-1936 był prem ierem . Był zw olennikiem zbliżenia F rancji z W łochami M ussoliniego i hitlerow skim i N iemcami. W 1940 r. został jednym z najbliższych w spółpracowników P etain a, prem ierem i pierw szym n astęp cą M arszałka. U su n ięty z tej funkcji pod koniec 1940 r., powrócił do całkowicie ju ż m arionetkow ego rządu w roku 1942, dzięki Niemcom. Prow adził politykę całkowitej kolaboracji oraz rep resji wobec R uchu Oporu. Pochwycony w H iszpanii w 1945, został w ydany F rancji, osądzony i rozstrzelany 15 X 1945 r.
a w a n t u r ę . „ B y ł j e d y n i e „ [ ...] n a j b a r d z i e j n i e m i e c k i m s p o ś r ó d w s z y s t k i c h z w o l e n n i k ó w p o l i t y k i p r z e c z e k a n i a ”27. T a w y w a ż o n a o c e n a i t o n , c h a r a k t e r y s t y c z n e z r e s z t ą d l a c a ł e g o p i s a r s t w a p o l i t y c z n e g o A r o n a , n i e k i e d y s t a w a ł y s i ę p r z y c z y n ą p e w n e j k o n f u z j i u c z y t e l n i k ó w . W w y d a n y m w 1 9 8 1 r. w y w i a d z i e - r z e c e W i d z i u c z e s t n i k j e d e n z r o z m a w i a j ą c y c h z A r o n e m d z i e n n i k a r z y s t w i e r d z i ł , i ż u d e r z y ł a g o b e z n a - m i ę t n o ś ć C h r o n i q u e s d e F r a n c e : „ P i s z e P a n o t y m , j a k s i ę p i s z e o f a k t a c h , p o p r o s t u . T o j e d n a k d z i w n e ”28. O d p o w i e d ź A r o n a b y ł a p r o s t a . P o p i e r w s z e , b y p i s a ć b a r d z i e j u c z u c i o w o , t r z e b a p i s a ć w y b i t n i e . I n a c z e j t e k s t s t a j e s i ę t y l k o s t e k i e m i n w e k t y w . P r a w d z i w e a n a l i z y p o l i t y c z n e — A r o n p o d a ł t u p r z y k ł a d y T o c q u e v i l l e ’a i M a c h i a v e l l e g o — s ą z n a t u r y r z e c z y c h ł o d n e . W y n i k a ł o to z r e s z t ą t a k ż e z p r z y j ę t e j p r z e z n i e g o j u ż w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h f i lo z o f i i p o s t ę p o w a n i a , o p a r t e j n a p y t a n i u „ C o s a m z r o b i ł b y m n a m i e j s c u X - a ”29. P o d r u g i e , g r z m i ą c y g n i e w z L o n d y n u , s ł o w a p e ł n e o b u r z e n i a p i s a n e w z a c i s z u s p o k o j n e g o g a b i n e t u , b y ł y b y w e d l e A r o n a z b y t ł a t w y m b o h a t e r s t w e m . P o t r z e c i e w r e s z c i e , b y ł o n j u ż p r z e d w o j n ą i p o z o s t a ł d o k o ń c a g o r ą c y m r z e c z n i k i e m j e d n o ś c i n a r o d o w e j w o b l i c z u z a g r o ż e n i a . S ą d z i ł , ż e t a k ą p o s t a w ę p r z y j m i e t a k ż e c z ę ś ć z w o l e n n i k ó w P e t a i n a . D l a t e g o n i e t y l k o n i g d y n i e ż a ł o w a ł „ c h ł o d n e g o ” w y d ź w i ę k u s w o i c h a r t y k u ł ó w , a l e w e W s p o m n i e n i a c h s t w i e r d z i ł , ż e r ó w n i e ż d e G a u l l e m ó g ł p r o w a d z i ć p o l e m i k ę z V ic h y „o p ó ł t o n u n i ż e j ”30. A le k o l e j n ą e k i p ę V ic h y , r z ą d z ą c ą o d 1 9 4 4 r ., o k r e ś l i ł j u ż p o p r o s t u m i a n e m „ g a n g s t e r ó w u w ł a d z y ” . D o r z ą d u w e s z l i w t e d y , w p r o w a d z e n i p r z e z N ie m c ó w , m . i n . J o s e p h D a r n a n d 31, P h i l i p p e H e n r i o t 32 i ( n i e c o p ó ź n i e j ) M a r 27 R. Aron, M ém oires, s. 178. 28 R. Aron, W idz i uczestn ik, s. 93.
29 A ron w ielokrotnie przywoływał sytuację, k tó ra się w ydarzyła po jego powrocie z N ie miec w 1933 r. i s ta ła się dla niego je d n ą z najistotniejszych lekcji życiowych. Został zaproszony do g abinetu Jo sep h a P aganona, po d sek retarza w MSZ Francji. Tam przedstaw ił „niewątpliwie błyskotliw ą” — ja k z przekąsem w spom inał — analizę sytuacji w Niemczech i hitlerow skiego zagrożenia dla Europy. U rzędnik grzecznie go w ysłuchał, a n astępnie zapytał: „Pan, który ta k dobrze mówił o Niemczech i o zagrożeniach n a horyzoncie, co by P a n zrobił n a jego [prem iera] miejscu?”. Po la ta c h Aron pisał: „Nie p am iętam mojej odpowiedzi, jestem pew ien, że była zaw iła, a być może nie pow iedziałem nic. Cóż należało powiedzieć?” (R. Aron, M ém oires, s. 59).
30 R. Aron, M ém oires, s. 181—182.
31 Jo sep h D arn an d (1897—1945) — żołnierz i polityk skrajnej praw icy francuskiej. U czest n ik I wojny światowej oraz k am p an ii francuskiej 1940 r. Z asłynął wówczas w yjątkow ą odwagą i bohaterstw em . Po 1940 r. całkowicie poparł P e ta in a i Niemców. Był tw órcą Milicji F ran cu skiej, organizacji zwalczającej Ruch O poru oraz Żydów, znanej z wyjątkowej brutalności i o kru cieństw a (1943). W tym sam ym 1943 r. w stąp ił do SS. A resztow any przez Brytyjczyków w 1945 r., został osądzony i skazany n a śmierć we Francji.
32 Philippe H enriot (1889—1944) — francuski polityk skrajnej prawicy, deputowany. Począt kowo zw iązany z rucham i katolickim i, był przede w szystkim , w la ta c h dw udziestych i trzydzie stych XX w ieku, w ielkim an ty sem itą, an ty k o m u n istą i przeciw nikiem republiki. To pchnęło go do poparcia P e ta in a w 1940 r. oraz Niemców (począwszy od 1941 r.). W stąpił do Milicji F ran cu skiej, zasłynął je d n a k przede w szystkim audycjam i radiow ym i n a falach Radio P aris. Bronił w nich tw ardo Niemców, Vichy, atakow ał bezpardonowo Ruch Oporu, de G aulle’a i Żydów. Zginął w zam achu w 1944 r.
c e l D é a t . P é t a i n , o d g r y w a j ą c y j u ż p r z y n a j m n i e j o d k w i e t n i a 1 9 4 2 r. c o r a z m n i e j s z ą r o l ę , s t a ł s i ę j e d y n i e f i g u r a n t e m , t r w a j ą c y m u p a r c i e n a s t a n o w i s k u . B y ł t o w e d l e A r o n a r z ą d p r o w a d z ą c y w y j ą t k o w o o k r u t n ą w o j n ę d o m o w ą z w ł a s n y m n a r o d e m , r z ą d „ [ ...] N i e m i e c , p r z e z N ie m c y , d l a N i e m i e c ”33. A r o n d o s t r z e g a ł w ię c c a ł ą d ł u g ą d r o g ę , k t ó r ą p r z e s z e d ł „ s z e f p a ń s t w a ” P é t a i n i j e g o l u d z i e . J a k o m y ś l i c i e l p o l i t y c z n y m u s i a ł z a d a ć s o b i e p y t a n i e , g d z i e p o p e ł n i o n o b ł ą d . O c z y w i ś c i e , p o d s t a w o w ą p o m y ł k ą M a r s z a ł k a i p o l i t y k ó w V ic h y b y ł a z u p e ł n i e f a ł s z y w a o c e n a H i t l e r a . A le A r o n n i e m i a ł t e ż w ą t p l i w o ś c i, ż e k l u c z o w y m m o m e n t e m b y ł r o k 1 9 4 2 . W s t y c z n i u 1 9 4 3 r. p i s a ł , iż o d l i s t o p a d a p o p r z e d n i e g o r o k u „ [ ...] p o z o s t a ł a j u ż t y l k o b a n d a i g r u p k a f a n a t y k ó w , k u r c z o w o t r z y m a j ą c a s i ę m i t u n e u t r a l n o ś c i ”34. P o z a j ę c i u A f r y k i P ó ł n o c n e j p r z e z A m e r y k a n ó w , a w o ln e j s t r e f y f r a n c u s k i e j p r z e z N ie m c ó w , n i c j u ż n i e u s p r a w i e d l i w i a ł o p o s t ę p o w a n i a P é t a i n a . N i e i s t n i a ł a j u ż ż a d n a z p r z e s ł a n e k p r z e m a w i a j ą c y c h w 1 9 4 0 r. z a z a w i e s z e n i e m b r o n i , a p o S t a l i n g r a d z i e z w y c i ę s t w o w o j e n n e a l i a n t ó w b y ł o t y l k o k w e s t i ą c z a s u . R u n ę ł a c a ł a m a u r r a s o w s k a k o n c e p c j a p o l i t y k i f r a n c u s k i e j , k o n c e p c j a n e u t r a l n o ś c i w t o c z ą c y m s i ę k o n f l i k c i e - s y m b o l e m t e g o k r a c h u w o c z a c h A r o n a s t a ł o s i ę s a m o z a t o p i e n i e f l o t y w T o u lo n . D o w ó d c a s p o d V e r d u n m u s i a ł w t e d y w y b r a ć . G d y b y p r z e s z e d ł n a s t r o n ę a n g i e l s k o - a m e r y k a ń s k ą , z o s t a ł b y p o w t ó r n i e b o h a t e r e m n a r o d o w y m . T r w a j ą c u p a r c i e p r z y N i e m c a c h , t ę s z a n s ę z a p r z e p a ś c i ł . C o w i ę c e j , p i s a ł d a l e j A r o n , t o w ł a ś n i e r o k 1 9 4 2 u z m y s ł o w i ł w i e l u F r a n c u z o m , ż e p a ń s t w o V ic h y j e s t f i k c j ą . J e ś l i o d t e g o m o m e n t u c o r a z w i ę k s z a i c h l i c z b a o d w r a c a ł a s i ę o d j e g o r z ą d u , b ł y s k a w i c z n i e z a ś r o z r a s t a ł s i ę R u c h O p o r u ( A r o n p o d a w a ł t u d o k ł a d n e l i c z b y z a m a c h ó w , a k t ó w s a b o t a ż u i t p . ) , M a r s z a ł e k m ó g ł m i e ć p r e t e n s j e j e d y n i e d o s i e b i e . W g r u n c i e r z e c z y A r o n o w s k a o c e n a s a m e g o P é t a i n a p o z o s t a w a ł a b a r d z o n i e j e d n o z n a c z n a . A r o n u w a ż a ł d o k o ń c a , ż e M a r s z a ł e k d z i a ł a ł z p o b u d e k p a t r i o t y c z n y c h . U z n a ł , ż e p r z e j ą ł o n w 1 9 4 0 r. w ł a d z ę l e g a l n i e , p r z y z n a w a ł t e ż , ż e d e c y z j a o z a w i e s z e n i u b r o n i n i e b y ł a c a ł k i e m p o z b a w i o n a p o d s t a w . N a t o m i a s t d a l s z e p o s t ę p o w a n i e b o h a t e r a I w o j n y w y d a w a ł o m u s i ę c o r a z m n i e j r a c j o n a l n e , a j e g o d z i a ł a n i a i d e c y z j e w l i s t o p a d z i e 1 9 4 2 i p ó ź n i e j - a b s o l u t n i e n i e z r o z u m i a ł e . P é t a i n w i d z i a n y o c z a m i A r o n a s p r a w i a ł w t e d y w r a ż e n i e u c z c i w e g o i p r a w e g o s t a r c a , o d e r w a n e g o j u ż z u p e ł n i e o d r z e c z y w i s t o ś c i . W m a j u 1 9 4 4 r. A r o n p r z y t o c z y ł d i a l o g , k t ó r y m i a ł s i ę o d b y ć m i ę d z y s z e f e m p a ń s t w a a j e g o a m b a s a d o r e m w H i s z p a n i i , P i e t r i m . G d y t e n w y t ł u m a c z y ł m u , ż e w M a d r y c i e w s z y s c y j u ż w r ó ż ą r y c h ł e z w y c i ę s t w o a n g l o - a m e r y - k a ń s k i e , m a r s z a ł e k m i a ł z a p y t a ć , c z y p o n a d e j ś c i u a l i a n t ó w m ó g ł b y p o z o s t a ć n a s t a n o w i s k u j a k o p r e z y d e n t R e p u b l i k i , n a s t ę p n i e z a ś m i a ł n a w e t z a p r o p o n o w a ć a m b a s a d o r o w i s t a n o w i s k o p r e m i e r a . „ J e ś l i b y u z n a ć a u t e n t y c z n o ś ć te g o d i a l o g u , a j e s t e m s k ł o n n y t o u c z y n i ć , n i e w a r t o j u ż d ł u ż e j z a s t a n a w i a ć s i ę n a d m o t y w a m i s z e f a p a ń s t w a ”35 - k o m e n t o w a ł A r o n .
33 R. Aron, Vers la deuxièm e b a ta ille de F rance, w: C hroniques de g u erre..., s. 350. 34 R. Aron, D esagrégation d u régim e d e Vichy, w: C hroniques de g u erre..., s. 255. 35 R. Aron, L es g a n g ste rs a u p o u vo ir, w: C hroniques de g u erre..., s. 339.
Z t a k i e g o s t o s u n k u f r a n c u s k i e g o m y ś l i c i e l a d o P é t a i n a w y n i k a ł o w j a k i e j ś m i e r z e j e g o p o d e j ś c i e d o c a ł e g o p o w o j e n n e g o p r o c e s u „ é p u r a t i o n ” , c z y li „ o c z y s z c z e n i a ” p a ń s t w a z e z w o l e n n i k ó w V ic h y i H i t l e r a . N a p i e r w s z y r z u t o k a z a s k a k u j e d z i ś f a k t , ż e A r o n p o ś w i ę c i ł t e j b o l e s n e j s p r a w i e z a l e d w i e d w a a r t y k u ł y - j e d e n n a p i s a n y j e s z c z e d l a „ L a F r a n c e l i b r e ”36, d r u g i d l a „ L e s T e m p s m o d e r n e s ”37, g d z i e b r o n i ł w g r u n c i e r z e c z y P é t a i n a , d o d a j ą c d o w y m i e n i o n y c h j u ż a r g u m e n t ó w j e d e n n o w y : t a k p r o c e s s z e f a p a ń s t w a , j a k i c a ł y p r o c e s „ é p u r a t i o n ” t o t y l k o „ s p r a w i e d l i w o ś ć r e w o l u c y j n a ” , s p r a w i e d l i w o ś ć r z ą d u r e w o l u c y j n e g o o s k a r ż a j ą c e g o r z ą d l e g a l n y . N i e o z n a c z a t o , ż e A r o n b y ! p r z e c i w n i k i e m „ o c z y s z c z e n i a ” ; w „ L a F r a n c e l i b r e ” p i s a ł w y r a ź n i e , iż w i n n y c h n a l e ż y u k a r a ć . R z e c z j e d n a k c h a r a k t e r y s t y c z n a , w t y m s a m y z d a n i u d o d a w a ł : „ [...] a z a r a z e m s p r o w a d z i ć s ł a b y c h , k o n f o r m i s t ó w , z a g u b i o n y c h , z p o w r o t e m d o f r a n c u s k i e j w s p ó l n o t y , a n a d e w s z y s t k o n a l e ż y p r z e z w y c i ę ż y ć t r a d y c y j n e p o d z i a ł y w n a r o d z i e ” . Z n ó w w i ę c n a j i s t o t n i e j s z a o k a z y w a ł a s i ę j e d n o ś ć - w a ż n a , d o d a j m y , w o b l i c z u r y s u j ą c e g o s i ę p o w o li z a g r o ż e n i a k o m u n i s t y c z n e g o . A r o n d o s k o n a l e z d a w a ł s o b i e s p r a w ę z t r u d n o ś c i z w i ą z a n y c h z o s ą d z e n i e m V ic h y ( p o d k r e ś l m y r a z j e s z c z e - b y ł z d e c y d o w a n y m z w o l e n n i k i e m o s ą d z e n i a z b r o d n i a r z y , t a k i c h j a k D a r n a n d ) . W a ż n y b y ł c h y b a j e s z c z e j e d e n a r g u m e n t , w p r o s t p r z e z n i e g o n i e w y m i e n i a n y . W c y t o w a n y m j u ż p i e r w s z y m t e k ś c i e C h r o n i q u e s d e F r a n c e z n a l a z ł o s i ę j e d n o c h a r a k t e r y s t y c z n e z d a n i e : „ N ie m o ż n a o d n o w i ć k r a j u , p r z y p o m i n a j ą c m u k a ż d e g o d n i a o j e g o k l ę s c e i u p o k o r z e n i u ”38. Z d a n i e t o d o t y c z y ł o w p r a w d z i e h i s t o r i i V ic h y , w y d a j e s i ę j e d n a k , ż e m y ś l t a p r z y ś w i e c a ł a A r o n o w i t a k ż e w 1 9 4 5 r. N i e m o ż n a o d b u d o w a ć m o r a l n o ś c i , p o l i t y k i , w i e l k o ś c i F r a n c j i , p r z y p o m i n a j ą c j e j c o d z i e n n i e o j e j k l ę s k a c h c z y p o d ł o ś c i a c h . N i e o z n a c z a t o b y n a j m n i e j , ż e f i l o z o f c h c i a ł z a k ł a m a ć c z y p r z e m i l c z e ć j a k i e ś f r a g m e n t y h i s t o r i i - w d w a n a ś c i e l a t p ó ź n i e j p i s a ł : „ J a k c z ł o n k o w i e r z ą d ó w V ic h y z a p r a s z a l i n a r ó d d o s m u t n e g o d e l e k t o w a n i a s i ę k l ę s k ą , t a k r z ą d y p o o s w o b o d z e n i u c h c i a ł y z w r ó c ić m u p o c z u c i e s e n s u i d u m ę z w y c i ę s t w a . P o j a w i ł o s i ę j e d n a k n i e b e z p i e c z e ń s t w o u f o r m o w a n i a m itó w , w k t ó r e o p i n i a p u b l i c z n a w i e r z y ł a b y , c h o ć n i e b e z p e w n e g o s c e p t y c y z m u . » C z w a r t a P o t ę g a « , » P a r y ż o s w o b o d z ił s i ę s a m « , » F r a n c j a n i g d y n i e p r z e s t a ł a w a lc z y ć « - w s z y s t k i e t e p ó ł p r a w d y s t a ł y s i ę w y z n a n i a m i p ó ł w i a r y ”39. C h o d z i ł o c h y b a r a c z e j o o d p o w i e d n i e r o z ł o ż e n i e a k c e n t ó w . A r o n n i e b y ł e n t u z j a s t y c z n y m z w o l e n n i k i e m „ é p u r a t i o n ” , n i e b y ł t e ż p r z e c i w n i k i e m , d o s t r z e g a ł p o w a ż n i e j s z e z a d a n i a i z a g r o ż e n i a p r z e d F r a n c u z a m i . Z d a w a ł s o b i e s p r a w ę z n i e u c h r o n n o ś c i t e g o p r o c e s u . W t a k i e j s y t u a c j i m i l c z e n i e b y ł o w y g o d n y m , a l e c h y b a j e d y n y m m o ż l i w y m w y j ś c i e m . M ó w i ą c o A r o n i e i V ic h y , n i e s p o s ó b n i e o d n i e ś ć s i ę d o p r o b l e m u je g o s t o s u n k u d o H o l o k a u s t u , a w ł a ś c i w i e b r a k u s t o s u n k u . W C h r o n i q u e s d e F r a n c e A r o n p o ś w i ę c i ł Ż y d o m r a p t e m d w a a k a p i t y , d o t y c z ą c e tz w . „I s t a t u t u ”
36 R. Aron, N o te fin a le, w: C hroniques de gu erre..., s. 353-368.
37 R. Aron, A p rès l’événement, a v a n t l ’histoire, „Temps M odernes”, styczeń 1945, s. 143-162. 38 R. Aron, L a C a p itu la tio n, w: C hroniques d e g u e rr e... , s. 37.
Ż y d ó w (X 1 9 4 0 ; I I s t a t u t — V I 1 9 4 1 ) . U z n a ł w n i c h , i ż p o d e j ś c i e V i c h y d o Ż y d ó w j e s t p o p r o s t u p e w n y m u s t ę p s t w e m n a r z e c z o k u p a n t a , w y n i k a p o n a d t o z w i d o c z n e g o j u ż p r z e d w o j n ą a n t y s e m i t y z m u s k r a j n e j p r a w i c y . T y m c z a s e m r z e c z y w i s t o ś ć w y g l ą d a ł a i n a c z e j . J u ż w l i p c u 1 9 4 0 r ., b e z j a k i e g o k o l w i e k n a c i s k u z e s t r o n y B e r l i n a , r z ą d V ic h y o g ł o s i ł r e w i z j ę a k t ó w p r z y z n a n i a o b y w a t e l s t w a f r a n c u s k i e g o w y d a n y c h p o 1 9 2 7 r. D o p r o w a d z i ł o t o d o „ d e n a t u r a l i - z a c j i ” o k . 1 5 0 0 0 o s ó b , g ł ó w n i e n i e m i e c k i c h Ż y d ó w . C i, p o z b a w i e n i o p i e k i j a k i e g o k o l w i e k p a ń s t w a , s t a l i s i ę c a ł k o w i c i e b e z b r o n n i i w w i ę k s z o ś c i t r a f i l i n a s t ę p n i e d o o b o z ó w k o n c e n t r a c y j n y c h . P o d o b n i e I s t a t u t Ż y d ó w , o g ł o s z o n y 3 p a ź d z i e r n i k a 1 9 4 0 , i I I s t a t u t (2 c z e r w c a 1 9 4 1 ) — w y r a ź n i e u p r z e d z a ł y n i e m i e c k i e ż y c z e n i a . N a m o c y t y c h d o k u m e n t ó w o s o b y p o c h o d z e n i a ż y d o w s k i e g o ( p r z y j ę t o t u k r y t e r i u m r a s o w e j n a r o d o w o ś c i d z i a d k ó w ) p o z b a w i o n e z o s t a ł y d o s t ę p u d o f u n k c j i p u b l i c z n y c h o r a z k i n a , r a d i a , t e a t r u , n a u c z a n i a i t p . Z k o l e i n a u n i w e r s y t e t a c h o r a z w p r z y p a d k u w o l n y c h z a w o d ó w z a s t o s o w a n o z a s a d ę n u m e r u s c l a u s u s . J u ż w 1 9 4 1 r. p o w s t a ł K o m i s a r i a t d s . Ż y d o w s k i c h , n a k t ó r e g o c z e l e s t a n ą ł z n a n y a n t y s e m i t a X a v i e r V a l l a t 40. W 1 9 4 2 r. a n t y s e m i c k a p o l i t y k a V ic h y u l e g ł a w y r a ź n e j r a d y k a l i z a c j i , t y m r a z e m j u ż p o d s i l n y m n a c i s k i e m N ie m c ó w . V a l l a t a , k t ó r y n i e c h c i a ł r e a l i z o w a ć e k s t e r m i n a c j i , z a s t ą p i ł D a r q u i e r d e P e l l e p o i x 4 1 . N a s t ą p i ł o k r e s w i e l k i c h o b ł a w i w y w ó z e k Ż y d ó w . M o r d o w a n i b y l i t a k ż e p r z e z f r a n c u s k ą m i l i c j ę 42. A r o n o t y m n i e w s p o m i n a ł . A n i s ł o w a o s a m e j Z a g ł a d z i e , o o b o z a c h . Z t e g o m i l c z e n i a d z i e n n i k a r z - f i l o z o f t ł u m a c z y ł s i ę d o k o ń c a ż y c ia . P y t a n y w W i d z u i u c z e s t n i k u o p r z y c z y n y t a k i e j p o s t a w y , A r o n w y m i e n i ł d w i e z a s a d - n i c z e 43. P i e r w s z ą z n i c h b y ł f a k t j e g o w ł a s n e g o ż y d o w s k i e g o p o c h o d z e n i a . O b a w i a ł s i ę , ż e m ó g ł b y n i e z a c h o w a ć k o n i e c z n e g o o b i e k t y w i z m u , p o n a d t o z a ś n i e c h c i a ł u w i a r y g o d n i a ć p r o p a g a n d y h i t l e r o w s k i e j , p r z y p i s u j ą c e j Ż y d o m w i n ę z a w y b u c h k o n f l i k t u . D r u g ą b y ł a z a s ł o n a n i e w i e d z y : „ N i e b y ł e m w s t a n i e p r z y p i s a ć n a w e t h i t l e r o w c o m i d e i E n d l o s u n g : u ś m i e r c e n i e z z i m n ą k r w i ą m i l i o n ó w m ę ż c z y z n , k o b i e t i d z ie c i , k t ó ż m ó g ł b y p r z e w i d z i e ć t a k ą m o n s t r u a l n ą o p e r a c j ę , d o k o n a n ą p r z e z n a r ó d o w y s o k i e j k u l t u r z e ? ”44 — p i s a ł w e 40 X avier V allat (1891—1972) — adw okat i polityk francuski. Zwolennik M a u rra sa i „Action française”, zaciekły antysem ita, V allat był także zw iązany z rucham i katolickim i. N a czele K om isariatu ds. Żydowskich sta ł do 1942 r. O dpowiadał m.in. za przygotowanie II s ta tu tu oraz za praw a w ywłaszczające Żydów. N ato m iast nie udowodniono m u nigdy udziału w m ordow aniu Żydów. D latego w 1947 r. skazano go jedynie n a 10 la t w ięzienia, z których za k ra tk a m i spę dził dwa.
41 Louis D arq u ier de Pellepoix (1897—1980) — francuski polityk i działacz antysem icki. Związany od początku la t trzydziestych z „Action française”, n astęp n ie jego antysem ityzm coraz w yraźniej prow adził go w k ie ru n k u sojuszu z III Rzeszą. D arquier de Pellepoix został K omisa rzem ds. Żydowskich w 1942 i pełnił t ą funkcję do roku 1944. Odpowiadał więc m .in. za przeprow adzone w tym czasie w ielkie obławy n a Żydów (m.in. sły n n ą obławę z Velodrome d’H iver z lipca 1942). Po oswobodzeniu F rancji uciekł do H iszpanii, gdzie m ieszkał aż do śmierci.
42 Vide: S. B erstein, P. Milza, s. 322—361. 43 R. Aron, W idz i u cze stn ik, s. 97—103. 44 R. Aron, M ém oires, s. 177.
W s p o m n i e n i a c h . P o m i ń m y p i e r w s z y , d o ś ć s ł a b y a r g u m e n t . I s t o t n i e j s z y j e s t d r u g i . A r o n b y ł w N i e m c z e c h , g d y H i t l e r p r z e j m o w a ł w ł a d z ę . C z y t a ł M e i n K a m p f , z n a ł a n t y s e m i t y z m n a z i s t ó w . D o c i e r a ł y d o n i e g o w L o n d y n i e s z c z ą t k o w e w i a d o m o ś c i o w y w ó z k a c h Ż y d ó w , o i s t n i e n i u m i e j s c z w a n y c h o b o z a m i k o n c e n t r a c y j n y m i . S ł y s z a ł o s a m o b ó j s t w i e S z m u l a Z y g i e l b o j m a ( c h o ć t w i e r d z i ł , ż e „ W A n g l i i p o p e ł n i l i s a m o b ó j s t w o d w a j p o l s c y Ż y d z i, s o c j a l i ś c i [ . . . ] ”45. M ó g ł , a n a w e t p o w i n i e n b y ł w t e j s y t u a c j i z a p y t a ć o l o s Ż y d ó w . C h o ć b y z a p o ś r e d n i c t w e m P o l a k ó w , z k t ó r y m i w i e l o k r o t n i e r o z m a w i a ł w L o n d y n i e , b y ł w s t a n i e d o w i e d z i e ć s i ę w i ę c e j o Z a g ł a d z i e . S a m z r e s z t ą t o o s t a t e c z n i e w W i d z u i u c z e s t n i k u p r z y z n a ł : „ P o s t a w a t a , m o j a i w i e l u i n n y c h - d z i ś o s ą d z a m j ą z n a c z n i e b a r d z i e j s u r o w o - d o p r o w a d z i ł a d o t r a k t o w a n i a l o s u p r z e z n a c z o n e g o Ż y d o m z m n i e j s z ą u w a g ą , n i ż w y m a g a ł t e g o o b o w i ą z e k . [ ...] G d y b y m m i a ł b y ć s u r o w y d l a s a m e g o s i e b i e , m u s i a ł b y m p o w i e d z i e ć , ż e g d y b y m c h c i a ł , m o g ł e m b y ł w i e d z i e ć w i ę c e j ”46. A r o n p o p e ł n i ł g r z e c h z a n i e c h a n i a . G r z e c h c a ł e g o p o k o l e n i a , k t ó r y w y j ą t k o w o t r u d n o n a m d z i s i a j z r o z u m i e ć . W y d a j e s i ę , ż e w t y m w y p a d k u m a m y d o c z y n i e n i a z s y t u a c j ą , k t ó r ą s a m A r o n o p i s y w a ł j u ż p r z e d w o j n ą d o ś ć p r e c y z y j n i e w s w y m f i l o z o f i c z n y m d z i e l e I n t r o d u c t i o n à l a p h i l o s o p h i e d e l ’h i s t o i r e47 - s y t u a c j ą h i s t o r y k a n i e b ę d ą c e g o j u ż w s t a n i e o d t w o r z y ć s p o s o b u r o z u m o w a n i a m i n i o n y c h p o k o l e ń . W s t r z ą s H o l o c a u s t u n a t y l e z m i e n i ł n a s z e p a t r z e n i e n a ś w i a t i p o l i t y k ę , ż e z r o z u m i e n i e t a k i e g o p o s t ę p o w a n i a s t a j e s i ę n i e m o ż l i w e . T a k j a k n i e t y p o w y b y ł s t o s u n e k R a y m o n d a A r o n a d o P é t a i n a , t a k t e ż n i e t y p o w e b y ło j e g o p o d e j ś c i e d o d e G a u l l e ’a . „ D r ô l e d e g u e r r e , d r ô l e d e g a u l l i s t e ” ( „ D z i w n a w o j n a , d z i w n y g a u l l i s t a ”) - z a t y t u ł o w a ł r o z d z i a ł p o ś w i ę c o n y t e m u o k r e s o w i b i o g r a f A r o n a , N i c o l a s B a v e r e z 48. I m i a ł r a c j ę . 3 5 - l e t n i f i l o z o f n a l e ż a ł n i e w ą t p l i w i e d o g a u l l i s t ó w „ s t a r e j d a t y ” , d o p i e r w s z y c h t o w a r z y s z y G e n e r a ł a . J e d n o c z e ś n i e j e d n a k o d p o c z ą t k u o d b i e g a ł w y r a ź n i e o d r e s z t y . O d r ó ż n i a ł g o p r z e d e w s z y s t k i m t o n a r t y k u ł ó w o V ic h y i P é t a i n i e . O t o c z e n i e G e n e r a ł a o b r z u c a ł o m a r s z a ł k a o b e l g a m i , t r a k t u j ą c k a p i t u l a c j ę j a k o z d r a d ę . A le A r o n p o d c h o d z i ł i n a c z e j d o s a m e g o d e G a u l l e ’a . L a b a r t h e , r e d a k t o r n a c z e l n y „ L a F r a n c e l i b r e ” , s t o s u n k o w o s z y b k o z w i ą z a ł s i ę z a n t y - g a u l l i s t o w s k ą o p o z y c j ą w L o n d y n i e . D o s z ło n a w e t d o s w o i s t e g o p a r a d o k s u , k i e d y t o p i s m o , w y c h o d z ą c e p o d k o n i e c w o j n y w n a k ł a d z i e n i e m a l 7 0 0 0 0 e g z e m p l a r z y , w o k u p o w a n y m k r a j u t r a k t o w a n e b y ło j a k o g a u l l i s t o w s k i e , w L o n d y n i e z a ś j a k o G e n e r a ł o w i n i e p r z y c h y l n e . A r o n p ó ź n i e j ź le w s p o m i n a ł t e k ł ó t n i e . M ó w ił : „ I j a b y ł e m c z ę ś c i o w o z a m i e s z a n y w t e n i e s n a s k i . Z a c h o w a ł e m o n i c h j a k n a j g o r s z e w s p o m n i e n i e : b y ł y t o e m i g r a c y j n e s w a r y ”49.
45 R. Aron, W idz i uczestn ik, s. 99. 46 Ibidem , s. 98-99.
47 R. Aron, In tro d u ctio n à la ph ilo so p h ie de l ’histoire. E ssa i su r les lim ite s de l ’objectivité h istoriqu e, P aris 1938.
48 N. Baverez, op. cit., s. 155. 49 R. Aron, W idz i uczestn ik, s. 81.
P r z y z n a w a ł j e d n a k , ż e i s t n i a ł y m i ę d z y n i m a d e G a u l l e ’e m z n a c z n e r ó ż n i c e p o l i t y c z n e . P r z y w ó d c a W o l n y c h F r a n c u z ó w b y ł b e z k o m p r o m i s o w y w o b e c V ic h y , c h c i a ł p r z e d e w s z y s t k i m „ z m o b i li z o w a ć e n e r g i ę n a r o d o w ą ” - j a k o k r e ś l i ł t o j e d e n z d z i e n n i k a r z y w W i d z u i u c z e s t n i k u5 0 . I d o d a ł n a t y c h m i a s t : „ N ie o s i ą g a s i ę t e g o , m ó w i ą c : z j e d n e j s t r o n y j e s t V ic h y , t r z e b a j e z a c h o w a ć , z d r u g i e j s t r o n y z a ś s ą W o ln i F r a n c u z i ” . A r o n z a ś u p a r c i e p o d k r e ś l a ł , ż e M a r s z a ł e k i j e g o z w o l e n n i c y t o t a k ż e F r a n c u z i , k t ó r y c h n a l e ż y p r z e c i ą g n ą ć n a s t r o n ę a l i a n t ó w . D o 1 9 4 2 r. l i c z y ł n a j a k ą ś f o r m ę p o r o z u m i e n i a z M a r s z a ł k i e m i j e g o o t o c z e n i e m . O s t a t e c z n i e , j a k w i a d o m o , ż a d n a z m i a n a w p o l i t y c e V ic h y n i e n a s t ą p i ł a . I p o s t a w a d e G a u l l e ’a c h y b a n i e m i a ł a t u z n a c z e n i a . B y ły j e d n a k w g a u l l i s t o w s k i e j p o l i t y c e t e j e p o k i i n n e e l e m e n t y , k t ó r e w y r a ź n i e A r o n a n ie p o k o i ł y . „ N ie p o d o b a ł m i s i ę k u l t o s o b y G e n e r a ł a , k t ó r y z a c z ą ł s i ę b a r d z o p r ę d k o . [ . . . ] S z y b k o p o j a w i ł s i ę f a n a t y z m g a u l l i s t o w s k i , n i e o d p o w i a d a j ą c y m o j e j w r a ż l i w o ś c i ”51 - m ó w i ł p ó ź n i e j . A le A r o n m i a ł p r z e d e w s z y s t k i m z a s t r z e ż e n i a d o g a u l l i s t o w s k i e j p o l i t y k i w o b e c U S A i W ie l k i e j B r y t a n i i , k t ó r a d o p r o w a d z a ł a d o ś ć r e g u l a r n i e d o z a t a r g ó w . N a j c z ę ś c i e j d o t y c z y ł y o n e k w e s t i i w ł a d z y i r e p r e z e n t a c j i f r a n c u s k i e j n a t e r y t o r i a c h o d b i e r a n y c h N i e m c o m i V ic h y : w S y r i i i L i b a n i e , w A f r y c e P ó ł n o c n e j , w r e s z c i e w s a m e j F r a n c j i . A m e r y k a n i e s t a w i a l i p o c z ą t k o w o n a P e t a i n a , n a s t ę p n i e n p . n a D a r l a n a . G e n e r a ł z a ś n i e b y ł s k ł o n n y d o ż a d n y c h k o m p r o m i s ó w . T o p r o w a d z i ł o d o o s t r y c h z a t a r g ó w . R o o s e v e l t u w a ż a ł w e f e k c i e F r a n c u z a z a „ p y s z a ł k a i a r o g a n t a ” , p i s a ł o n i m j a k o o „ k a p r y ś n e j l a d y d e G a u l l e ”52. A r o n z k o l e i p o s t ę p o w a n i e A m e r y k a n ó w i B y t y j c z y k ó w b y ł w s t a n i e z r o z u m i e ć i z a a k c e p t o w a ć . S ą d z i ł , ż e b y ł a n a d z i e j a n a p o r o z u m i e n i e m i ę d z y F r a n c u z a m i . „ A n i e n a w i d z i ł e m w o j n y d o m o w e j i n i e p o d z i e l a ł e m w p e ł n i n a m i ę t n o ś c i ż a d n e j z e s t r o n ”53 - p i s a ł . Ś l a d y t y c h n i e p o k o j ó w w i d a ć b y ło n a j w y r a ź n i e j w n a p i s a n y m w s i e r p n i u 1 9 4 3 r. t e k ś c i e C i e ń B o n a p a r t y c h 5 4 . T y t u ł s u g e r o w a ł , w j a k ą t r a d y c j ę p o l i t y c z n ą A r o n w p i s y w a ł d e G a u l l e ’a ( c h o ć t o n a z w i s k o a n i r a z u w a r t y k u l e n i e p a d ł o ) . T o t r a d y c j a b o n a p a r t y z m u i b o u l a n ż y z m u 5 5 . T r a d y c j a „ d e m o k r a c j i u o s a b i a j ą c e j s i ę w j e d n y m c z ł o w i e k u ” - z g o d n i e z e s ł y n n y m i s ł o w a m i L u d w i k a N a p o l e o n a B o n a p a r t e . A r o n t r a k t o w a ł b o n a p a r t y z m j a k o p o p r z e d n i k a f a s z y z m u , t y l e ż e 1 0 0 l a t s t a r s z e g o . Ł ą c z y ć t e d w a n u r t y m i a ł o p r z e d e 50 Ibidem , s. 83. 51 Ibidem , s. 84.
52 Vide: A. H all, C h arles de G aulle, W arszaw a 2002, s. 120-138. 53 R. Aron, M ém oires, s. 181.
54 R. Aron, L ’O m bre des B o n a p a rtes, w: C hroniques de guerre..., s. 763.
55 G enerał Georges B oulanger (1837-1891) - w latach 1886-1887 m in ister wojny R epubli k i F rancuskiej. Niezwykle popularny, głównie dzięki deklarow anem u rewanżyzm ow i w stosun k u do Niemiec. W latach 1888-1889, po odejściu z wojska, b ra ł k ilkakrotnie udział w w yborach do p a rla m e n tu w różnych okręgach, za każdym razem zwyciężając. 1889 r. przyniósł m u sp ek ta k u la rn e zwycięstwo w P aryżu. N am aw iano go wówczas do zam achu stanu. G enerał je d n a k na zam ach się nie zdecydował, a jego popularność i znaczenie polityczne zaczęły powoli spadać. On sam , w całkowitym zapom nieniu, popełnił później samobójstwo w Belgii.
w s z y s t k i m ź r ó d ł o - c z y li k r y z y s d e m o k r a c j i . B o n a p a r t y z m m i a ł p o n a d t o n o s i ć s p e c y f i c z n e f r a n c u s k i e p i ę t n o - m u s i a ł r z e c z y w i ś c i e o d w o ł y w a ć s i ę d o t r a d y c ji d e m o k r a t y c z n e j o r a z t r a d y c j i W i e l k i e j R e w o l u c j i . N i e s t e t y , w s p o s ó b n i e u c h r o n n y p r z e k s z t a ł c a ł s i ę w t y r a n i ę . T a z a ś d w u k r o t n i e p r z y n i o s ł a k r a j o w i c a ł k o w i t ą k l ę s k ę . A l u z j a d o d e G a u l l e ’a b y ł a w y j ą t k o w o p r z e j r z y s t a . T e k s t b y ł s w e g o r o d z a j u o s t r z e ż e n i e m . O b u r z y ł o c z y w i ś c i e n a t y c h m i a s t w s z y s t k i c h l o n d y ń s k i c h g a u l l i s t ó w ( s a m o p o r ó w n a n i e g a u l l i z m u , b o n a p a r t y z m u i f a s z y z m u m u s i a ł o n i m i w s t r z ą s n ą ć ) . A le i s a m A r o n , p o l a t a c h , ź le g o o c e n i a ł . W e W s p o m n i e n i a c h w y r a ź n i e p r z y z n a ł , ż e p r z y w ó d c a W o ln e j F r a n c j i n i e s t a n o w i ł z a g r o ż e n i a d l a d e m o k r a c j i i n i g d y n i e z a m i e r z a ł z n i e j r e z y g n o w a ć , a j e d y n i e u s p r a w n i ć . O s t a t e c z n i e z r e s z t ą o c e n a w y s t a w i o n a p o l i t y c e d e G a u l l e ’a (z t e g o o k r e s u ) w ł a ś n i e w e W s p o m n i e n i a c h , a w ię c z o d p o w i e d n i m d y s t a n s e m c z a s o w y m , o k a z a ł a s i ę p e ł n a z r o z u m i e n i a i p o d z i w u . W a r t o z a c y t o w a ć t e s ł o w a : „ J u ż w c z e r w c u 1 9 4 0 r. u z n a ł s i ę [ d e G a u l l e ] z a d e p o z y t a r i u s z a p r a w o w i t o ś c i . T y m s a m y m j e g o m i s j a , w j e g o w ł a s n y c h o c z a c h , z m i e n i a ł a c h a r a k t e r . T o , c z e g o ż ą d a ł p o z o r n i e d l a s i e b i e s a m e g o , ż ą d a ł n a p r a w d ę d l a F r a n c j i . [ . . . ] N a u z n a n i u , k t ó r e z d o b y ł » o d i w b r e w w s z y s t k i m « , z y s k a ł a F r a n c j a , k t ó r a d z i ę k i n i e m u i p r z e z n i e g o n i g d y n i e o p u ś c i ł a o b o z u w o l n o ś c i i z w y c i ę s t w a . To m i t y c z n a , e p i c k a w i z j a H i s t o r i i , k t ó r ą m o ż n a b y ł o j e d n a k o d r z u c i ć ”5 6 . T ę w i z j ę A r o n a p o t w i e r d z a a n e g d o t a , p r z y t o c z o n a p r z e z A l e k s a n d r a H a l l a w b i o g r a f i i G e n e r a ł a . P o d c z a s o s t a t n i e j p r z e d w y j a z d e m d o F r a n c j i , p r z y j a c i e l s k i e j j u ż w i z y t y d e G a u l l e ’a u E d e n a m i a ł o d o jś ć d o n a s t ę p u j ą c e g o d i a l o g u : „ E d e n : » C z y P a n w ie , ż e s p r a w i ł n a m P a n w ię c e j k ł o p o t u n i ż w s z y s c y n a s i e u r o p e j s c y s o j u s z n i c y r a z e m w z ię c i? « D e G a u l l e : » N ie w ą t p i ę . F r a n c j a j e s t p r z e c i e ż w i e l k i m m o c a r s t w e m « ”57. O c e n a V ic h y s f o r m u ł o w a n a w l a t a c h w o j n y p r z e z A r o n a , i p o d t r z y m a n a p ó ź n i e j , o k a z u j e s i ę n i e j e d n o z n a c z n a . A r o n , k t ó r y s a m p o s t a n o w i ł k o n t y n u o w a ć w a l k ę w L o n d y n i e , p o t r a f i ł z r o z u m i e ć c z ę ś ć r a c j i P e t a i n a . P o d k r e ś l a ł , ż e k o n t y n u a c j a w o j n y w 1 9 4 0 r. m o g ł a s i ę w i ą z a ć z o l b r z y m i m i , n i e w y o b r a ż a l n y m i w r ę c z s t r a t a m i . P r z y o k a z j i A r o n , j a k m a ł o k t ó r y F r a n c u z , z d a w a ł s o b i e s p r a w ę z e z m n i e j s z e n i a m i ę d z y n a r o d o w e g o z n a c z e n i a F r a n c j i 58. D o s k o n a l e w i e d z i a ł , ż e u d z i a ł F r a n c j i w o s t a t e c z n y m z w y c i ę s t w i e b y ł m i n i m a l n y . J u ż w 1 9 4 0 r. p r z e c z u w a ł , ż e k l ę s k a P a r y ż a n i e o z n a c z a o s t a t e c z n e j k l ę s k i a l i a n t ó w . P o t r a f i ł n a s t ę p n i e c h ł o d n o s p o j r z e ć n a r e ż i m V ic h y , je g o r o z m a i t e o b l i c z a i p r z e m i a n y . W r e s z c i e z p o b u d e k m o r a l n y c h , p o l i t y c z n y c h i r a c j o n a l n y c h c a ł k o w ic i e p o t ę p i ł w s z e l k i e p r z e j a w y p r a w d z i w e j k o l a b o r a c j i z N i e m c a m i . „ G a u l l i s t a s t a r e j d a t y ” , n i e p o t r a f i ł z a c h o w a ć c h ł o d n e g o d y s t a n s u w o b e c d e G a u l l e ’a . B y ć m o ż e z b y t k r y t y c z n i e o c e n i a ł G e n e r a ł a - c h o ć z a r z u t t e n 56 R. Aron, M ém oires, s. 182. 57 A. H all, op. cit., s. 138.
