ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XXXII, zeszyt 4 — 1984
ADAM ZIÓŁKOWSKI
HERCULES VICTOR L. MUMMIUSA
I OKRĄGŁA ŚWIĄTYNIA NAD TYBREM
PRÓBA IDENTYFIKACJI'
Jedyną informację o św iątyni H erkulesa Zwycięzcy, zbudow anej z łupów achajskich przez L. M ummiusa cos. 146, zaw iera inskrypcja na tablicy z kam ienia albańskiego, znalezionej w r. 1786 podczas roz bierania starego m uru w jednym z ogrodów przylegających do tyłów Ospedale del Celio1. Tekst inskrypcji jest następujący:
L. Mummi (us) L. f. cos. duet (u) auspicio imperioąue
eius Achaia capt (a) Corinto deleto Romam redieit triumphans. Ob hasce res bene gestas quod in bello voverat
hanc aedem et signu (m) Herculis Victoris imperator dedicat
Ze względu na miejsce znalezienia inskrypcji panuje przekonanie,
Chciałbym złożyć najgłębsze podziękowania Profesorowi F. Coarelliemu za dwu krotne przedyskutowanie ze mną tematu mojego artykułu oraz za udostępnienie mi rę kopisu swej nie opublikowanej jeszcze monografii Forum Boarium. Pomoc Profesora po zwoliła mi z jednej strony wesprzeć moje tezy licznymi dodatkowymi argumentami, z dugiej zaś — uniknąć w ielu błędów, zw łaszcza w dziedzinie, w której n ie ma On sobie równych, to jest topografii Miasta. Oczywiście, odpowiedzialność za tezy przedstawione w artykule ponoszę wyłącznie ja sam.
1 CIL I 626 = VI 331 = A. Degrassi, ILLRP 122. Tablica o wymiarach 55 x 60 cm znajduje się obecnie w Muzeum Watykańskim.
że św iątynia stała gdzieś n a L ateran ie2. Z drugiej strony skądinąd nic nie w iadom o o kulcie H erkulesa Zwycięzcy n a mons Caelius3; jedynym miejscem w Rzymie, gdzie czczono herosa z tym przydomkiem, było główne centrum jego ku ltu n a Forum Boarium, związane z podaniem o jego w alce z Cacusem4. W artykule moim staram się wykazać, że Her
cules Victor L. Mummiusa stał w okolicy Forum Boarium i że należy go
identyfikować z zachowaną okrągłą świątynią nad Tybrem.
Podstaw owym źródłem dotyczącym rzym skich św iątyń Herkulesa Zwycięzcy są dw a niem al identyczne przekazy M acrobiusa i Serviusa, kom entujące ustęp Eneidy VIII 362—363: „Haec, inquit, lim ina victor Alcides su b iit”.
M acrobius:
Varro Divinarum libro quarto victorem Herculem putat dic tum quod omne genus anim alium viceret. Romae autem Vic- toris H erculis aedes duae sunt, una ad Portam Trigeminam, altera in Foro Boario. Huius cognom enti causam Masurius Sabinus M emorabilium libro secundo aliter exponit, Marcus, inquit, Octavius Herrenus, prima adolescentia tibicen, post- quam arti suae d iffisu s est, in stitu it mercaturam, et bene re gesta decim am Herculi profanavit. Postea cum navigans hoc idem ageret, a praedonibus circum ventus fortissim e repugna- vit et victor recessit. Hunc in som nis Hercules docuit sua ope ra servatum . Cui Octavius im petrato a m agistratibus loco ae- dem sacravit et signum , Victorem que in cisis litteris appella- vit. D ed it ergo epitheton deo quo et argumentum veterum victoriarum H erculis et com mem oratio novae historiae, quae recenti Romano sacro causam dedit, contineretur.
S erv ius:6
Varro enim D ivinarum libro IV Victorem Herculem putat dictum , quod omne genus anim alium deinceps vicerit. Sed Romae Victoris Herculis aedes duae sunt, una ad Portam
2 A. M. C o l i n i , S toria e topografia del Celio nell’antichitä. MPAA III 7: 1944 s. 41—42. Por. również G. De S a n c t i s . Storia dei Romani. T. 4. Cz. 2. Firenze 1953 s. 259 p. 581.
3 Argumenty za tą tezą, skądinąd bardzo słabe, zob. C o l i n i , jw. s. 41—42 i 264 p. 86. 4 G. W i s s o w a . Religion und K u ltu s der Römer. W: Handbuch der Klassischen A l
tertum sw issenschaft IV 5, München 1912 s. 271—284; RE VIII kol. 552—571 s. v. Hercu
les (Böhm); J. B a y et. Les origines de l’Hercule romain. Paris 1926. Dyskusja nad przy bytkami Herkulesa w okolicach Forum Boarium wraz z kompletnym materiałem źródło wym: H. L y n g b y . B eiträge zu r Topographie des Forum-Boarium-Gebietes in Rom. Lund 1954 s. 10—62.
5 Macr. Sat. III 6, 10— 11. 6 Serv. ad Aen. VIII 363.
H E R C U LE S V ICTO R L. M UM M IUSA 49
Trigeminam, alia ad Forum Boarium: cuius commenti causa haec exponitur: Marcus Octavius Hersennus in prima adoles- centia tibicen, postquam arti suae diffisus est, mercaturam in- stituit. Bene re gęsta decimam Herculi dicavit, Postea cum na- vigans hoc idem ageret, a praedonibus circumventus fortissime pugnavit et victor recessit. Quem in somnis Hercules docuit sua opera servatum. Cui Octavius, impetrato a magistratibus loco, aedem cum signo sacravit et Victorem incisis litteris appellavit. Ergo Vergilium non tantum ad victoriam praesentem Victorem dixisse, sed occulte perpetuo eius epitheto usum debemus acci- pere, quippe quem Romae sub hoc nomine sacratum coli vide- bat; nam supra ait „Taurosque hac victor agebat”,7 cum de pu- gna eius alia loqueretur.
Przekazana przez Serviusa i M acrobiusa inform acja o dwóch św iąty niach Herkulesa Zwycięzcy w Rzymie znajduje potw ierdzenie w kalen darzu rzymskim. Fasti Antiates Maiores pod 13 sierpnia podają m. in. Herculi V ictorif w Fasti Allifani figuruje pod tą d atą święto H erculi'
Invicto ad Portam Trigeminam9. Fasti Antiates Maioressą najstarszym zachowanym kalendarzem rzymskim (powstały między r. 67 a 55 p.n.e.)10, wydaje się więc, że należy przyjąć nazw ę w nich podaną, tym bardziej że w I w. n.e. przydom ki Victor i Invictus były już wymienne, przynajmniej w odniesieniu do H erkulesa11 (Fasti Allifani ułożono po r. 17 n.e.).12 Hercules Victor z Fasti A ntiates Maiores i Hercules Invic tus ad Portam Trigeminam z Fasti Allifani są więc identyczne z przy bytkiem, który Macrobius i Servius nazyw ają Hercules Victor ad Por tam Trigeminam.
7 Aen. VIII 203. 8 Ins. It. XIII 2 s. 16. 9 Ins. It. XIII 2 s. 181.
10 A. D e g r a s s i . Ins. It. XIII 2 s. 28.
11 Lyngby (jw. s. 28) uważa zgodnie ze sw ą tezą, iż każda, najdrobniejsza nawet róż nica w nazwie sygnalizuje odrębny przybytek, że istniały dwie św iątynie Herkulesa ad
Portam Trigeminam: Hercules Victor i Hercules Invictus. Pogląd ten należy odrzucić:
identyczny dies natalis dowodzi, że w obydwu kalendarzach chodzi o tę samą świątynię. Z drugiej strony krytycy Lyngby’ego (np. Degrassi, Ins. It. XIII 2 s. 494) postulujący cał kowitą wymienność terminów Victor i Invictus idą za daleko: S. W einstock wykazał
(Victor and Invictus. HThR 50: 1957 s. 211—247), że są to dwa odrębne kulty wprowa
dzone do Rzymu w różnych okresach. Przydomki te zaczęły się zlew ać dopiero w I w. n.e.: w 81 r. C. Vibius Fronto złożył dedykację Herculi Victori P ollenti P otenti Invicto (CIL VI 328). Zachowane oficjalne inskrypcje pretorskie (CIL VI 312—319), z których najstarsza pochodzi z r. 193 n.e., poświęcone są czczonemu na Ara Maxima Herculi In
victo, poza VI 316, gdzie heros wym ieniony jest bez przydomka, oraz VI 319, której dedy
kacja brzmi: A rgive Victor Hercules. Prywatne inskrypcje z tego okręgu skierowane są zarówno do Herkulesa Zwycięzcy, jak i Niezwyciężonego.
12 D e g r a s s i . Ins. It. XIII 2 s. 184.
Lokalizacja ad Portam Trigeminam (w opozycji do in Foro Boario) pozw ala jednoznacznie zidentyfikow ać tę świątynię. F. Coarelli w yka zał, że n a odcinku między K apitolem a Awentynem Mury Serwiańskie biegły równolegle do Tybru, kilkadziesiąt m etrów od brzegu13; na ich pozostałości natk n ięto się koło kościoła S. M aria in Cosmedin, koło fontanny n a Piazza Bocca della V erita i przy św iątyni P ortunusa14. P orta Trigem ina i P o rta Flum entana, zniszczone dopiero za pontyfi k a tu Sykstusa IV (1471—1484), zwrócone były na zachód, nie zaś, jak sądzono daw niej, na południe i północ. Hercules Victor ad Portam Tri
gem inam leżał więc w w ąskim pasie między rzeką a m uram i, czyli tam,
gdzie do dziś stoi okrągła św iątynia m arm urow a. W r. 1590 między tą św iątynią a kościołem S. M aria in Cosmedin znaleziono cippus poświę cony przez grupę dispensatores w idy sierpniowe 29 r. p.n.e.,15 a więc w dniu poświęconym Herculi Victori ad Portam Trigeminam, z czego wynika, że wymienionego przybytku należy szukać w tej właśnie oko licy16. Z kolei w r. 1895 znaleziono tuż koło okrągłej świątyni resztkę bazy posągu z inskrypcją -o Olivarius opus Scopae Minoris17, że zaś
N otitia wym ienia w Regio XI, obejmującej również okolice Forum
Boarium, bliżej niesprecyzowany obiekt o nazwie Hercules Oliva riu s18, posąg, a w raz z nim i św iątynia, m usiały być poświęcone H erku lesow i19; pełny tek st inskrypcji m ożna by uzupełnić hipotetycznie:
[Hercules Victor volg] o Olivarius opus Scopae Minoris. Dodatkowym
argum entem za powyższą identyfikacją jest forma zachowanej świąty ni: Servius podaje, że budow le kultow e poświęcone Herkulesowi miały często k ształt okrągły („aedes autem rotundae tribus diis fieri debe- re, Vestae, D ianae vel H erculi vel M ercurio”)20, co na terenie Rzymu potw ierdza okrągła św iątynia H erkulesa koło S. M aria in Cosmedin
13 Kwestię tę omawia w mającej się ukazać pracy o Forum Boarium. Zob. również tegoż autora Guida archeologica di Roma. Ed. 2. Verona 1975 s. 22, 280 (plan) oraz wykonany według jego w skazówek plan Forum Boarium w; R. E. P a l m e r .
The v ic i Luccei in the Forum Boarium and some Luccei in Rome. BCAR 85: 1976— 1977
s. 145.
14 Znaleziska te są opisane w NS 1885 s. 527; 1886 s. 123; 1888 s. 700 oraz 1892 s. 111— 112. Por. R. L a n c i a n i , Forma Urbis Romae. Milano 1893 tab. XXVIII.
15 CIL VI 9319.
16 Por. Ch. H ü l s e n , II Foro Boario e le sue adiacenze n ell’ antichitä. Diss. PA II 6: 1896 s. 245.
17 N S 1895 s. 458—460 (G. Gatti); CIL VI 33 936.
18 A. N o r d h , Libellus de Regionibus Urbis Romae, Lund 1949 s. 91 (Regio XI).
19 Por. niżej s. 52—53. 20 Serv. ad Aen. IX 409.
H E R C U LE S V ICTO R L. M U M M IU SA 51
(patrz niżej) oraz, ja k się w ydaje, H ercules M usarum in Circo Flami-
nio21.
B ardziej skom plikow any jest problem św iąty n i H erk u lesa Zwy cięzcy położonej in Foro Boario, to jest w obrębie M urów S erw iań - skich. Szukać jej należy w śród licznych przybytków pośw ięconych herosowi n a Forum B oarium 22: obok nie w chodzącego tu ta j w grę fa-
num należącego do kom pleksu A ra M axim a23, n a obszarze tym z n a j
dow ały się co najm niej dw ie inne św iątynie H erk u lesa24. Livius i Fe- stus w spom inają o św iątyni, w pob liżu któ rej sta ła k a p lic a P u d ici- tiae P atriciae; przekaz L iviusa („in sacello P u d ic itia e P a tricia e quae in Foro B oario est ad aedem ro tu n d a m H e rcu lis”)25 pozw ala z id en ty fikow ać ją z okrągłym przybytkiem rozebranym za S y k stu sa IV, a znanym z ry su n k u B ald assara Peruzzi, k tó ry sta ł n a w schód od S. M aria in Cosmedin, m iędzy Piazza Bocea d ella V eritá a Via d e ll’A ra M assima26. Z kolei przekaz Festusa, sk ąd in ą d niezrozum iały (P u d i citiae signum in Foro B ovario est ubi fa m ilia n a aedisset H erculis)2"1, w razie przyjęcia em endacji Scaligera (ubi A em ilia n a aedis est H er
culis)28 w skazuje, że b yła ona dziełem jakiegoś członka gens A em ilia.
Drugą świątynią Herkulesa na Forum Boarium był Hercules Invictus, najstarszy przybytek herosa w Rzymie, wzniesiony wkrótce po przejęciu przez państwo kultu Herkulesa z rąk gentes Potitia i Pinaria29. Fasti Alli-
fani i A m item ini podają, że 12 VIH poświęcony był m. in. Herculi Invicto
21 Zob. G. L u g l i , In tinerario d i Rom a antica. M ilano 1970 s.416— 417. Teza L. Richardsona (H ercules M usarum and the P o rticu s P h ilip p i in Rom e. AJA 81: 1977 s. 355—361), iż oryginalna św iątynia pośw ięcona była w yłączn ie m uzom, jest n ie do utrzym ania, por. M. M a r t i n a . A edes H erculis M usarum. D Arch N S 3: 1981 s. 49—68.
22 L y n g b y , jw. s. 19—62.
23 O tym przybytku, zob. Lyngby (jw. s. 19—23 — źródła antyczne). Wydaje się, że ten właśnie obiekt m iał na myśli Plinius w NH X 79: „Romae in aedem Herculis in Foro Boario nec muscae nec canes intrant”; por. Solinus I 19; Coarelli (Guida archeologica s. 288) identyfikuje ten przybytek z resztkami tzw. Statio Annonae.
24 Lyngby (jw. s. 19—20) dolicza się w okolicach Forum Boarium łącznie dziewięciu przybytków Herkulesa, w tym pięciu świątyń, por. przyp. 11.
25 Liv. X 23, 3.
26 O. R i c h t e r . Topographie der S ta d t Rom, München 1901 s. 188— 189 (Testimonia Albertiniego, Peruzziego, FulviUsa i innych); E. N a s h , B ildlexicon zu r Topographie des
antiken Rom, Tübingen 1961— 1982 I s. v. Hercules Victor (rysunek B. Peruzzi z Cod.
Vat. Lat. 3439, fol. 32); C. P i e t r a n g e l i , U m itreo d e lp a la zzo dei Musei di Roma, BCAR 68: 1940 s. 164 (lokalizacja świątyni).
21 Festus 282 L.
28 Znacznie mniej przekonywającą emendację zaproponował Th. Mommsen: ubi fa m ilia edisset Herculis.
ad Circum Maximum30; lokalizacja ta pozw ala identyfikować tę świą tynię z przybytkiem w spom nianym przez Pliniusa: „Herculem [po sąg M yrona — A. Z.] qui est apud Circum Maximum in aede Pompei M agni”31. Z kolei V itruvius podaje, że owa aedes Pompei Magni była klasycznym przykładem archaicznej architektury kultowej w Rzymie („ornantu rq ue signis fictilibus au t aereis inauratis earum fastigia tus- canico more, uti est ad Circum M aximum Cereris et Herculis Pompeia- ni, item C apitolii”)32. Cn. Pompeius Magnus nie mógł być tw órcą świą tyni o ta k starośw ieckiej architekturze, przydom ek Pom peianus w ska zuje więc tylko, że dynasta dokonał jej odbudowy, z pietyzmem od tw arzając jej w ygląd aż do najdrobniejszych szczegółów.33 Pierw otna św iątynia nie odbiegała stylem od przybytków Ceres i Jowisza K apito- lińskiego, poświęconych odpowiednio w r. 493 i 509 p.n.e., wzniesiono ją więc zanim dotarły do Rzymu wpływy architektury greckiej. Z d ru giej strony w św iątyni tej heros czczony był, podobnie jak na Ara Ma xim a, jako Hercules Invictus, który to przydom ek (grecki Avixrpoç) w prow adzony został, jak to w ykazał S. W einstock34, przez Aleksandra Macedońskiego, do Italii mógł więc dotrzeć najwcześniej pod koniec la t dw udziestych IV w.
W szystko to wskazuje, że terminus postświątyni Herkulesa ad Cir cum Maximum stanow i rok 312, gdy Ap. Claudius Caecus jako cenzor inaugurow ał oficjalny ku lt H erkulesa Niezwyciężonego35. Św iątynia ta leżała bliżej Circus M axim us niż aedes Aemiliana, przypuszczalnie na południow y w schód od S. M aria in Cosmedin, u zbiegu Via dell’Ara M assima i Via della Gçeca36.
Hercules Victor in Foro Boario z przekazów Serviusa i Macrobiusa w inien być identyfikow any z jedną z tych dwóch świątyń. Zaznaczona wyżej asym ilacja przydom ków Herkulesa, Victor i Invictus, poczyna jąc od przełom u er, zdaje się wskazywać na aedes Pompeiana\ n ato m iast lokalizacja in foro Boario przem aw ia za aedes Aemilianail.
30 Ins. It. XIII 2 s. 181 (Fasti Allifani) s. 191 (Fasti A m item in i). Według Fasti Vallen ses (Ins. It. XIII 2 s. 149) 12 sierpnia przypadało św ięto poświęcone Herculi Magno Cu- stodi in Circo Flaminio, ale zob. D e g r a s s i . Ins. It. XIII 2 s. 494.
31 Plin. NH XXXIV 57. 32 Vitr. de arch. III 3,5.
33 Kult Pompeiusa dla Herkulesa Niezwyciężonego potwierdza fakt, że pod Farsalos hasłem pompejan był Hercules Invictus (App. BC II 319; Plut. Pomp. 69).
34 W e i n s t o c k jw. zwłaszcza s. 212—223.
35 Por. G. W i s s o w a . G esam m elte Abhandlungen zu r römischen Religionsgeschi
chte. München 1904 s. 264.
36 C o a r e l l i , Guida archeologica s. 280, 288. 37 Tak np. N a s h (jw.), P a l m e r (jw).
H E R C U LE S VICTOR L. M UM M IU SA 53
Spośród licznych członków gens Aemilia okrągłą św iątynię H erkulesa
in Foro Boario zbudować mogli tylko: L. Aemilius Paullus cos. 182,
168 (hipoteza G. Wissowy)38 lub jego syn P. Cornelius Scipio A em ilia- nus (przypuszczenie E. Paisa)39. Wissowa zwrócił uwagę, że ze św iąty nią tą można łączyć przekaz Pliniusa: „Proxim e celebrata est in Foro Boario aede H erculi Pacuvi poetae p ic tu ra ”40. Paeuviusa łączyły b lis kie związki zarówno z ojcem (napisał p raetex tatę pt. Paullus, tra k tu ją cą najpraw dopodobniej o zwycięstwie Paullusa pod Pydną)41, jak i z synem (był domownikiem C. Laeliusa, największego przyjaciela i pow iernika Scipiona)41'. Za hipotezą Wissowy przem aw ia szczegól ny kult, jaki Paullus żywił do H erkulesa — w edług P lu tarch a zwy cięzca spod Pydny przypisyw ał pogrom M acedończyków interw en cji herosa43. Pais oparł swą identyfikację n a innym przekazie P lu tarcha, iż Aem ilianus jako cenzor nie zaprosił swego kolegi L. Mum- miusa na uroczystość poświęcenia św iątyni H erkulesa, k tó rą mogła być w takim razie wyłącznie aedes Aemiliana: [2xi3xtov] <jnA,ouę ¿atidw ćjti xfj y.afliejldjori t o ć H@axXeicyu, xóv aw d y /cw ia Mó|xpiov oii naoEka-
(3e44. Przeciw tezie Paisa wysuwa się argum ent45, że otw arta nieprzyjaźń
38 Gesammelte Abhandlungen s. 261—262.
39 Fasti Triumphales. T. 2. Roma 1920 s. 501.
40 Plin. NH XXXV 19.
41 O. R i b b e c k . Tragicorum Romanorum Fragmenta. Aufl. 3. Leipzig 1897 s. 327; G. De D u r a n t e . Le fabulae praetextatae. Roma 1966 s. 26—29; G. D ’ A n n a . M. Pacu-
vii fragmenta. Roma 1967 s. 165— 166. Według alternatywnej hipotezy treścią sztu
ki była śmierć ojca pogromcy Perseusa, L. Aemiliusa Paullusa cos. 219, 216 pod Kan nami.
42 Cic. de amic. 24. 43 Plut. Aem. 17, 11, 19, 6. 44 Plut. praec. rei p. ger. 20.
45 Przekaz Plutarcha, na którym oparł się Pais, nie jest dla w szystk ich decy dującym argumentem. A. A stin uważa (S cipio A em ilianu s, Oxford 1967 s. 121), że Plutarch przekazał tylko połow ę całej afery i że św iątynią, o której m owa, był
Hercules Victor L. Mummiusa; jego zdaniem Scip io, który spraw ow ał cenzurę
w największej n iezgodzie z kolegą, zbojkotow ał u roczystości zw iązane z p ośw ięce niem św iątyni Mummiusa i urządził konkurencyjne epulum ku czci H erkulesa, na k tó re dem onstracyjnie nie zaprosił drugiego cenzora. Przyczyna, dla której w ięk szość h i storyków odrzuca h ipotezę Paisa (wyjątkiem jest K. L a t t e . Röm ische Religionsgeschi
chte. München 1960 s. 218 p. 3), leży w ogólnie przyjętym datowaniu żywota Pacuviusa
(ca. 220— 130 p.n.e.), ustalonym na podstawie przekazów Hieronima (01.156,3, 160, 2) i Cicerona (Brutus 229); jest bowiem prawie niem ożliwe, by Pacuvius był w stanie malować freski w wieku niemal osiemdziesięciu lat. Z drugiej strony datacja ta nie jest bynajmniej pewna: tenże Cicero m ówi w de am icitia 24, którego to dialogu akcja toczy się w r. 129, o poecie jako o jeszcze żyjącym. Zob. RE XVIII 2 kol. 2159 n. (s.v. Pacuvius).
i ryw alizacja między L. Mummiusem, jedynym nie budzącym w ątpli wości tw órcą św iątyni H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie, a Scipionem Aemilianusem, jego kolegą w cenzurze46, praktycznie wyklucza możli wość przyjęcia przez M ummiusa k u ltu wprowadzonego przez jego znienaw idzonego ryw ala lub jego ojca. Pozostaje wszakże kwestia lo kalizacji: św iątynia H erkulesa Niezwyciężonego stała ad Circum Ma
xim u m , zaś aedes A em iliana — in Foro Boario; z tą drugą należy więc
identyfikow ać świątynię, k tó rą Servius i M acrobius określają jako
Hercules Victor in Foro Boario.
W przeciw ieństw ie do św iątyń na Forum Boarium żadne źródło nie podaje, kto i kiedy w ystaw ił zachow aną świątynię n ad Tybrem (Hercu
les Victor ad Portam Trigeminam). Jest ona tholosem o średnicy około
15 m etrów, wzniesionym w czystym stylu greckim 47. Podium, a raczej krepidom a z tu fu G ro tta Oscura dźwiga dwadzieścia korynckich ko lum n m arm urow ych oraz cellę w ykonaną z bloków marm urowych i traw ertynow ych (od strony wewnętrznej); z traw ertynu wykonane są też płyty podium , n a których stoją bazy kolumn. M arm ur użyty do budow y św iątyni pochodził pierw otnie wyłącznie z Penteliko- nu; część kap iteli została w jakiś czas później zastąpiona nowymi, stylistycznie odrębnym i a wykonanym i z m arm uru karraryjskiego (tzw. kapitele grupy B w przeciw ieństw ie do oryginalnych kapiteli grupy A)48.
Terminus post budowy świątyni wyznacza okazjonalna wzmianka
Velleiusa Paterculusa, iż pierwszą m arm urową budowlą w Rzymie była św iątynia Iu pp itera S tatora, wzniesiona przez Q. Caeciliusa Metellusa M acedonicusa około r. 145 p.n.e.;49 term inus ante, bardzo różnie
5: 'Aęerrję [...] teęov Cögvaaro Ixuiicov ó Nopavrivog), nie wiadomo natomiast kiedy ją
zbudował. Przydomek ó Nopavrivog sugerowałby, że w zniósł ją po swym tryumfie hisz
pańskim, tuż przed śmiercią ( C o a r e l l i , A rch itettu ra e a rti fig u ra tive in Roma. W:
H ellenism us in M ittelita lie n , G öttingen 1976 s. 30; tegoż autora P ublic B u ilding in Rom e betw een th e Secon d P un ic War and S u lla.PBSR 45: 1977 s. 21).
48 Por. A s t i n , jw. s. 113— 124.
47 O tej św iątyni zob. D. E. S t r o n g , J. B. W a r d - P e r k i n s , The Round Temple in
the Forum Boarium. PBSR 28 : 1960 s. 7—30; F. R a k o b , W. D. H e i l m e y e r . D er Rund tem pel am Tiber in Rom. Mainz 1973.
48 R a k o b , H e i l m e y e r , jw. s. 8—9, 23—28; S t r o n g , W a r d - P e r k i n s , jw. s. 20—22.
49 Veil. 1 11, 3, 5 M. G. Morgan (The P ortice o f M etellus: a R econsideration. „Her m es” 99: 1970 s. 480—505) um ieszcza budow ę tej św iątyni w r. 136, kiedy M etellus spraw ow ał cenzurę: por. P. T. W i s e m a n , The Circus Flam inius, PBSR 42: 1974 s. 1—22
H E R C U LE S V ICTO R L. M U M M IU SA 55
określany w przeszłości50, daje się dziś uściślić do pierw szej dekady I w. p.n.e.,51 a k o n k retn ie do w ybuchu w ojny ze sprzym ierzeńcam i, k tó ra n a wiele la t zaham ow ała p u b liczn ą działalność b u d o w lan ą w Rzymie. Użycie m arm u ru pentelikońskiego52 w skazuje, że św iątynia pow stała m iędzy r. 145 a końcem la t czterdziestych I w. p.n.e., kiedy to w Rzymie zaczęto używ ać m arm u ru k arra ry jsk ie g o 53. Z kolei tu f G rotta Oscura, najp o p u larn iejszy m a te ria ł budow lany poczynając od IV w. p.n.e., w yszedł w Rzymie z użycia po tzw . epoce su llań - skiej54, która, co szczególnie dob itn ie w ykazał F. C oarelli55, w a rch e ologii m iasta oznacza głów nie budow le w zniesione w o statn ich de kadach II w. aż po r. 91 p n.e. M ateriały b u d ow lane w sk azu ją więc, że om aw iana św iątynia p o w stała w 2 poł. II w. Jeżeli chodzi o o rn a m entykę budow li, to już R. D elbriick zw rócił uw agę56, że k ap itele hellenistyczne (czyli k ap itele grupy A) w y k azu ją w ielkie pod o b ień stwo do k a p ite li ateńskiego O lym pieionu i n a tej p o d staw ie o kreślił hipotetycznie d atę p o w stan ia św iąty n i n a 130 r. p.n.e. Z kolei H. Plom m er,57 a po nim D. E. S trong i J. B. W ard -P erk in s58, p o d k reślają liczne podobieństw a w ornam entyce i ro zw iązan iach k o n stru k c y j nych m iędzy okrągłą św iątynią n ad Tybrem a a rc h ite k tu rą m ałoaz- jatycką 2 poł. II w., zw łaszcza zaś w yraźny w pływ szkoły H erm oge- nesa, w idoczny głów nie w sposobie p ro w ad zen ia w ą tk u zew n ętrzn e go lica celli oraz w k an elu rach i k a p ite lac h kolum n. R akob i H eilm e- yer przyznają, że stylistycznie św iąty n ia należy do II w. p .n .e.59, ale przesuw ają datę jej p o w stan ia n a la ta 100—9060, głów nie — ja k się w ydaje — by dopasow ać ją do p rzek azu P lin iu sa, iż kolum ny w atriu m L. L iciniusa C rassusa cos. 95 w ykonane były z m arm u ru „cum in publico nondum essent ullae m arm oreae”61. Informacja ta jest
50 Por. R a k o b , H e i l m e y e r , jw. s. 36 p. 17. 51 Tamże, s. 36—39.
52 Zob. M. E. B l a k e . A n cien t Rom an C on stru ctions in Ita ly fro m th e P reh i
storic P eriod to A ugustus. W ashington D. C. 1947 s. 21—69 (Rom an B u ildin g M a terials).
53 Tamże s. 59—60. 54 Tamże s. 27—29.
55 Public Building, passim zwłaszcza s. 7—9.
56 H ellenistische Bauten in Latium . Bd. 2. Strassburg 1912 s. 43, 58, 180. 57 A ncient and Classical A rchitecture, London 1956 s. 264.
58 Jw. s. 12. 59 Jw. s. 27, 39. 60 Tamże s. 36—39. 61 Plin. NH XVII 6.
wszakże z całą pewnością mylna, również dlatego, że przem aw ia prze ciw niej nie budzący w ątpliw ości przekaz Velleiusa, iż pierw szą w Rzy mie m arm urow ą św iątynią był Iuppiter Stator62. Ogólnie rzecz biorąc w erdykt Stronga i W ard-Perkinsa, że „historically speaking there does not seem to be any reason why this building should not be of any date after the m iddle of the second century B.C.”63 jest nadal aktualny; wy raźny w pływ arch itek tu ry hermogenejskiej sugeruje datę wcześniejszą, zbliżoną do terminus p ost (145 p.n.e.).
D atacja ta mieści się w ram ach czasowych, które dla świątyni H er cules Victor ad P ortam Trigem inam wyznacza kalendarz rzymski. Fa sti A ntiates Maiores w ym ieniają pod d atą 13 VIII następujące świę ta: „Dianae, Vortu(m no)/Fort(unae) Equ(estri), Herc(uli) Vic(tori)/ [Cas]t(ori) Poll(uci), Came(nis)”64. W Fasti Allifani figurują tego dnia: F(eriae) Iovi, D iana[e]/Vortum no in Aventino, Her[culi]/Invicto ad Port(am ) Trigem inam, [Cas]t(ori)/Polluci in Circo Flam(inio) Flo[rae] ad C(ircum )/M axim um ”65. A. Degrassi zwócił uwagę66, że w kalenda rzach rzym skich św iątynie wym ieniane są w porządku chronologi cznym, od poświęconych najdaw niej do najnowszych, że zaś Hercules Victor ad Portam Trigeminam poprzedzony jest w Fasti przez świąty nię Fortuny Equestris, poświęconą przez Q. Fulviusa Flaccusa cos. 179 w r. 17367, d ata ta wyznacza terminus post jego pow stania. Terminus ante jest trudniejszy do ustalenia, nie wiadomo bowiem, kiedy zbudo w ano św iątynię Dioskurów in Circo Flaminio. Św iątynia ta istniała już jakiś czas, gdy pow staw ały Fasti Antiates Maiores (67—55 p.n.e.); pewne wskazów ki sugerują, że jej pow stanie należy w iązać z wojną ze sprzym ierzeńcam i lub d y k tatu rą Sulli (lata 91—78 p.n.e.)68. Analiza treści kalendarzy w skazuje więc, że Hercules Victor ad Portam Trige m inam pow stał między r. 173 a początkiem I w. p.n.e., co potw ierdza datację okrągłej św iątyni uzyskaną na podstaw ie kryteriów archeolo gicznych.
62 Por. P. G r o s . Les prem ières générations d ’architectes hellénistiques à Rome. W:
L ’Italie prérom aine e t la Rome républicaine: Mélanges offerts à Jacques Heurgon, Paris
1976 s. 393.
63 Jw. s. 30. Coarelli datuje okrągłą świątynię na lata 130— 120 p.n.e. (Architettura
e arti s. 30; Public B uilding s. 8).
64 D e g r a s s i , Ins. It. XIII 2 s. 16, 494— 496. 65 Tamże, s. 180, 494—496.
66 Tamże, s. 371, 495. 67 Liv. XLII 10, 5.
68 Dioskurowie patronowali byli zw ycięstw u nad Latynami nad Jeziorem Regillus; nowa św iątynia upam iętniała zapewne zw ycięstw o Rzymu nad sprzymierzeńcami lub Sulli nad Samnitami.
H E R C U LE S V ICTO R L. M UM M IU SA 57
F. Coarelli uważa, że św iątynia ta pow stała około 120 r. i że jej fun datorem był M. Octavius Herrenus z przekazów Macrobiusa i Serviusa69. Argum entacja jego jest następująca. Wyżej w spom niana inskrypcja na bazie posągu, znalezionej koło okrągłej świątyni, w połączeniu z infor macją w Notitii o obiekcie nazw anym Hercules Olivarius dowodzi — jego zdaniem — że pełna nazw a przybytku brzm iała Hercules Victor Olivarius i że w spom niane w inskrypcji dzieło Skopasa młodszego było znajdującym się w św iątyni posągiem kultow ym 70. Przydom ek Oliva rius wskazuje, że fu n d ato r świątyni zajm ował się handlem oliw ą71 — inskrypcje z Delos zdają się dowodzić, że patronem italskich oleariibył właśnie H erkules72. Przekazom M acrobiusa i Serviusa zawdzięczamy zarówno nazwisko owego przedsiębiorczego kupca, jak i opis oko liczności, które skłoniły go do w ystaw ienia herosowi przybytku i posą gu. Niebagatelnym argum entem za tą identyfikacją jest lokalizacja świątyni: bogaty kupiec w ystaw ił swój przybytek w Portus Tiberinus.
Identyfikacja ta, choć zaakceptow ana przez w ielu badaczy73, może budzić pewne w ątpliwości i wymaga dokładnego zbadania. Podstaw ą tezy Coarelliego jest fakt, iż M acrobius oraz Servius łączą przybytek M. Octaviusa H errenusa z jedną ze św iątyń H erkulesa Zwycięzcy, in Foro Boario lub ad Portam Trigeminam. Obydwa te przekazy budzą wszakże wiele zastrzeżeń. Składają się z czterech elementów: pierw szym jest aition V arrona tłum aczący przydom ek Victor w odniesieniu do H erkulesa74; drugim — w zm ianka nieznanego autora, iż w Rzy
69 DArch 4—5: 1970— 1971 s. 179— 181; zob. również jego zasadniczy artykuł
Classe dirigente romana e arti figurative, tamże s. 241—265 Guida archeologica
s. 286—287.
70 „E piu che probabile che l ’Hercules Olivarius non sia altro che il simulacro del tempio stesso” (Classe dirigente s. 255).
71 Tak już Pedersen w: NS 1895 s. 460.
72 Ins.'Delos IV 1713; por. J. D e l o r m e . Héraclès et les Elaiopolai de Délos. REA 53: 1951 s. 42—50; P. B r u n e a u . Recherches sur les cultes de Délos à l’époque h ellénisti
que et à l’époque imperiale. Paris 1970 s. 585—620; S. P a n c i e r a , Olearii. W: The Sea borne Commerce of A ncient Rome: Studies in Archaeology and H istory. Ed. by J. H.
d’Arms, E. C. Kopff. MAAR 36: 1980 s. 235—260.
73 Np. R a k o b , H e i l m e y e r , jw. s. 37—39; P. G r o s . A rch itectu re e t S ociété à
Rome et en Italie centro-m éridionale aux deu x derniers siècles de la République, Bru
xelles 1978 s. 40; P a l m e r , jw. s. 150; P a n c i e r a , jw. s. 236—237.
74 fr. 61 w: B. C a r d a u n s , M. T e r e n t i u s V a r r o . A n tiqu itates rerum divinarum . Mainz 1976.
Macrobius: „Varro Divinarum libro quarto victorem Herculem putat dictum quod omne genus animalium viceret”. Servius: „Varro enim Divinarum libro IV Victorem Herculem putat dictum quod omne genus animalium deinceps vicerit”.
mie istniały dwie św iątynie H erkulesa Zwycięzcy75; trzecie stanowi przekaz M assuriusa Sabinusa o przygodzie M. Octaviusa H errenusa76. Te trzy elem enty są praktycznie identyczne w obu przekazach, w prze ciw ieństw ie do ostatnich, czwartych, w których kom entatorzy wycią gają n a podstaw ie swych poprzednich wywodów wniosek, że w Aen. VIII 362—363 nazw anie H erkulesa Zwycięzcą nie było ze strony poety aluzją do opisanego w poprzednich p artiach księgi zwycięstwa herosa n ad Cacusem77. M acrobius uw aża, że Vergilius użył przydom ka Victor zarówno z uw agi n a daw ne przew agi H erkulesa („Dedit ergo epitheton deo quo et argum entum veterarum victoriarum H erculis” — aition Varrona), jak i n a niedaw ne zwycięstwo M. Octaviusa H errenusa („[...] et comm em oratio novae historiae [...] co n tin eretu r” — przekaz Massu riu sa Sabinusa). Servius łączy użycie tego term inu wyłącznie ze zwy cięstwem H errenusa, którego wynikiem miało być w prowadzenie kultu H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie („occulte perpetuo eius epitheto usum debemus accipere, quippe quem Romae sub hoc nom ine sacratum coli v id e b at”).
N iem al identyczna form a obu przekazów im plikuje wspólne źródło, stosunkow o późne, zważywszy że dla jego au to ra Varro (116—27 p.n.e.) i M assurius Sabinus78 (I w.n.e.) są wielkim i autorytetam i przeszłoś
75 Macrobius: „Romae autem Victoris Herculis aedes duae sunt, una ad Portam Tri- geminam. altera in Foro Boario”. Servius: „Sed Romae Victoris Herculis aedes duae sunt, una ad Portam Trigeminam, alia ad Forum Boarium".
Teza W issowy (Gesammelte Abhandlugen s. 265), że zdanie to jest dalszym ciągiem cyto w anego ustępu Varrona, jest bezpodstawna, por. C a r d a u n s , T e r e n t i u s V a r r o , jw. 76 Macrobius: „Huius cognom enti causam Masurius Sabinus Memorabilium libro secundo aliter exponit, Marcus, inquit, Octavius Herrenus, prima adolescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, instituit mercaturam, et bene re gesta decimam Herculi profanavit. Postea cum navigans hoc idem ageret, a praedonibus circumventus fortissime repugnavit et victor recessit. Hunc in somnis Hercules docuit sua opera servatum. Cui Octavius impetrato a m agistratibus loco aedem sacravit et signum, Victoremque incisis litteris appellavit”. Servius: „Cuius commenti causa haec exponitur: Marcus Octavius Herrenus in prima adolescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, mercaturam in stituit. Bene re gesta decimam Herculi dicavit. Postea cum navigans hoc idem ageret, a praedonibus circumventus fortissim e pugnavit et victor recessit. Quern in somnis Hercu les docuit sua opera servatum. Cui Octavius, impetrato a magistratibus loco, aedem cum signo sacravit et Victorem incisis litteris appellavit”.
77 Macrobius: „Dedit ergo epitheton deo quo et argumentum veterum victoriarum Herculis et commemoratio novae historiae, quae recenti Romano sacro causam dedit, contineretur”. Servius: „Ergo Vergilium non tantum ad victoriam praesentem Victorem dixisse, sed occulte perpetuo eius epitheto usum debemus accipere, quippe quem Romae sub hoc nomine sacratum coli videbat; nam supra ait «Taurosque hac victor agebat», cum de pugna eius alia loqueretur”.
78 O M assuriusie Sabinusie, por. RE XI A, la kol. 1600— 1601 (Steinwenter) s.v. Massurius S a b i n u s .
H E R C U L E S VICTOR L. M UM M IU SA 59
ci79. Z kolei przedstaw iona wyżej różnica jest, jak się wydaje, w yni kiem faktu, że M acrobius usiłow ał pow iązać elementy, które w źródle oryginalnym, w iernie odtw orzonym przez Serviusa80, następow ały po sobie mechanicznie, bez logicznego związku. W kom entarzu Serviusa po przekazie V arrona dotyczącym przydom ku Victor następuje w trą cone zdanie o dwóch św iątyniach H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie, po czym w następnym zdaniu mowa znów wyłącznie o przydom ku Victor („huius commenti causam ”), bez naw iązania w jakikolw iek sposób do zdania poprzedniego (stąd nie wiadomo, do której z owych dwóch świątyń odnosi się — zdaniem kom entatora — h istoria H errenusa81); z kolei w czwartej, konkludującej części przekazu, ignoruje się kom pletnie aition Varrona. M acrobius usiłow ał w prow adzić pew ien porzą dek do tego dość bezładnego zbioru inform acji: obok podsum ow ania, uwzględniającego wyjaśnienie V arrona n a rów ni z przekazem M assu- riusa Sabinusa, świadczy o tym przysłów ek aliter w trzecim zdaniu („huius cognomenti causam M assurius Sabinus [...] aliter ex p o n it”), sy gnalizujący, że au tor zdaw ał sobie sprawę, iż przytoczone przez niego tradycje naw zajem się w ykluczają, którego to fak tu Servius zdaje się nie zauważać.
Wszystko to wskazuje, że wspólne źródło Serviusa i M acrobiusa, dla wytłum aczenia użycia przez Vergiliusa term inu Victor, m echanicz nie połączyło trzy przekazy różnych autorów , w których H erkules figu row ał z tym przydomkiem, a przy okazji w ydedukowało z nich, że k u lt Herkulesa Zwycięzcy w prow adził w Rzymie M. Octavius H errenus. Z przytoczonych tekstów nie w ynika natom iast, by sam M assurius S ab i nus łączył w zm iankow aną przez siebie św iątynię H errenusa z którym ś z rzymskich przybytków, w których czczony był Hercules Victor, a które kom entatorzy w ym ieniają w drugim zdaniu. Gdyby Servius i Macrobius, a raczej ich wspólne źródło, m ieli rację, znaczyłoby to, że H errenus zbudow ał swą św iątynię przed r. 142, kiedy został poświęcony Hercules Victor Mummiusa; że zaś pierw szą w Rzymie m arm urow ą budow lą był Iuppiter Stator M etellusa, poświęcony zaled wie trzy la ta wcześniej, przybytku H errenusa nie m ożna w żadnym wy padku identyfikow ać z m arm urow ą św iątynią okrągłą na Tybrem 82.
79 Lyngby (jw. s. 25—27) uważa, że wspólnym źródłem Serviusa i Macrobiusa był Donatus, powołując się na: N. M a r i n o n e . Elio Donato, Macrobio e Servio, com m enta-
tori di Virgilio, Vercelli 1946 s. 73—77.
80 Por. L y n g b y , jw. s. 45.
81 Zwraca na to uwagę W is s o w a . Gesam m elte Abhandlungen s. 265.
82 Naw et gdyby Herrenus zbudował swą św iątynię w latach 144— 143, czyli między poświęceniem św iątyni M etellusa i Mummiusa, przybytku jego w żadnym wypadku nie można by identyfikować z okrągłą świątynią, ponieważ wysoka terasa, na której stanęła świątynia, jeszcze wówczas nie istniała; por. niżej s. 60.
Jeżeli wszakże M acrobius i Servius mylą się czyniąc H errenusa twórcą rzymskiego k u ltu H erkulesa Zwycięzcy, co praw ie zupełnie pewne83, nie przysparza to w iarygodności ich wspólnemu źródłu i potw ierdza konkluzję, iż utożsam iania przybytku H errenusa z jedną z dwóch wy m ienionych przez kom entatorów św iątyń H erkulesa Zwycięzcy nie można popierać autorytetem M assuriusa Sabinusa. Z kolei przyjęcie tezy Coarelliego znaczyłoby, że w Rzymie istniały trzy przybytki Her kulesa o przydom ku Victor: Hercules Victor ad Portam Trigeminam M. O ctaviusa H errenusa, Hercules Victor in Foro Boario oraz Hercules Victor M ummiusa; to zaś im putow ałoby błąd nieznanem u autorow i drugiego zdania przekazów M acrobiusa i Serviusa, iż w Rzymie znaj dowały się tylko dwie św iątynie H erkulesa o tym przydomku.
Ew entualny kontrargum ent, iż Hercules Victor Mummiusa znaj dow ał się n a mons Caelius, podczas gdy kom entatorów Vergiliusa inte resowały wyłącznie świątynie głównego ośrodka k u ltu herosa w okoli cach Forum Boarium, nie jest przekonywający z trzech powodów. Po pierw sze — Servius i M acrobius mówią wyraźnie „Romae Victoris H erculis aedes duae s u n t”, nie mamy zaś powodu im nie wierzyć. Po drugie — Forum Boarium było centrum k ultu H erkulesa jako miejsce jego zw ycięstwa n ad Cacusem, tymczasem i M acrobius, i Servius pod kreślają, że przydom ek Victor nie m iał nic wspólnego z tym zdarze niem. Po trzecie — w kom entow anych w ierszach Eneidy akcja dawno opuściła Forum Boarium : Euandros i jego gość odwiedzili już Luper- cal, K apitol i Argiletum , po czym w spięli się na Pallantaeum od strony Forum Romanum i C arinae84. Poeta użył przydom ka Victor już po zw iedzeniu przez Eneasza najw ażniejszych miejsc przyszłego Rzymu, nic więc nie wskazuje, że uwagę kom entatorów przyciągało wyłącznie Forum Boarium.
Przekaz o istnieniu w Rzymie dwóch świątyń H eraklesa o przydom ku Victor nie zostaw ia więc m iejsca dla przybytku wzniesionego przez M. O ctaviusa H errenusa; z drugiej strony — o istnieniu jego donosi rów nie wielki au to ry tet jak M assurius Sabinus. Rozwiązanie tego dyle m atu wymaga przede w szystkim próby ustalenia, kim był ów Her- renus85? Poza przytoczonym przekazem M acrobiusa jedynym ustępem w zachowanej literatu rze antycznej, gdzie wspom ina się jego imię, jest inna w zm ianka w Saturnaliach: „Est praeterea Octavii Hersennii liber qui in scrib itu r De Sacris Saliaribus Tiburtium , in quo Salios
83 Por. B a y e t, jw. passim, zwłaszcza s. 356. 84 Aen VIII 337—361.
85 Zob. RE XVII kol. 1830, s. v. Octavius Herrenus (Kroll); M. B a n d o n. Littérature
H E R C U LE S V IC TO R L. M UM M IUSA 61
Herculi institutos operari diebus certis et auspicato docet”86. W ustępie tym M acrobius wspom ina poza H errenusem dwóch współczesnych so bie pisarzy, V arrona (116—27) i A ntoniusa G niphona (ok. 114—64), co mogłoby sugerować, że H errenus był ich równieśnikiem , urodzonym około 120—110 r. p.n.e.87 W młodości był flecistą: jako kupiec m usiał więc zaczynać praktycznie od zera, z czego wynikałoby, że dopiero po jakimś czasie wzbogacił się n a tyle, by ofiarować H erkulesow i dziesię cinę. Opisane przez M assuriusa Sabinusa zwycięstwo nad p iratam i miało miejsce jeszcze później, przypuszczalnie w latach 80—70 p.n.e., przyjm ując podaną wyżej hipotetyczną datę jego narodzin. D atacja ta odpowiada znakomicie w arunkom panującym na m orzach w tym okre sie. Aż do końca II w. p.n.e. Rzymianie tolerow ali korsarstw o n a odle głych wodach, w zbudzając naw et podejrzenie, że łączyło ich z p iratam i tajne porozumienie, zapew niające im stały dopływ niewolnej siły robo czej88. Nawet pierw sza rzym ska ekspedycja przeciw piratom , dowo dzona przez M. A ntoniusa pr. 102, zorganizow ana została bardziej w interesie sprzymierzonych państw wschodniego basenu Morza Ś ród ziemnego niż dla ochrony italskiego h an d lu 89 — wydaje się, że w tych czasach istniał między kupcam i italskim i a p iratam i m odus vivendi pozwalający obu stronom bez przeszkód rozwijać swą działalność. Do piero z wybuchem I wojny z M ithradatesem Rzeczpospolita i piraci stali się nieubłaganym i wrogami, aż do zgniecenia tych ostatnich przez Pompeiusa90; historia M. Oetaviusa H errenusa odpow iada najlepiej tym w łaśnie czasom (lata 88—67 p.n.e.). D atacja ta w yklucza wszakże H errenusa jako twórcę okrągłej świątyni.
Macrobius i Servius podają, że Herrenus m iał szczęście w interesach, że ofiarow ał Herkulesowi dziesiątą część zysków i że później u fu n dował herosowi świątynię i posąg. N iestety, inform acje te nie poz w alają ocenić wielkości jego m ajątku. Zyski godne dziękczynnej dzie sięciny dla bóstw a zależały od indyw idualnej oceny; św iątynia mogła być w spaniałym sanktuarium i skrom ną kaplicą. Jedyną ew entualną
86 Macr. Sat. III 12, 7, 87 Por. K r o l l , jw.
88 O korsarstwie generalnie zob.: P. Or m e r od . P iracy in the A ncient World. Lon don 1924.
89 E. Maroti (D er Sklavenm arkt auf Delos und die Piraterie. „Helikon” 9— 10: 1969— 1970 s. 24—42) uważa, że zmiana polityki Rzymu wobec piratów w yw ołana zosta ła ogromnym napływem do Italii jeńców C. Mariusa spod Aquae Sextiae, który uczynił korsarzy mniej niezbędnymi dla gospodarki rzymskiej niż uprzednio, ale zob. W. F. H a r r i s , War and Im perialism in Republican Rome. 327— 70 B. C. Oxford 1979 s. 81 p. 6.
90 C. N i c o l e t [et alii). Rome e t la conquête du m onde m éditerranéen. 264—27
w skazów ką pozw alającą w jakiejś m ierze oszacować m ajątek H errenu- sa jest term in mercatura, jakim M assurius Sabinus określa jego dzia łalność handlow ą91. Ponieważ ostatecznym źródłem Sabinusa były z całą pew nością pism a samego H errenusa92, należy przyjąć, że term i nu tego użyto w ścisłym znaczeniu, które to znaczenie występuje w ze staw ieniu z drugim określeniem handlu, negotium 93. Mercator es, w przeciw ieństw ie do negotiatores, byli ludźm i interesu o ograniczonym m ajątk u i możliwościach; ci spośród nich, którzy zajm owali się hand lem morskim , rzadko posiadali więcej niż jeden lub dw a statk i94. Her- renus, przem ierzający m orza n a statk u kupieckim, sam otnie staw iają cy czoła piratom , należał bezspornie do tej grupy, następująco opi sanej przez Cicerona: „Homines tenues, obscuro loco nati, navigant, adeunt ad ea loca quae nunquam antea viderunt, ubi ñeque noti esse iis quo venerunt, ñeque sem per cum cognitoribus esse possunt”93, Po szczególni przedstaw iciele tej grupy mogli zrobić duże fortuny, ale w zniesienie w Rzymie m arm urow ej św iątyni było zdecydowanie powy żej ich możliwości96.
9! Macrobius: „instituit mercaturam”, Servius: „mercaturam in stitu it”. Gros (A rchi
tectu re et société s. 40) określa Herrenusa: „un sim ple negotiator”, co jest podwójnym błędem. Po pierwsze m ercator to nie to samo co negotiator,po drugie negotiatores nie byli nigdy „sim ples”.
92 Zob. niżej.
9 3 Por. C. N i c o l e t. L ’orde equéstre à l’époque républicaine. 312— 43 av. J. -C.T. 1. Paris 1966 s. 357—363 o nastaw ieniu rzymskich w arstw wyższych do negotiumi merca
tura, zw łaszcza uwagi na tem at Cic. de off. I 150 (s. 360—361) oraz co do użycia tych terminów w m ateriale, który A. Degrassi zebrał w ILLRP (s. 361—362).
94 N i c o l e t, Rom e e t la conquêtes. 202—204. 95 Cic. 2 Verr. V 167.
96 Koszt transportu m ateriałów budowlanych jako główny składnik ogólnych kosz tów budowy, zob. R. S. S t a n i e r . The Cost of the Parthenon. JHS 73: 1953 s. 68—76. Pozostaje pytanie, czy w 2 poł. II w. p.n.e. w ogóle istniały w Rzymie fortuny kupieckie, pozw alające pojedynczym n egotiatoresufundować budowlę w rodzaju okrągłej świątyni nad Tybrem? N a pytanie to nie ma odpowiedzi, bo jedyną po temu poszlaką są wykopa liska na Agorze Italików na Delos, wspólnym dziele kilku pokoleń kupców italskich. Przekazy literackie są jeszcze bardziej zawodne: relacja Strabona (XIV 5, 2) o dziesięciu tysiącach ludzi w ystawianych dziennie na sprzedaż na Delos oraz Cicerona Orator 232 („neque me divitiae movent, quibus omnes Africanos et Laelios multi venalicii mercato- resque superarunt”), przytaczane przez Coarelliego (Classe dirigente s. 263; Guida ar-
cheologicas. 287), nie są argumentami. Przekaz Strabona jest najprawdopodobniej gene- ralizacją zaczerpniętego z Poseidoniosa pojedynczego epizodu wojny Seleukidów z Dio- dotosem Tryphonem (142— 137 p.n.e.), kiedy to obie strony pokrywały koszty prowadze nia wojny wzajem nymi polowaniam i na ludzi, sprzedawanych następnie w Side i na De los. Z kolei przytoczone zdanie Cicerona suponuje jedynie, a raczej imputuje, skromność i pow ściągliw ość w sprawach majątkowych w ielkim Rzymianom dawnych czasów; nie dowodzi natom iast, że pojedynczy m ercatorw 2 poł. II w. p.n.e. był w stanie zbudować w Rzymie św iątynię z pentelikońskiego marmuru.
H E R C U L E S V ICTO R L. M UM M IU SA 63
Wszystko, co n a tem at M. O ctaviusa H errenusa możemy w ydeduko- wać z relacji M assuriusa Sabinusa, to poszlaki, nie dowody; tym niem niej zarówno datacja jego żywota, jak i jego pozycja społeczno-m ająt- kowa zdają się przeczyć możliwości, by to on mógł być tw órcą którejś ze świątyń H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie, zwłaszcza zaś m arm urow ej świątyni okrągłej. Dlaczego w takim razie kom entatorzy Vergiliusa czynią go tw órcą rzymskiego k u ltu herosa w tym w łaśnie aspekcie? D ruga z przytoczonych przez M acrobiusa w zm ianek o H errenusie do wodzi, że był on również pisarzem ; nie ulega wątpliw ości, że działal ność literacką rozpoczął po wycofaniu się z h an d lu 97. Jedyne jego dzie ło, o którym mamy pewne informacje, traktow ało o kolegium k ap łań skim H erkulesa Zwycięzcy z Tibur, jednego z najw ażniejszych ośrod ków kultu herosa w Italii98. H istoria cudownego zw ycięstwa H errenusa nad piratam i i późniejszego objaw ienia się H erkulesa m usiała znajdo wać się w tym w łaśnie dziele99. W ydaje się, że opowieść ta zyskała dużą popularność w śród autorów mem orabiliów; jak powszechnie znano ją wśród w arstw wykształconych końca III w. n.e., świadczy naw iązanie do niej M am ertinusa w panegiryku M axim iana, wygłoszonym w r. 289, gdzie mówca nie widzi potrzeby podania im ienia jej bohatera: „Hoc enim quondam illi deo cognomen [Hercules Victor — A. Z.] adscripsit is qui, cum p iratas oneraria nave vicisset, ab ipso audivit Hercule per quietem illius ope victoriam contigisse”.100 Możliwe, że w łaśnie ze względu na tę pośm iertną sławę wspólne źródło M acrobiusa i Serviusa uczyniło H errenusa tw órcą ku ltu H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie.
N ajprostsze rozw iązanie dylem atu, jak pogodzić inform ację o dwóch św iątyniach H erkulesa Zwycięzcy w Rzymie z faktem , że źródła zdają się wymieniać trzy takie przybytki, zaw iera hipoteza G. Wissowy101, iż Herrenus zbudow ał swą św iątynię nie w Rzymie, ale w Tibur, głównym ośrodku k u ltu herosa w Latium , czczonego tam od najdaw niejszych czasów jako Hercules Victor. A rgum enty za tą
loka-97 Radę taką daje Cicero w de off. I 150.
98 O Tibur ogólnie: RE VI A 1 kol. 816—841 (Weinstock) C. F. G i u l i a n i , Tibur
(Forma Italiae), T. 1—2. Roma 1966— 1976. Tibur jako centrum kultu Herkulesa w La-
tium: G. B o d e i G i g l i o n i . Pecunia fanatica. U in ciden za econom ica dei tem pli laziali. Rivista Storica Italiana 1977 s. 33—76. Przedrukw: F. C o a r e l l i (wyd.). S tu d is u Prene-
ste. Perugia 1978 s. 3—46; Bayet (jw. zwłaszcza s. 312—317) pomniejsza rolę Tibur jako
ośrodka kultu Herkulesa w Latium.
99 De Sanctis (jw. s. 259 p. 582) uważa, że relacja Massuriusa Sabinusa w przeka zach Macrobiusa i Serviusa w ywodzi się od Varrona; za tezą tą nie przemawiają żadne argumenty.
100 Pan. Lat. II 13, 4 (wyd. Belles Lettres). 101 Religion und K u ltu s s. 278.
lizać ją są oczywiste w świetle tego, co wiemy o Herrenusie: zaintereso wanie, jakie w ykazywał dla tam tejszego kultu H erkulesa Zwycięzcy, poświadczone jego dziełem de sacris Saliaribus Tiburtium, a także jego przynależność do kolegium tibicines, związanego z Tibur w równej m ierze jak z Rzymem102. Lokalizacja Wissowy wydaje się przekonywa jąca z jeszcze jednej przyczyny, to jest dla wyjątkowego statusu, jaki T ibur dzielił z P raeneste103. Te ostatnie dwa m iasta Starych Laty- nów, a więc teoretycznie rów ne Rzymowi, położone w najbliższym są siedztw ie m iasta, pełniły specyficzną rolę „Rzymów alternatyw nych”, której to roli symbolem było praw o azylu dla rzym skich wygnańców. W tych w łaśnie m iastach mogli m anifestować swe bogactwo i poboż ność ci wszyscy Rzymianie, którym w stolicy nie pozw alał na to mono pol w ładzy sprawow ał y przez nobilów (zob. niżej) — ich w znacznej m ierze dziełem było za >ewne gigantyczne sanktuarium Fortuny Prim i- genii w Praeneste oraz skromniejszy, ale też okazały kompleks H erku lesa Zwycięzcy w T ibu :104.
Reasumując: dla każdego Rzym ianina nie należącego do stanu se natorskiego, a chcącego i będącego w stanie wystawić świątynię Her kulesowi, i to Herkulesow i Zwycięzcy, logiczną lokalizacją przybytku był Tibur. O H errenusie wiemy, że był zamożnym kupcem, że wystawił herosowi św iątynię z posągiem i że napisał dzieło o tyburtyńskich Sa- liach Herkulesa. H ipoteza Wissowy jest więc bardzo prawdopodobna.
Lokalizacja świątyni M. Octaviusa Herrenusa w Tibur ma wszakże je den słaby punkt: Macrobius i Servius zgodnie umiejscowiają ją w Rzymie. Wprawdzie komentatorzy mylą się przypisując Herrenusowi wprowadze nie do Rzymu kultu Herkulesa Zwycięzcy, ale jest to pomyłka zupełnie in nego rzędu niż lokalizowanie w Rzymie świątyni wzniesionej w Tibur. Tru dno po prostu wyobrazić sobie jak mogłoby dojść do podobnej pomyłki, tym bardziej, że Massurius Sabinus na pewno znał rzeczywistą lokalizację przybytku Herrenusa. Wyraźne umiejscowienie przez Macrobiusa i Serviu- sa świątyni kupca Herrenusa w Rzymie jest, w połączeniu z inskrypcją świadczącą, iż w templum okrągłej świątyni nad Tybrem czczony był Her cules Olivarius, głównym argumentem za tezą Coarelliego, iż Hercules Vic
tor ad Portam Trigeminam był identyczny ze świątynią Herrenusa. 102 Por. Liv. IX 30, 5—9; Val. Max. II 5, 4; Ovid. Fasti VI 657
103 Status Tibur i Praeneste, zob. Th. M o m m s e n , Römisches Staatsrecht. 3. Aufl. Bd. 3. Tl. 1. Leipzig 1887 s. 573; A. T o y n b e e . H annibal’s Legacy T. 1. Oxford 1965 s. 249—258.
104 Bodei Giglioni (jw. s. 72—76, 42—46) i Coarelli (Hellenismus s. 338—339) bronią tezy, że obydwa sanktuaria były wyłącznym dziełem obywateli tych miast, głównie kupców rezydujących na Wschodzie, ale zob. E. G a b b a . Considerazioni politich e ed economiche
H E R C U LE S VICTOR L. M UM M IUSA 65
Argument, iż przydom ek O livarius oznacza, że tw órcą św iątyni był handlarz oliwą, nie jest jednak zbyt silny. Po pierwsze, nic nie w skazu je, by przydomek ten odnosił się do świątyni; wiemy tylko, że w ykona ny przez Skopasa Młodszego posąg H erkulesa nosił co najm niej dw a przydomki, oficjalny, niezachowany, ale najpraw dopodobniej brzm ią cy Victor, oraz potoczny — Olivarius. Hercules Olivarius, o którym wspomina N otitia Regionum, to napraw dopodobniej ten w łaśnie posąg, jedyny Olivarius, o jakim wiemy105. W ydaje się również, że w brew tezie Coarelliego dzieło Skopasa nie było posągiem kultow ym okrągłej św ią tyni. Jedynie posąg będący stale na w idoku mógł zyskać przezwisko tak głęboko zakorzenione w publicznej świadomości, że aż uw iecznio ne na jego bazie, obok przydom ka oficjalnego. Hercules O livarius stał więc najpewniej obok świątyni, w tem plum H erkulesa Zwycięzcy.
Hercules Olivarius z N otitii oznaczać może posąg, nie świątynię; świadczy o tym jedna ze scen na Łuku T rajana w Beneventum, odno sząca się do odnowienia przez cesarza obszaru Portus T iberinus106. Według powszechnie przyjętej interpretacji A. von Domaszewskiego107 przedstaw ia ona kupców z Forum Boarium, głównych beneficjantów tego przedsięwzięcia, dziękujących Trajanow i n a tle trzech bóstw p a tronujących portowi: Portunusa, H erkulesa i A pollona108. Scena przed staw ia symbolicznie Portus Tiberinus w idziany od strony Tybru, to jest od zachodu: lewa strona reliefu oznacza więc północ, p raw a zaś — po łudnie. Istniejąca do dziś jońska św iątynia P ortunusa leżała n a jb a r dziej na północ, na reliefie znajduje się więc po praw ej stronie; Hercu
les Victor ad Portam Trigeminam, czyli okrągła św iątynia, leży w środ
ku; miejsce poświęcone Apollonowi, które m ieli n a myśli tw órcy Łuku Trajana, musiało zgodnie z kolejnością przedstaw ień leżeć na południe od świątyni Herkulesa. W grę wchodzi w takim razie wyłącznie Apollo
105 Tak A. von D o m a s z e w s k i . Die politisch e Bedeutung des Trajansbogens in Be-
nevent. „Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Instituts in W ien” 2: 1899 s.
183; Ch. H ü l s e n , w: H. J o r d a n . Topographie der S ta d t Rom in A lterthu m . Bd. 1. Tl. 3. Berlin 1907 s. 145—146; S. P l a i n e r . A Topographical D ictionary of A n cien t Rome. Completed and Revised by Th. Ashby. Oxford 1929, s. v. Hercules Olivarius: G. B e - c a t t i . T im archides e A pollo qui te n e t citharam . BCAR 63: 1935 s. 119; t e n ż e . Una
statu a di Eracle con cornucopia. Probierni iconografichi e stilistic h i. „Boll. d ’A rte”
53: 1968 s. 9— 10.
106 O luku Trajana w Beneventum zob.: M. R o t i l i . L ’arco di Traiano a B enevento, Roma 1972 (z bardzo obszerną bibliografią).
107 Jw. s. 182— 183.
108 Problem wizerunków bóstw przedstawionych na Łuku Trajana w Beneventum badał najdokładniej Becatti (jw.) oraz Ninfe e divin ita marine. Ricerche m itologiche, ico-
nografiche e stilistiche. Roma 1971 s. 48—49.
Caelispex109, gigantyczny posąg sprowadzony przez P. Corneliusa Sci- piona A em ilianusa z K artaginy, ustaw iony przezeń nad Tybrem, mię dzy P orta Trigem ina a okrągłą św iątynią110. Co mogło być pierwowzo rem przedstaw ienia herosa na Ł uku Trajana, ukryty w świątyni posąg kultowy (jak w przypadku Portumusa) czy wolno stojąca statua (jak Apollo Caelispex)? Wydaje się, że odpowiedź daje porównanie omawiane go reliefu z obiektami wymienionymi przez Notitia w Regio XI poczyna jąc od św iątyni Ceres: „Cererem, Portam Trigeminam, Apollonem Cae- lispecem, H erculem 01ivarium, Velabrum, Portunium , arcum divi Con- s ta n tin i”111. Poza położonymi w głębi Forum Boarium Velabrum i Łu kiem Konstantyna mamy tu wykaz obiektów położonych nad Tybrem, wy liczonych z południa na północ, a więc w kierunku przeciwnym niż na Łuku Trajana: Porta Trigemina, Apollo Caelispex, Hercules 01ivarius, Por- tunus. Jedynymi obiektami wymienionymi wraz z przydomkami są Apollo Caelispex i Hercules 01ivarius, co sugerowałoby, że były obiektami jednego rodzaju, to jest wolno stojącymi posągami. Kompilatorom Notitii przyświe cał ten sam cel co twórcom płaskorzeźb na Łuku Trajana: starali się zapre zentować najbardziej charakterystyczne elementy portu. Apollo Caelispex i Hercules 01ivarius, dwa kolosalne posągi wieńczące wysokie nadbrzeże Tybru, były takimi właśnie najbardziej charakterystycznymi, najbardziej przykuwającymi wzrok punktami Portus Tiberinus. Stąd właśnie one, a nie inne, równie godne zapamiętania obiekty, zostały wymienione w Noti-
tiach, stąd też one symbolizują port na Łuku Trajana.
109 D o m a s z e w s k i , jw. s. 183; H ü l s e n , J o r d a n , jw. s. 145; PI a t n e r , s. v. A pol
lo Caelispex. Becatti (Timarchides e Apollo s. 120) odrzuca identyfikację Domaszewskiego
przede wszystkim dlatego, że Apollo Caelispex patrzy w niebo, czego Apollon z Łuku Tra jana wyraźnie nie czyni, ale — jak słusznie zauważył Lyngby (jw. s. 41) — wszystkie bóstwa przedstawione na reliefie patrzą na Trajana.
110 Plut. Flam. 1, por. N o r d h, jw. Posąg ten przedstawiony jest na tle carceres przyle gających do Circus Maximus na jednym z sarkofagów watykańskich, por. G. L i p p o 1 d.
Die Skulptur des Vatikanisches Museums. Bd. 3. Berlin-Leipzig 1936 s. 128—129 p. 546 a,
tab. 48. Becatti uważa (Timarchides e Apollo s. 120—131), że Apollon z Łuku Trajana wyo braża posąg boga wykonany przez Timarchidesa, a sprowadzony do Rzymu przez C. Sosiu- sa cos. 32 i ustawiony przezeń w świątyni Apollona in Circo Flaminio (Apollo Sosianus). Niezależnie wszakże od ustawienia bóstw na reliefie, wykluczającego wszelki przybytek Apollona na północ od świątyń Porturiusa i Heraklesa, Apollo Sosianus, leżący na północ nym skraju Forum Holitorium, zasłonięty wielką bryłą Teatru Marcellusa, był w czasach Trajana zupełnie niewidoczny zarówno od strony portu, jak i z rzeki, nie mógł więc w żaden sposób kojarzyć się z Portus Tiberinus. Poza tym Forum Holitorium od wieków nie pełniło już wówczas żadnych funkcji handlowych. Wydaje się więc, że pogląd Becattiego, choć za akceptowany przez niektórych badaczy (np. R o t i i i , jw. s. 103—106, C o l i n i , II porto flu
viale del Foro Boario. W: The Seaborne Commerce s. 49), winien być odrzucony na rzecz
starej tezy Domaszewskiego. 111 N o r d h , jw.
H E R C U LE S VICTOR L. M UM M IUSA 67
Nic nie wskazuje więc, by nazw a Hercules O livarius odnosiła się do okrągłej świątyni, nie mamy więc podstaw , by w yprow adzać zajęcie fundatora przybytku od tego przydom ka, a raczej przezwiska. Poza tym przyjęte przez Coarelliego znaczenie term inu O livarius nie jest by najmniej oczywiste. Herkules z Łuku T rajana ma n a głowie wieniec; stan zachow ania płaskorzeźby nie pozw ala stwierdzić, z jakich gałęzi został uwity, ale nie jest wykluczone, że chodzi tu o w ieniec oliw ny112: oficjalna nazw a posągu brzm iała zapew ne H ercules Victor, ’EXoda xa/.Xioxe(j)avoę była zaś symbolem zwycięstwa. W każdym razie potoczna nazw a Olivarius mogła mieć źródło w jakim kolw iek detalu posągu mającym związek z drzewem oliw nym 113. Istnieje oczywiście możliwość, że Hercules Olivarius został ufundow any przez han dlarza lub handlarzy oliwą, nie ma to wszakże zw iązku z problem em identyfi kacji twórcy okrągłej świątyni.
Pozostałym argumentem za utożsamianiem okrągłej świątyni z przy bytkiem H errenusa jest jej lokalizacja w Portus Tiberinus, sugerująca — zdaniem Coarelliego — że jej fu n d ato r zajm ował się handlem . W tym miejscu w ypada postaw ić wszakże pytanie, czy w republikańskim Rzymie było w ogóle możliwe poświęcenie świątyni, czyli publicznego miejsca kultu, przez k u pca114? Ponieważ zaś teza Wissowy, usuw ająca świątynię H errenusa z m iasta, spraw ia — jak w spom niano wyżej — wrażenie zbyt drastycznej, zadajm y to pytanie w innej nieco formie:
112 Lyngby (jw. s. 33 p.l) twierdzi kategorycznie, że w ieniec uwity jest z liści dębu; Becatti (Una statua di Eracle s. 10) stwierdza, że trudno określić to jednoznacznie; Do- maszewski (jw. s. 183 p. 68) przyznaje po prostu, że nie w ie o jaką roślinę tu chodzi.
113 Już Pedersen rozważał tę m ożliwość (NS 1895 s. 459), ale ostatecznie optował za inną interpretacją, według której przydomek Olivarius m iałby się w yw odzić od hand larzy oliwą uprawiających swój zawód w sąsiedztwie. Pogląd ten został rozwinięty przez Palmera (jw. s. 150— 151), według którego posąg i świątynia otrzymały swój przydomek od skądinąd nieznanej ulicy inter Olivarios, która miała biegnąć równolegle do Muru Serwiańskiego na tyłach okrągłej św iątyni (por. plan na s. 145 jego artykułu), a która nazwę swą zawdzięczać miała właśnie handlarzom oliwy. Jego hipoteza ma w szakże przynajmniej dwa słabe punkty. Po pierwsze jego rozumowanie jest klasycznym przykła dem błędnego koła: ulica inter Olivarios miała dać nazwę posągowi Skopasa (a także okrągłej świątyni), z drugiej strony istnienie tej ulicy Palmer ekstrapoluje z nazwy posą gu. Po drugie i najważniejsze, nic nie wskazuje, by w sąsiedztw ie okrągłej św iątyni kie dykolwiek handlowano oliwą. W 1 poł. II w. p.n.e. miejscem tym było Velabrum (Piat.
Capt. 489); ostatnio Panciera wykazał (jw. s. 238—241), że oliw ę sprzedawano tam jesz
cze w czasach Cesarstwa: portus olearius znajdował się przy vicus Victoriae, utożsam ia nym przez autora z clivus Victoriae, figurującym na fr. 42 Pianta Marmorea. Vicus ten musiał prowadzić z Forum Boarium w górę, na Palatyn, daleko od Portus Tiberinus.
114 Problem dedykacji świątyń, zob. M o m m s e n , jw. s. 61, 62, 618—624; RE IV kol. 896—902 s.v. consecratio (Wissowa). Artykuł J. E. Stambougha (The functions of Roman
