W ygłoszone referaty spotkały się z ży w ą reakcją słuchaczy, sem inarium pośw ięcone A tla so w i historycznem u szkó ł na ziem iach p o lskich przyczyniło się niew ątpliw ie do integracji środow iska historyków w ychow ania. P rzedstaw ione w ystąpienia zo stan ą opublikow ane w m ateriałach pozjazdow ych.
E w elina Tylińska IHNPAN
20 LAT PO LSK IEG O TOW ARZYSTW A H ISTO R II T E C H N IK I
H istoria techniki i przem ysłu to dziedzina upraw iana w Polsce w praw dzie od dość daw na, zarów no przez historyków, ja k i tw órców coraz to now ych k ie runków rozw oju tej dziedziny, długo jed n ak nie m iała reprezentacji organizacyj nej. Jednym z w cześniejszych polskich historyków techniki był Feliks Kucha- rzew ski (1 8 4 9 -1 9 3 5 ), w spó łtw ó rca n ajstarszeg o z in stn iejący ch do dziś czasopism a „P rzegląd Techniczny” (rok zał. 1866) i autor znam ienitej B iblio g ra fii p o lskiej techniczno-przem ysłow ej sprzed 110 lat. D opiero je sie n ią 1983 r., z inicjatyw y grona historyków i sym patyków historii techniki, pow stało Polskie Tow arzystw o H istorii Techniki (PTH T), na którego czele stanął je g o głów ny or ganizator A lfred W iślicki (1913-1995), profesor Instytutu O rganizacji i M echa nizacji B udow nictw a. Jem u też zaw dzięczam y rów nież fakt uznania historii techniki za pełnopraw ną dyscyplinę naukow ą. W Prezydium Z arządu znaleźli się ponadto: Jerzy Jasiuk i Ryszard Sroczyński (w iceprezesi), A ndrzej Glass (se kretarz) i E ufrozyna M aria Piątek (skarbnik).
P ierw szą siedzibą T ow arzystw a było M uzeum Techniki N O T w Pałacu K u l tury i N auki w W arszawie (do 1987 r.); obecna siedziba to M uzeum K olejnictw a na terenie byłego D w orca G łów nego w W arszawie. W statucie P olskiego Tow a rzystw a H istorii Techniki czytam y: „C elem Tow arzystw a je s t pogłębianie w ie dzy w zakresie historii techniki, przem ysłu oraz nauk technicznych, upow szech nianie ich oraz inspirow anie rozw oju zabytków techniki i m uzealnictw a technicznego” .
N a początku 1984 r. PTH T zgłosiło akces do F ederacji Stow arzyszeń Nau- kow o-T echnicznych NOT. R ada G łów na N O T podjęła 24 IX 1984 r. uchw ałę (nr 34) o przy jęciu PTH T w poczet członków nadzw yczajnych (z praw em u dzia łu p rzedstaw iciela w Radzie G łów nej) i przew idziała pom oc finansow ą um ożli w iającą działalność organizacyjną. Już w m arcu 1984 r. pow stała D olnośląska K om isja H istorii M yśli N aukow ej i Technicznej; jej przew odniczącym został R yszard S roczyński, prof. Politechniki W rocławskiej.
D ziałalność m erytoryczną rozpoczęto ogłoszeniem w m aju 1985 r. konkursu „H istoria zakładu przem ysłow ego, bądź w ielkiego przedsięw zięcia inżynieryjne go, opracow aną w latach 1944-1948”, w espół z N aczelną O rganizacją T echniczną
i redakcją tygodnika „P olityka” . Był to konkurs otwarty, m ający na celu pod su m ow anie i ocenę dotychczasow ego dorobku z zakresu historii zak ładó w p rz e m ysłow ych w Polsce. W w yniku uzyskano zbiór 169 opracow ań, stanow iących ce n n y m ateria ł do d ziejó w p o lsk ieg o przem ysłu, w y k o rz y sty w an y n astęp n ie w serii publikacyjnej PT H T Inżynierow ie p o lscy X I X i X X w ieku.
R ozpoczęto też działania w zakresie ochrony zabytków techniki i p rzem ys łu. W m arcu 1987 r. zorganizow ano sesję nauko w ą Ochrona zab ytkó w techniki w okresie m odernizacji przem ysłu, w w yniku której opracow ano „S po łeczną K artę O chrony Z abytków ” , zaakceptow aną przez M inisterstw o K ultury i Sztuki oraz M inisterstw o Przem ysłu. R ozesłana w liczbie 2000 egzem plarzy stanow iła pom oc w działaniu konserw atorskim zakładów przem ysłow ych i innych użytko w ników i w łaścicieli zabytków - w zakresie dokum entow ania, zab ezp ieczania i konserw acji zabytków techniki. Podobne sesje i konkursy, dotyczące zag ad nień szczegółow ych, organizow ano następnie kilkakrotnie, a ich w yniki p u b li kow ano w serii „M ateriały P T H T ”, które m iały stać się z czasem w y d aw n i ctw em naukow ym Tow arzystw a; niestety ukazały się tylko 3 zeszyty.
W grudniu 1988 r. zorganizow ano, w espół z M uzeum Techniki, M inister stw em P rzem ysłu i dziennikiem „R zeczp o sp o lita” sesję M uzea i izb y trad ycji w zakładach produkcyjnych i usługowych, podsu m o w u jącą d ziałalność Tow a rzy stw a w dziedzinie ochrony zabytków techniki. W w yniku podjęto op racow a nie Inform atora o izbach tradycji, m uzeach i w zorcow niach za kładow ych, do którego uzyskano w iele cennych inform acji. D zięki ankiecie przesłanej do 450 zakładów , przedsiębiorstw i W ojew ódzkich K onserw atorów Zabytków . N a p o d staw ie tych m ateriałów opracow ano P rzew odnik p o m uzeach zakładow ych, iz bach tradycji i zbiorach z historii techniki w Polsce.
W kw ietniu 1989 r. uruchom iono w Tow arzystw ie Z espół U sług i D oradztw a „STA RTEC H ”, a Z arząd G łów ny N O T udzielił pożyczki na uruchom ienie dzia łalności gospodarczej. Obowiązki dyrektora Zespołu penił początkow o Zbigniew Skierski, a od połow y 1989 r. Jadw iga Czerw ińska. W w yniku intensyw nej d zia łalności ofertowej uzyskano zlecenia na opracow anie ekspertyz techniczno-hi- storycznych, m onografii zakładów oraz biogram ów . N iestety brak d alszych zle ceń spow odow ał zanik działalności Zespołu.
D olnośląska K om isja H istorii M yśli N aukow ej i Technicznej we W rocław iu, w espół z Zakładem H istorii N auki i Techniki W ydziału A rchitektury P o litechn i ki W rocław skiej, podjęła badania naukow e, organizację konferencji i sym pozjów , w ystaw dokum entacji zabytków techniki, ich o chrony i popularyzacji, a naw et publikacji w yników ; do jej działalności w łączano też studentów . N ieste ty po kilkunastu latach, w raz z odejściem na em eryturę R yszarda S roczyńskiego w 2000 r., zaprzestała działalności.
P T H T je s t członkiem M iędzynarodow ego K om itetu H istorii T echniki (ICO H TEC ), a nasi przedstawiciele (Eugeniusz O lszewski i A lfred W iślicki) byli
członkam i jeg o w ładz. O becnie Tow arzystw o utrzym uje też k o ntak t z M iędzy narodow ym K om itetem O chrony D ziedzictw a Przem ysłow ego (TIC C IH ), a czło nek Z arządu P T H T A ndrzej Paszkiew icz był do 2003 r. przew odniczącym Pol skiego K om itetu TICCCIH .
W latach 90. kontynuowano konkursy i konferencje naukowo-techniczne. W ro ku 1991 ogłoszono kolejny konkurs „Osiągnięcia polskiej myśli technicznej w okresie m iędzyw ojennym ” ; tym razem uzyskano tylko 13 prac, z któ ry ch 3 nagrodzono. O gółem w pierw szej połow ie lat 90. zorganizow ano ponad 10 konferencji, z za daniem inspirow ania środow isk h istorią techniki. U zyskany m ateriał pozw olił na podjęcie skrom nej akcji w ydaw niczej; zainicjow ała j ą w 1991 r. pozycja In żynierow ie D rugiej R zeczypospolitej, Tom 1, której autorem był członek Tow a rzystw a M ichał C zapski, absolw ent W ydziału Inżynierii P olitechniki W arszaw skiej. W 1992 r. uruchom iono serię w ydaw niczą „Inżynierow ie p olscy X IX i XX w ieku” , w ydając tom I K ształcenie i osiągnięcia (red. Jó z e f Piłatow icz), zaw ie rający zbiór opracow ań uzyskanych dzięki ogłoszonem u konkursow i. Tomy II- -I V ukazały się w latach 1994-95, tom y V -V I w latach 199 7-98 , tom VII zaś, który objął biogram y 100 najw ybitniejszych polskich tw órców techniki, dopie ro w roku 2001. N astępne tom y są w przygotow aniu do druku.
N iestety w 1995 r. zm arł prezes PTH T A lfred W iślicki; obow iązek kierow a nia T ow arzystw em przejął zastąpca prezesa B olesław O rłow ski (Instytut H isto rii N auki PAN). Z godnie ze statutem PTH T odbyło się w 1997 r. kolejne W alne Z grom adzenie członków PTHT, które w ybrało now ego prezesa Z dzisław a M i kulskiego (U niw ersytet W arszawski). W znow iono konferencje naukow o-tech- niczne i inne form y działalności.
T rudności finansow e spow odow ały poszukiw anie m ożliw ości publikacji p e w nych pozycji w espół z innym i tow arzystw am i i instytucjam i. W 1998 r. ukaza ła się, w spólnie z Tow arzystw em N aukow ym W araszaw skim , m onografia Feliks K ucharzew ski (1849-1935) - historyk techniki pióra Józefa Piłatow icza, prof. A kadem ii Podlaskiej w Siedlcach. Z kolei w roku 2000 doprow adzono do w y d a n ia m o n o g ra fii Technika a w o jn a X - X X w. p o d re d a k c ją P io tra M atu sak a i Józefa Piłatowicza, wspólnie z Instytutem Historii Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Z kolei w roku 2000 doprow adzono do w ydania m onografii Technika a wojna X - X X w. pod red ak cją Piotra M atusaka i Józefa Piłatow icza, w spólnie z Instytu tem H istorii A kadem ii Podlaskiej w Siedlcach.
P rzed kilku laty podjęto decyzję o w ydaw aniu przez P T H T rocznika zaw ie rającego inform acje o bieżącej działalności oraz teksty referatów na konferen cjach okazjonalnych i innych naukow o-technicznych Tow arzystw a. Zdołano ju ż w ydać „R ocznik I (1 9 8 3 -1 9 9 8 ” - podsum ow anie 15 lat działalności, „R ocznik II (1 9 9 9 -2 0 0 0 )” i „R ocznik III (2001)”; w przygotow aniu znajduje się „R ocznik IV (2 0 0 2 -2 0 0 3 )” . R oczniki zaw ierają na początku 1 lub 2 artykuły na tem aty h i storyczne (czasem jubileuszow e), teksty referatów na konferencjach naukow o- technicznych organizowanych dość systematycznie przez Towarzystwo, wiadom ości
z życia P T H T oraz inne - z kraju i z zagranicy, a ostatnio także recenzje w y d a w nictw z zakresu historii techniki i przem ysłu.
Próby naw iązania w spółpracy z podobnym i organizacjam i p o za granicam i k raju ograniczają się na razie do udziału w spotkaniach „P olacy R azem ”, ob ej m ującym i polskie tow arzystw a naukow o-techniczne na obczyźnie, org anizow a ne początkow o w Polsce, a obecnie także za granicą. L iteratura dotycząca opra cow ań i doniesień o działalności PTHT je st na razie skrom na. Tow arzystw o w spółpracuje w tym zakresie z redakcją „K w artalnika Historii N auki i Techniki”, gdzie prezes PTH T je st członkiem K om itetu R edakcyjnego, „Przeglądem Tech nicznym ” , gdzie sekretarz PTHT je st członkiem R ady K onsultacyjno-Program o- w ej, oraz doraźnie z innym i czasopism am i naukow o-technicznym i; w tych cza sopism ach są najczęściej um ieszczane om ów ienia w ydanych pozycji PTHT.
O statnio dokonano istotnej w eryfikacji składu członkow skiego PTHT, w ce- lui p odniesienia aktyw ności Tow arzystw a, doprow adzając do realnej liczby członków (ok. 50). B liska w spółpraca obejm uje obecnie M uzeum Techniki N O T (m iejsce konferencji naukow o-technicznych i W alnych Z grom adzeń PTHT, M u zeum K olejnictw a (siedziba PTHT), A rchiw um F SN T N O T (korzystanie ze zbiorów ), G łów ną K om isję FSN T N O T ds. S eniorów i H istorii R uchu Stow a rzyszeniow ego, której przew odniczącym je s t w iceprezes PTH T i R edakcję Sło w nik a B iograficznego Techników Polskich - prezes i w iceprezes P T H T p ełn ią funkcje przew odniczącego i w iceprzew odniczącego R ady Program ow ej. Tow a rzystw o utrzym uje też kontakt z U rzędem G eneralnego K onserw atora Z abytków i K onserw atorem Zabytków W ojewództwa M azow ieckiego, oraz Tow arzystw em O pieki nad Zabytkam i.
W styczniu 2004 r. odbyło się N adzw yczajne W alne Z grom adzenie PTHT, na którym obchodzono 20. rocznicę istnienia Tow arzystw a z referatem A rtura M agnuszew skiego z Zakładu Hydrologii U niw ersytetu W arszaw skiego pt. P o chylnie K anału Elbląskiego - obiektu zabytkow ego godnego w pro w adzen ia na listę św iatow ą. R eferat w prow adzający z okazji 20-lecia PT H T w ygłosił Z dzis ław M ikulski, prezes Towarzystwa. Przyjęto też plan pracy na rok 2004, w k tó rym przew idziano m .in. w spólne spotkania naukow o-techniczne z M uzeum Techniki oraz w znow ienie w spółpracy z U rzędem G eneralnego K onserw atora Z abytków i w łączenie się do akcji ochrony zabytków techniki i przem ysłu w P ol sce. O becne Prezydium Zarządu PTHT tw orzą: Z dzisław M ikulski (prezes), A n drzej P aszkiew icz (w iceprezes), Jan K am iński (sekretarz), Z bigniew Skierski (skarbnik), Jadw iga C zerw ińska (członek)
Z dzisław M ikulski Uniwersytet Warszawski
