Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 651. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Lucyna Màczka Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej 1. Wprowadzenie Rozwój wysokiej techniki i rosnąca konkurencyjność wpływają w istotny sposób na rynek pracy i relacje zachodzące pomiędzy partnerami stosunków pracy. Pod wpływem postępu technicznego, wzrostu kosztów pracy i rosnącej międzynarodowej konkurencji, zmniejsza się relatywnie zapotrzebowanie na czynnik pracy. Otwartość gospodarcza poszczególnych krajów na przepływy towarowe i finansowe stała się jednym z kluczowych czynników przyczyniających się do powstania wielkich, nowoczesnych korporacji międzynarodowych świetnie przystosowanych do wdrażania nowych technologii i obniżania kosztów. O sukcesie korporacji decyduje zespół twórczy rozwiązujący strategiczne problemy korporacji, a siła robocza widziana jest praktycznie przez pryzmat kosztów, co skutkuje ograniczeniem zatrudnienia stałego, kosztem wzrostu zatrudnienia w częściowym wymiarze pracy. Powstaje popyt na pracę o charakterze i zasięgu ponadnarodowym, wpływający w zasadniczy sposób na wielkość i strukturę popytu na pracę na krajowych rynkach pracy. W chwili obecnej można zaobserwować tendencję do lokowania produkcji wymagającej zaangażowania niewykwalifikowanej siły roboczej w krajach słabo rozwiniętych lub rozwijających się, gdzie można zaobserwować wysoką jej podaż oraz stosunkowo niską cenę. Pod wpływem wzrostu kosztów pracy i rosnącej międzynarodowej konkurencji wzrasta zapotrzebowanie na pracowników o wysokich kwalifikacjach, natomiast spada na pracowników o niskich i wąskich kwalifikacjach. Sytuacja ta wywodzi się głównie ze zmian w metodach wytwarzania i w strukturze zapotrzebowania na.

(2) 24. Lucyna Mączka. wartości oferowane przez gospodarkę. Ponadto zmniejszający się popyt na pracowników nisko wykwalifikowanych jest konsekwencją coraz mniejszego zapotrzebowania na tradycyjne dobra materialne oraz wzrostu popytu na dobra przetworzone, będące rezultatem zastosowania w procesie produkcji wysokiej technologii. Oznacza to konieczność głębokich przekształceń struktur zatrudnienia, polegających na spadku zatrudnienia w rolnictwie, a także – choć w mniejszym natężeniu – w przemyśle oraz wzrost w usługach, zwłaszcza w usługach niematerialnych. Zdecydowana większość przyszłych zawodów będzie wymagała specjalistycznego wyższego wykształcenia wspartego ustawicznym dokształcaniem. Dobrze funkcjonujący rynek pracy jako mechanizm dopasowania podaży pracy i popytu na nią jest istotnym elementem wzrostu gospodarczego poprzez stwarzanie bodźców do inwestycji w kapitał ludzki. Warunkuje restrukturyzację gospodarki, gdyż to, czy siła robocza przesunie się z działów upadających do działów rozwojowych, zależy między innymi od relacji płac. Determinuje powodzenie polityki makroekonomicznej i programów stabilizacyjnych, gdyż ma wpływ na inflację i bezrobocie. Struktura rynku pracy także jest ważnym wyznacznikiem dobrobytu społecznego kraju, gdyż poprzez nierówności ekonomiczne wpływa na skalę ubóstwa społecznego, poczucie bezpieczeństwa socjalnego, poziom przestępczości czy częstość występowania konfliktów społecznych. 2. Sytuacja na rynku pracy W Polsce problem bezrobocia pojawił się wraz z transformacją ustrojową i przechodzeniem do gospodarki rynkowej. W nowe tysiąclecie Polska weszła z bezrobociem jako największym problemem ekonomicznym i społecznym. Analiza czynników kształtujących podaż i popyt na pracę wskazuje, że w najbliższych latach sytuacja na rynku pracy prawdopodobnie się pogorszy i wzrośnie zarówno liczba bezrobotnych, jak i stopa bezrobocia. Pierwsze dane statystyczne charakteryzujące poziom bezrobocia zarejestrowano w styczniu 1990 r., kiedy to stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła zaledwie 0,3%, a na koniec tego roku kształtowała się już na poziomie 6,5%. W latach 1992–2001 stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce (tabela 4) kształtowała się na poziomie od 10,2% w 1997 r. do 16% w 2000 r. W Polsce w kształtowaniu się stopy bezrobocia ogółem w latach 1990–2001 można wyróżnić trzy okresy: lata 1990–1993 – dynamiczny wzrost stopy bezrobocia, lata 1994–1998 – stopniowy spadek stopy bezrobocia, lata 1998–2001 – ponowny wzrost stopy bezrobocia. Na zmiany zachodzące współcześnie na rynku pracy oddziałują różnorodne czynniki związane z globalizacją gospodarki rynkowej, rozwojem nowych technologii informacyjnych oraz procesami demo-.

(3) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 25. graficznymi. Wśród czynników, które wywołują w Polsce bezrobocie jest m.in. spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego. W latach 1990–2000 w Polsce nastąpił wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym łącznie o 1738 tys. osób. W każdym roku badanego okresu występowały systematycznie zwiększające się przyrosty netto tej zbiorowości. Demograficzny przyrost ludności w wieku produkcyjnym sprzyjał przyrostowi zasobów pracy. Wzrost liczby ludności czynnej zawodowo (pracujących i bezrobotnych) w badanym okresie wyniósł 572 tys. osób (tabela 1). A zatem wzrost liczby czynnych zawodowo był niższy niż wielkość demograficznego przyrostu zasobów pracy. Na jego poziom, obok czynników demograficznych, wpłynęły jeszcze inne procesy: − aktywizacja na rynku pracy osób wcześniej pozostających poza zasobami siły roboczej, biernych zawodowo w momencie rozpoczęcia transformacji (szacuje się, że w latach 1990–1994 na rynek pracy napłynęło co najmniej 1,42 mln nowych osób, nie pochodzących z przyrostu demograficznego ludności w wieku produkcyjnym1, − dezaktywacja zawodowa osób korzystających z ułatwień emerytalno-rentowych, − przechodzenie w stan bierności zawodowej osób zniechęconych do poszukiwania pracy, z których część zapewne związała się z gospodarką drugiego obiegu. Łączne oddziaływanie tych czynników wpłynęło na kształtowanie się współczynnika aktywności zawodowej ludności Polski. Jego najsilniejszy wzrost zanotowano w 1991 r. (do poziomu 81,7%), w latach 1992–1994 ustabilizował się na poziomie 80,5–80,6%, w kolejnych latach zmniejszał się do poziomu 77,5% w 1998 r., a w 1999 r. znów wyniósł 78%, a w 2000 r. 76,7%. Zdaniem Z. Sadowskiego, prezesa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, dopiero w drugiej dekadzie XXI w. sytuacja na polskim rynku pracy wyraźnie się poprawi, a stanie się to przede wszystkim za sprawą zmniejszenia się liczby osób aktywnych zawodowo. Tak więc redukcja bezrobocia nie byłaby w takim stopniu wynikową szybkiego wzrostu gospodarczego Polski i związanego z tym przyrostu miejsc pracy, jak skutkiem mało korzystnych trendów demograficznych2. Dla obecnej sytuacji na rynku pracy istotne znaczenie miał także występujący w ostatnich latach w Polsce bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy, zgodnie z danymi GUS produkt krajowy brutto w Polsce zmniejszał się w latach 1990–1991, w następnym okresie recesja gospodarcza została opanowana i PKB rósł, najsilniej 1 2. H. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2002.. Z. Sadowski, Rynek a państwo we współczesnej gospodarce. Odczyt PTE Oddział w Krakowie w Akademii Ekonomicznej, Kraków, 21.11.2002..

(4) –. 80,2. Przyrost netto ludności w wieku produkcyjnym. Współczynnik aktywności zawodowejb (%) 81,7. 94. 22 056. 80,6. 126. 22 181. 17 876. 1992. 80,6. 151. 22 333. 18 008. 1993. 80,5. 169. 22 501. 18 120. 1994. suma liczby pracujących i bezrobotnych zarejestrowanych (stan w końcu roku) iloraz liczby czynnych zawodowo i liczby ludności w wieku produkcyjnym x 100. 21 962. Ludność w wieku produkcyjny. 18 017. 1991. Źródło: Roczniki statystyczne, GUS, wydania z lat 1989–1999. b. a. 17 611. 1990. Czynni zawodowoa. Wyszczególnienie. 80,0. 146. 22 647. 18 115. 1995. 79,8. 173. 22 820. 18 201. 1996. 78,5. 194. 23 014. 18 055. 1997. 77,5. 212. 23 226. 18 005. 1998. Tabela 1. Ludność aktywna zawodowo i pozostająca się w wieku produkcyjnym w latach 1990–1999 (w tys.). 78,0. 198. 23 424. 18 269. 1999. 76,7. 276. 23 700. 18 183. 2000. 26. Lucyna Mączka.

(5) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 27. w latach 1994–1997 odpowiednio o 4,8% i 4,1%, natomiast zatrudnienie zmalało z 16,3 mln w 1998 r. do 15,9 mln w 2000 r.3 Analiza sytuacji zmian na polskim rynku pracy, zwłaszcza w okresie bezpośrednio poprzedzającym integrację polski z Unią Europejską, wymaga wskazania podstawowych cech, różniących polski rynek pracy od unijnego, co zaprezentowano w tabeli 2. Tabela 2. Zmiany w poziomie PKB i zatrudnienie w Unii Europejskiej i w Polsce w latach 1995–1999 (w %) 1995–1996 Wyszczególnienie. 1996–1997. 1997–1998. 1998–1999. 1994–1999. PKB. zatrudnienie. PKB. zatrudnienie. PKB. zatrudnienie. PKB. zatrudnienie. PKB. zatrudnienie. Unia Europejska. 1,6. 0,4. 2,5. 0,7. 2,6. 1,3. 2,3. 1,4. 2,3. 0,9. Polska. 6,0. 2,3. 6,8. 2,9. 4,8. –0,2. 4,1. –1,2. 3,5. 5,1. Źródło: dane statystyczne pochodzą z następujących źródeł: w wypadku Polski roczniki statystyczne GUS, dla Unii Europejskiej, Employment in Europe, Report from the Commission of the European Communities, Brussels 1996, 1999 oraz 2000.. Dokonana analiza porównawcza obu rynków pracy wskazuje na znaczne różnice między rynkiem polskim i unijnym. W całym analizowanym okresie, tj. w latach 1994–1999, zmiany poziomu PKB w Polsce przewyższały aż o 20 punktów procentowych poziom PKB w UE, a stan zatrudnienia o 4,2 punkta. Charakterystyczną cechą polskiej gospodarki jest niska chłonność na zatrudnienia. Brak ilościowego efektu zatrudnieniowego przyrostu PKB w latach 90. wiąże się z dokonującymi procesami racjonalizacji zatrudnienia w polskiej gospodarce. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej nie spowoduje szybkiego i zrównoważonego rozwoju. Nadal należy spodziewać się kontynuacji bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego. Bezrobocie wymaga różnorodnych działań na wielu obszarach gospodarki. Tylko w ten sposób można stworzyć warunki do powstawania nowych miejsc pracy. Integracja z Unią Europejską wymaga dalszej zmiany struktury własnościowej i przedmiotowej gospodarki. Procesom tym będzie towarzyszyć negatywne zjawisko, jakim jest regionalny i sektorowy wzrost bezrobocia. Polsce grozi wzrost liczby upadłości przedsiębiorstw, z uwagi na ich relatywnie niską konkurencyjność ze wszystkimi negatywnymi skutkami dla rynku 3. Komunikat GUS o stanie gospodarki, „Rzeczpospolita” 1.08.2000 r..

(6) Lucyna Mączka. 28. pracy, a więc kurczenia się wolumenu pracy i rosnącej biedy. Takie zjawisko zaobserwowano w niektórych krajach, które przystąpiły w przeszłości do Unii Europejskiej, a miały słabszą i mniej efektywną gospodarkę od ówczesnych państw członkowskich. Rynek pracy znajduje się zawsze pod silnym wpływem procesów zachodzących na innych rynkach, a zwłaszcza rynkach produktów. Znajduje się zatem pod wpływem czynników o charakterze koniunkturalnym, na które szczególnie silnie uwrażliwiona jest jego strona popytowa. Zdolność gospodarki do utrzymywania lub tworzenia miejsc pracy zdeterminowana jest w zasadniczym stopniu jej kondycją. Poprawa stanu rynku pracy zależy od stworzenia dostatecznej liczby nowych miejsc pracy. Tworzą je pracodawcy, jednakże w sytuacji spowolnienia wzrostu gospodarczego starają się oni zmniejszyć koszty, przede wszystkim przez ograniczenie zatrudnienia. Rozwój nowych technologii, wzrost konkurencji i otwarcie rynków pracy spowodowały istotne zmiany w strategiach zatrudnienia stosowanych przez pracodawców. Korzystają oni w coraz większym zakresie z nietypowych, elastycznych form zatrudnienia, pozwalających na obniżenie kosztów siły roboczej i kapitału. W latach 90. w Polsce pojawiły się tendencje charakteryzujące rynki pracy państw UE. Pracodawcy zaczęli, w coraz większym stopniu, stosować elastyczne formy zatrudnienia (umowy o pracę na czas określony, umowy zlecenia, umowy o dzieło, skrócony wymiar czasu pracy). Generalnie jednak zakres wykorzystania nowych, niestandardowych form zatrudniania jest u nas znacznie mniejszy niż w państwach UE. 3. Bezrobocie wÊród osób wykształconych W erze społeczeństwa informatycznego najważniejszym czynnikiem wyznaczającym pozycję jednostki na rynku pracy staje się nie sama wiedza, lecz umiejętność kojarzenia i weryfikacji ogromnej ilości informacji. W społeczeństwie informatycznym bez wykształcenia nie ma szans na zatrudnienie, a bez dostatecznej wiedzy nie ma szans na stawienie czoła globalnej konkurencji. Zmiany zachodzące współcześnie w świecie pracy oznaczają, zdaniem J. Rifkina, zastępowanie pracy ludzkiej przez inteligentne maszyny4. Na współczesnych rynkach pracy podstawową charakterystyką jakościową pracobiorców, oferujących swą zdolność do pracy, stała się posiadana przez nich wiedza, kwalifikacje i umiejętności zawodowe. Brak dopasowania między wiedzą 4. J. Rifkin, Koniec pracy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001, s. 202..

(7) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 29. i umiejętnościami posiadanymi przez czynnych zawodowo a wiedzą i umiejętnościami, na które występuje zapotrzebowanie w gospodarce, wywołuje wiele niekorzystnych skutków, do których zaliczyć należy przede wszystkim brak możliwości zatrudnienia wszystkich chętnych do pracy i związana z tym frustracja, obniżenie dochodów, występowanie patologii społecznych itp. Problem ten dotyka również stosunkowo najbardziej uprzywilejowaną grupę na rynku pracy, jaką są osoby wysoko kwalifikowane i dobrze wykształcone. We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się obecnie wysokie zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane. Jest to związane z wyraźnym przyspieszeniem tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego, opartego przede wszystkim na rozszerzaniu komputeryzacji w przesyłaniu informacji i w technologiach produkcyjnych. Wymaga to zmiany profili kwalifikacyjnych pracobiorców: nowe technologie wymagają wyższego poziomu kwalifikacji specjalistycznych oraz kwalifikacji ogólnych. Dane przedstawione w tabeli 3 ukazują odsetek ludności z wyższym wykształceniem w dwóch grupach wiekowych, a mianowicie; w wieku 25–34 oraz 55–64 lat w 15 krajach UE oraz w Polsce w 2000 r. Tabela 3. Wykształcenie wyższe w Polsce i krajach UE w grupach wiekowych w 2000 r. Kraj. Współczynnik wykształcenia wyższego w wieku 25–34. w wieku 55–64. Finlandia. 38. 20. Belgia. 34. 15. Hiszpania. 33. 9. Szwecja. 32. 22. Francja. 31. 12. Dania. 29. 19. Irlandia. 29. 11. Wielka Brytania. 27. 19. Grecja. 26. 9. Holandia. 25. 17. Niemcy. 22. 20. Luksemburg. 21. 12. Austria. 13. 6.

(8) Lucyna Mączka. 30. cd. tabeli 3 Kraj. Współczynnik wykształcenia wyższego w wieku 25–34. w wieku 55–64. Polska. 12. 10. Portugalia. 12. 6. Włochy. 10. 5. Źródło: Współczesna polityka społeczna. Dane o przemianach w kraju i za granicą. „Polityka Społeczna” 2000, nr 8, s. 26.. Na podstawie danych dokonano oceny i porównania poziomu wykształcenia w Polsce na tle państw grupy integracyjnej UE. Kolejność krajów przedstawionych w tabeli 3 wynika z rankingu, w którym przyjęto za podstawę współczynnik wykształcenia wyższego w wieku 25–34 lat. Zróżnicowanie regionalne w analizowanej grupie integracyjnej dokonane w grupie wiekowej 25–34 lat kształtuje się od 38 do 10. W wypadku Polski wskaźnik ten osiągnął wartość 12, co plasuje kraj na 14 miejscu wobec najwyższego wskaźnika dotyczącego Finlandii wynoszącego 38. Podobnie dokonano oceny według współczynnika dotyczącego wykształcenia średniego, z której wynika, że najwyższym wskaźnikiem charakteryzuje się Szwecja (22), dla pozostałych zaś państw UE, wskaźniki te kształtują się od 20 (Finlandia, Niemcy) do 5 (Włochy), dla Polski zaś wskaźnik ten wynosi 10, co plasuje Polskę na 11 miejscu (przed Luksemburgiem, Hiszpanią, Włochami i Portugalią). Jak zauważa E. Kryńska5, w krajach Unii Europejskiej kładzie się coraz większy nacisk na zdolność gospodarki do tworzenia miejsc pracy. Podejście to zostało usankcjonowane w Traktacie Amsterdamskim, gdzie wysoki poziom zatrudnienia podniesiony został do rangi kluczowego celu krajów Unii Europejskiej, równoważnego z takimi celami makroekonomicznymi, jak wzrost gospodarczy i stabilizacja. Doprowadziło to do powstania europejskiej strategii zatrudnieniowej i wykreowania procesu konwergencji w dziedzinie zatrudnienia. W krajach Unii Europejskiej od kilku lat zaczęto problem bezrobocia zdecydowanie rozwiązywać. Unijna strategia opiera się m.in. na zwiększeniu zdolności do uzyskania zatrudnienia poprzez edukację i inwestowanie w kapitał ludzki. Włączenie się w unijną strategię ułatwi Polsce, wykorzystywanie środków z Europejskiego Funduszu Socjalnego – głównego instrumentu finansowego UE w dziedzinie zatrudnienia. 5. E. Kryńska, Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS Warszawa, s. 52..

(9) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 31. Bezrobocie staje się podstawowym problemem społecznym Polski. Według Rządowego Programu Pomocy dla tegorocznych absolwentów „Pierwsza praca”, powinny nastąpić m.in. zmiany w systemie kształcenia, np. wdrożenie przez szkoły programów kształcenia profilowanego, zmieni się także zakres poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Rząd przeznaczy na realizację programu, poza środkami, które są w budżecie i Funduszu Pracy, dodatkowe aktywne formy finansowe zwalczania bezrobocia oraz mikropożyczek. Istotnym punktem programu jest możliwość okresowego zmniejszania kosztów zatrudnienia absolwentów w małych i średnich przedsiębiorstwach. Bezrobocie przekracza już 3 mln osób i istnieje realna groźba, że wzrośnie o kolejne kilka tysięcy, co wiąże się z kolejnym rocznikiem absolwentów. Bezrobocie w sposób szczególny odczuwalny jest wśród ludzi młodych, którzy po ukończeniu nauczania i uzyskania odpowiednich kwalifikacji usiłują wejść na rynek pracy. Niestety, być może ze względu na brak doświadczenia zawodowego, w znacznym stopniu powiększają oni dotychczasowy stan osób bezrobotnych. W tabeli 4 przedstawiono sytuację młodych ludzi na rynku pracy, tj. w wieku do 24 lat w Polsce oraz krajach całej UE. Tabela 4. Stopa bezrobocia oraz ilorazy stóp w Polsce i państwach UE w latach 1992–2001 Stopa bezrobocia Rok. Ilorazy stóp bezrobocia w grupie wieku do 24 lat i ogółema. ogółem. w grupie wieku do 24 lat. 1992. 13,7. 29,0. 34,6. 2,12. 1,92. 1993. 14,9. 31,6. 34,4. 2,12. 1,94. 1994. 13,1. 31,7. 34,6. 2,42. 1,91. 1995. 13,1. 30,9. 34,6. 2,36. 1,98. 1996. 11,5. 26,2. 31,1. 2,28. 2,00. 1997. 10,2. 23,2. 30,8. 2,27. 1,96. 1998. 10,6. 23,3. 30,9. 2,20. 1,90. 1999. 15,3. 32,5. 31,0. 2,12. 1,95. 2000. 16,0. 34,1. 30,5. 2,13. 1,98. b. 18,5. 41,1. 29,5. 2,22. 2,01. 2001 a. Odsetek bezrobotnych w wieku do 24 lat do bezrobotnych ogółem. b. w Polsce. w państwach UE. obliczenia własne; aktywność ekonomiczna ludności polski w IV kwartale. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2001 Źródło: Rocznik statystyczny pracy (dział rynek pracy) i Przegląd międzynarodowy, GUS, 1993–2001..

(10) Lucyna Mączka. 32. Najczęściej wykorzystywanym miernikiem charakteryzującym poziom tego zjawiska jest stopa bezrobocia. Z danych wynika, że w Polsce stopa bezrobocia wśród osób w wieku do 24 lat w całym badanym 10-leciu jest wyższa od stóp bezrobocia ogółem i kształtowała się od 29% w 1992 r. do 41,1% w 2001 r. Różnica pomiędzy stopą bezrobocia wśród osób w wieku do 24 lat a stopą bezrobocia ogółem wynosiła 15,3 pkt. dla 1992 r. i aż 22,6 pkt. dla 2001 r. W Polsce odsetek bezrobotnych w wieku do 24 lat w stosunku do liczby bezrobotnych ogółem w latach 1992–2001 kształtował się powyżej 30%, a dopiero w 2001 r. zmalał nieznacznie poniżej tej wartości, co pozwala stwierdzić, że w całym badanym okresie co trzeci bezrobotny w Polsce był w wieku do 24 lat. Iloraz stopy bezrobocia wśród młodych ludzi i stopy bezrobocia ogółem wykazuje, że w analizowanym okresie w Polsce iloraz ten znacznie odbiega od uzyskanych ilorazów w wypadku krajów Unii Europejskiej. Dla Polski wynosi on od 2,12 dla lat: 1992, 1993, 1999 do 2,42 w 1994 r., a dla krajów Unii waha się od 1,9 w 1998 r. do 2,01 w 2001 r., co świadczy o tym, ze młodzi ludzie w wieku do 24 lat na unijnym rynku pracy również nie mają zbyt dużego wyboru pracy. Znajomość realiów unijnego rynku pracy jest dla Polski bardzo ważna. Dlatego też dla celów porównawczych w tabeli 5 przedstawiono poziom ilorazu stóp bezrobocia w grupie wieku do 24 lat i ogółem w poszczególnych krajach UE. Tabela 5. Ilorazy stóp bezrobocia w grupie wieku 15–24 lata ogółem w Polsce i krajach UE 1995. 1999. 2001a. Austria. 1,37. 1,26. 1,64. Belgia. 2,31. 2,60. 2,66. Dania. 1,41. 1,96. 2,02. Finlandia. 2,42. 2,44. 2,28. Francja. 2,28. 2,19. 2,31. Grecja. 3,07. 2,75. –. Hiszpania. 1,84. 1,88. 1,89. Irlandia. 1,58. 1,47. 1,83. Luksemburg. 2,48. 3,05. 3,08. Niderlandy. 1,68. 2,06. 2,42. Niemcy. 1,04. 1,00. 1,23. Portugalia. 2,25. 1,98. 2,40. Szwecja. 2,35. 2,14. 2,47. Kraj.

(11) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 33. cd. tabeli 5 1995. 1999. 2001a. 1,78. 2,05. 2,39. Włochy. 2,78. 2,81. 2,94. Polska. 2,36. 2,12. 2,22. Kraj Wielka Brytania. a na podstawie danych z grudnia 2001 roku, Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2001 Źródło: dla lat 1995, 1999, 2001 obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Pracy 2001, GUS, Warszawa 2002.. Zróżnicowanie regionalne ilorazu porównawczego w Polsce i grupie integracyjnej UE wykazuje, że najniższy poziom ilorazu zaobserwowano w Niemczech (stopa bezrobocia wśród osób w wieku do 24 lat była taka sama, jak stopa bezrobocia ogółem w latach 1995, 1999 i nieznacznie wyższa w 2001 r.), w Austrii (od 1,26 do 1,64) oraz w Irlandii (od 1,47 do 1,83). Najwyższy iloraz charakteryzuje relację stóp bezrobocia w Grecji (od 2,75 do 3,07), Włoszech (od 2,78 do 2,94) i Luksemburgu (od 2,48 do 3,08). Wyznaczony dla Polski iloraz waha się od 2,12 do 2,36, a dla 2001 r., Polska osiągnęła iloraz na poziomie 2,22, uzyskując 6 pozycję. W latach objętych badaniem zarówno w Polsce, jak i w ponad połowie krajów Unii, stopa bezrobocia wśród osób w wieku do 24 lat była przynajmniej dwukrotnie wyższa niż stopa bezrobocia ogółem. W grudniu 2001 r. w większości krajów UE relacja pomiędzy stopami bezrobocia jeszcze bardziej wzrosła. Taki stan rzeczy jest niepokojący z punktu widzenia naszego członkostwa w Unii Europejskiej, gdyż możliwości znalezienia pracy na unijnym rynku pracy przez młodych ludzi będą znacznie ograniczone, szczególnie wśród osób o niższym wykształceniu. Wyższe bezrobocie wśród osób w wieku do 24 lat w porównaniu z bezrobociem ogółem jest charakterystyczne dla większości krajów, bez względu na poziom rozwoju gospodarczego. Można to uznać za zależność charakterystyczną dla rynku pracy. 4. Podsumowanie Potrzeba dostosowań do wymagań Unii Europejskiej dotyczy wielu dziedzin życia społeczno-gospodarczego w Polsce, obejmuje wszystkie rynki, w tym także rynek pracy, na którym nadal wiele kwestii pozostaje jeszcze nie rozstrzygniętych. W okresie integracji z Unią Europejską występują w Polsce nowe uwarunkowania makroekonomiczne. Członkostwo w UE stwarza szansę przyspieszenia rozwoju.

(12) Lucyna Mączka. 34. kraju, a wielką rolę w osiągnięciu wzrostu może odegrać właściwa polityka gospodarcza, a szczególnie racjonalne wykorzystanie środków płynących z UE. Zgodnie z Narodowym programem przygotowania Polski do członkostwa w Unii Europejskiej polski rząd dąży, aby w okresie przedczłonkowskim znalazły się głównie programy: − strategia makroekonomiczna, promująca zrównoważony wzrost gospodarczy, − prywatyzacja i restrukturyzacja przedsiębiorstw sektora państwowego, − wzmocnienie administracji państwowej i systemu egzekwowania prawa, − usprawnienie funkcjonowania rynku pracy i osłona socjalna procesu przyspieszonej restrukturyzacji. Bezrobocie staje się więc największym wyzwaniem i najtrudniejszym problemem polskiej gospodarki, a zarazem najpilniejszą kwestią społeczną. Bezrobocie postrzegane jest jako najważniejsze zagrożenie dla Polski i Polaków i stanowi najważniejszy problem do rozwiązania dla rządu. Nadrzędnym i strategicznym celem programu rządowego jest pobudzanie procesu tworzenia miejsc pracy i obniżenie bezrobocia. Podstawowym elementem, niejako filozofią całego programu przeciwdziałania bezrobociu, jest prozatrudnieniowe podejście do wzrostu gospodarczego, poprzez pobudzanie popytu inwestycyjnego. W polskiej sytuacji, gdy występuje obfitość zasobów pracy i wysokie bezrobocie, strategia rozwoju nakierowana na wzrost zatrudnienia i tworzenie miejsc pracy musi mieć charakter dualny, tzn. wysoce kapitałochłonny i pracochłonny. Z jednej strony prowadzić to będzie do zmniejszenia zatrudnienia lub obniżenia jego wzrostu w wyniku inwestycji modernizacyjnych, z drugiej umożliwi absorpcję wolnych zasobów pracy i obniżenie stopy bezrobocia. Należy się jednak nadal liczyć – zwłaszcza w okresie przed akcesją – z wysoką nierównowagą na polskim rynku pracy, co jest uwarunkowane zarówno czynnikami popytowymi, a więc restrukturyzacją gospodarki, jak i podażowymi, a przede wszystkim wzrostem zasobów pracy. Proces formowania się polityki rynku pracy w Polsce zachodzi w dalszym ciągu. W dokumencie rządowym6 za główne wyzwanie, stojące przed polską gospodarką, przyjęto trwałe rozwiązanie problemu bezrobocia poprzez stworzenie 3 do 4 mln nowych miejsc pracy, aby można było obniżyć poziom bezrobocia jawnego i ukrytego. Rząd pragnie to osiągnąć przez powiększenie zdolności i skłonności przedsiębiorstw do tworzenia produktywnych miejsc pracy. Na współczesnych rynkach pracy podstawową charakterystyką jakościową pracobiorców oferujących swą zdolność do pracy stała się ich wiedza, kwalifikacje 6. Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego, Polska 2000–2010, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, Ministerstwo Finansów, kwiecień 1999, Warszawa. Raport specjalny, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 19, s. 4–8..

(13) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 35. i umiejętności zawodowe. Brak dopasowania między wiedzą i umiejętnościami czynnych zawodowo a wiedzą i umiejętnościami, na które występuje zapotrzebowanie w gospodarce, wywołuje wiele niekorzystnych skutków, do których zaliczyć należy przede wszystkim możliwość zatrudnienia tylko część chętnych do pracy i związaną z tym frustrację, obniżenie dochodów, występowanie patologii społecznych itp. Włączenie się polskiego rynku pracy do rynku pracy wspólnej Europy wymagać będzie zatem od polskich pracobiorców dostosowań do wymagań obserwowanych w krajach wysoko rozwiniętych, a w szczególności – wysokiego poziomu kwalifikacji i umiejętności zawodowych. Jeżeli procesy dostosowawcze podaży pracy byłyby zbyt wolne i nieadekwatne do struktury popytu na pracę, grozi im utrata konkurencyjności, albo świadczenie prac prostych, uciążliwych, na ogół nisko płatnych. Weszliśmy w erę społeczeństwa informacyjnego, w którym ubywa pracy w dotychczasowym, tradycyjnym rozumieniu, zmieniają się stosunki pracy. Relacje międzyludzkie wewnątrz oraz na zewnątrz przedsiębiorstwa stają się mniej zhierarchizowane i bardziej wielostronne. Zmiana zachowań pracodawców w kierunku prozatrudnieniowym zależy, w dużej mierze, od polityki rządu promującej dynamiczny rynek pracy i zapewniającej szybki wzrost gospodarczy. Eksperci wskazują, że w celu zwiększenia skali zatrudnienia rząd powinien zmniejszyć obciążenia podatkowe, zwiększyć elastyczność rynku pracy i mobilność siły roboczej oraz wspierać edukację7. Pomimo zmian dokonanych w latach 90. w ustawodawstwie pracy, polski rynek pracy charakteryzuje się nadal daleko idącą regulacją. Zwiększenia elastyczności zatrudnienia domagają się przede wszystkim pracodawcy, wskazując, że nadmierna regulacja jest istotną barierą aktywizacji rynku pracy i wzrostu miejsc pracy. Walka z bezrobociem prowadzona jest przede wszystkim w sferze ekonomicznej, a działania w sferze społecznej jedynie ją wspierają i uzupełniają. Celem polityki rynku pracy jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego bezrobotnym oraz przygotowanie ich do ponownego włączenia w proces pracy. Nie tworzy ona, w zasadzie, nowych, stałych miejsc pracy, lecz jedynie wspiera zatrudnienie na drugim, dotowanym rynku pracy. W społeczeństwie informatycznym wśród instrumentów aktywnej polityki rynku pracy powinno wzrosnąć znaczenie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego oraz szkolenia i przekwalifikowania. Kwalifikacje zawodowe, mobilność i umiejętność szybkiego przystosowania się do zmieniających się potrzeb rynku pracy mają bowiem coraz większy wpływ na zwiększanie zatrudniania bezrobotnych. 7. K. Filer, Rola rynku pracy, „Rynek Pracy” 1999, nr 9..

(14) Lucyna Mączka. 36. W społeczeństwie informatycznym będą zanikać dotychczasowe, tradycyjne formy organizacji pracy. Coraz mniejsze znaczenie będzie miało zatrudnienie w ramach klasycznego stosunku pracy. Ubywa miejsc pracy, a nowo powstające nie wypełniają tej luki. Następuje profesjonalizacja bezrobocia i tworzy się swoista subkultura bezrobotnych – subkultura bezczynności, beznadziejności i przetrwania. istnieje realne niebezpieczeństwo przekształcenia się części bezrobocia i ubóstwa w zjawisko dziedziczne8. Nie można znacznie ograniczyć bezrobocia, szczególnie długotrwałego, bez zmiany myślenia, bez nowej polityki wychodzącej poza wiedzę konwencjonalną, bez odwagi podmiotowego traktowania człowieka w polityce społeczno-gospodarczej. Należy przystosować się do nowych, trudnych warunków na rynku pracy i nauczyć się żyć w sytuacji coraz bardziej realnego zagrożenia bezrobociem. Biorąc pod uwagę wyzwania, przed jakimi stoi rynek pracy w Polsce wobec integracji z Unią Europejską, nie ulega wątpliwości, że ze względu na przewidywany wzrost bezrobocia konieczne stanie się rozszerzenie na nim interwencji państwa. Literatura Filer K., Rola rynku pracy, „Rynek Pracy” 1999, nr 9. Kabaj M., Program przeciwdziałania ubóstwa i bezrobocia, Raport IPiPS, „Nowe Życie Gospodarcze” 2001, nr 3. Komunikat GUS o stanie gospodarki, „Rzeczpospolita” 1.08.2000 r. Kryńska E., Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa. Rifkin J., Koniec pracy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001. Strategia finansów publicznych i rozwoju gospodarczego, Polska 2000–2010, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, Ministerstwo Finansów, Warszawa kwiecień 1999, Raport specjalny, „Nowe Życie Gospodarcze” 2002, nr 19. Sztanderska H., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2002. Współczesna polityka społeczna. Dane o przemianach w kraju i za granicą, „Polityka Społeczna” 2000, nr 8. The Job Market in Poland in Light of European Integration The employment level in light of European integration requires that precedence be given to an economic strategy for combating unemployment. High unemployment means the under-utilisation of human capital and increasingly perceptible social tensions,. 8. M. Kabaj, Program przeciwdziałania ubóstwa i bezrobocia, Raport IPiPS, „Nowe Życie Gospodarcze” 2001, nr 3, s. 4..

(15) Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej. 37. particularly among young people. The job market should still be the most important priority of government policy with respect to combating unemployment. Polandʼs membership in the European Union will not perceptibly accelerate the reduction in unemployment; Polandʼs involvement in the EU strategy, however, will facilitate the use of funds for priority goals, i.e., education and academic research as well as the development of innovation and entrepreneurship, while at the same time maintaining the level of social security..

(16)