Artur LIPIÑSKI Poznañ
To¿samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych
P
rzynajmniej od lat 90. nauki spo³eczne doœwiadczaj¹ niespotykanego dot¹dzainte-resowania problematyk¹ pamiêci zbiorowej. Lawinowo wrêcz przyrasta liczba prac na ten temat, pojawiaj¹ siê serie wydawnicze oraz pisma poœwiêcone wy³¹cznie temu zagadnieniu. Jednoczeœnie analiza literatury przedmiotu pokazuje, ¿e pamiêæ zbiorowa nie jest kwesti¹, która pojawia siê w badaniach politologicznych szczególnie czêsto. Rutynowo wrêcz powtarzanym w¹tkiem wywodu wielu autorów s¹ uwagi o ograniczonej liczbie prac dotycz¹cych pamiêci zarówno w ramach poszczególnych subdyscyplin (np. stosunków miêdzynarodowych1 czy politologii porównawczej2), jak i w odniesieniu do konkretnych problemów (np. to¿samoœci partii politycznych3 czy mechanizmów miê-dzynarodowego pojednania4). Wszystko to nie zmienia faktu, i¿ trend powoli zaczyna siê odwracaæ. Systematycznie roœnie liczba tekstów poœwiêconych politycznym aspek-tom pamiêci, pojawiaj¹ siê serie wydawnicze czy numery monograficzne czasopism naukowych dotycz¹ce wy³¹cznie kwestii pamiêci, czy politycznej instrumentalizacji hi-storii. Politolodzy s¹ tak¿e obecni w pracach zbiorowych oraz czasopismach maj¹cych z za³o¿enia charakter interdyscyplinarny. Wœród poruszanych tematów wyró¿niæ mo¿na kilka systematycznie przewijaj¹cych siê w¹tków. Mowa przede wszystkim o kwestii to¿-samoœci budowanej przy pomocy pamiêci przesz³oœci, legitymizacji ró¿nych obiektów oraz zjawisk zwi¹zanych z utrzymywaniem stosunków w³adzy, politycznym konstru-owaniu wiedzy o przesz³oœci, wreszcie, o problematyce zwi¹zanej z rozliczeniami z nie-demokratycznymi re¿imami, b¹dŸ naruszeniami praw cz³owieka. Zadaniem niniejszego tekstu jest analiza jednego, wspó³czeœnie jednak niezwykle influentnego w¹tku zwi¹zane-go z politologicznymi badaniami nad pamiêci¹, mianowicie kwestii to¿samoœci postrzega-nej z perspektywy pamiêci zbiorowej. Celem jest nie tyle wyczerpuj¹ca prezentacja wszystkich badañ zwi¹zanych z pamiêci¹ i to¿samoœci¹ zbiorow¹ prowadzonych na ob-szarze nauk politycznych, a raczej ustalenie swoistej mapy g³ównych pojêæ, w¹tków oraz problemów poddawanych eksploracji przez anglojêzyczn¹ literaturê politologiczn¹.
1E. Langenbacher, Collective memory as a factor in political culture and international relations, w: Power and
the past. Collective memory and international relations, red. E. Langenbacher, Y. Shain, Georgetown University
Press 2010, s. 45.
2D. Art, J. Wüstenberg, Using the Past in the Nazi Successor States from 1945 to the Present, „Annals of the
American Academy of Political and Social Science” 2008, t. 617, nr 1, s. 73.
3N. Randall, Time and British politics: memory, the present and teleology in the politics of New Labour, „British
Politics” 2009, t. 4, nr 2, s. 189.
4
Y. He, The search for reconciliation. Sino-Japanese and German-Polish relations since World War II, Cam-bridge University Press, s. 25.
To¿samoœæ zbiorowa i nauki polityczne
Problem to¿samoœci zbiorowej jest jednym z czêœciej przewijaj¹cych siê tematów badañ nad pamiêci¹, a za spraw¹ konstruktywizmu kategoria to¿samoœci sta³a siê równie¿ promi-nentn¹ zmienn¹ w analizie zachowañ aktorów politycznych5. Analizuj¹c sposoby u¿ycia po-jêcia R. Brubaker wskazuje na kilka g³ównych nurtów. W badaniach nad ras¹, etnicznoœci¹ i nacjonalizmem, to¿samoœæ u¿ywana jest dla podkreœlania tego, co obiektywnie, b¹dŸ subiek-tywnie wspólne dla wszystkich cz³onków danej grupy, a to poczucie powinno wyra¿aæ siê w solidarnoœci, podzielanych dyspozycjach czy dzia³aniach zbiorowych. To¿samoœæ to rdzeñ jaŸni, przywo³ywany dla wskazania czegoœ podstawowego, g³êbokiego czy fundacyjnego. W politologii i badaniach nad ruchami spo³ecznymi pojawi³o siê pojêcie „polityki to¿samo-œci”, która podkreœlaæ ma partykularystyczne samorozumienie, przeciwstawiane uniwersali-stycznemu interesowi. Celem jest wyjaœnianie zachowania danego podmiotu przez pryzmat jego pozycji spo³ecznej wi¹zanej b¹dŸ z kategori¹ spo³eczn¹ (jak p³eæ, czy rasa), jak i ze struk-tur¹ spo³eczn¹ (jak pozycja na rynku czy w strukturze zawodowej). To¿samoœæ jest równie¿ przywo³ywana dla wskazania procesualnego czy te¿ interakcyjnego charakteru kolektywne-go samorozumienia, które czyni mo¿liwym zbiorowe dzia³anie (np. aktywnoœæ ruchów spo³ecznych). Wreszcie, w ujêciach postmodernistycznych to¿samoœæ jest traktowana jako niestabilna, wieloraka, zmienna i fragmentaryczna jaŸñ bêd¹ca produktem rywalizuj¹cych ze sob¹ dyskursów6. Wspólnym rdzeniem wszystkich tych koncepcji jest przekonanie, ¿e pojê-cie to¿samoœci odnosi siê do tego, kim s¹ jednostki b¹dŸ grupy i jak s¹ one usytuowane wzglê-dem innych w spo³ecznej przestrzeni.
Wspó³czesne ujêcia problemu to¿samoœci porzuci³y tradycyjny esencjalizm, który pojmo-wa³ to¿samoœæ jako rodzaj niezmiennej, inherentnej natury. Obecnie podkreœla siê raczej zmienny charakter to¿samoœci, wskazuj¹c równoczeœnie na jej spo³eczne pochodzenie7. S. Eisenstadt i B. Giesen pisz¹, i¿ to¿samoœæ zbiorowa jest fenomenem tworzonym w toku spo³ecznej interakcji, a nie zjawiskiem pochodzenia naturalnego8. Wa¿nym elementem pro-cesu konstruowania to¿samoœci jest wytyczanie granic oddzielaj¹cych grupy wewnêtrzne od zewnêtrznych. Budowanie to¿samoœci oznacza identyfikacjê z treœciami, czy cechami cha-rakterystycznymi dla danej kategorii ludzi, co równoczeœnie poci¹ga za sob¹ selekcjê i wyklu-czenie pewnych elementów w trakcie procesu odró¿niania siê od innych. S. Eisenstadt oraz B. Giesen wskazuj¹, i¿ ró¿nicuj¹ce regu³y dystynkcji odnosz¹ siê do trzech wymiarów: prze-strzennego, czasowego oraz refleksyjnego. Z punktu widzenia przedmiotu zainteresowania niniejszego tekstu szczególnie istotny jest wymiar czasowy. Budowanie to¿samoœci zawsze wspiera siê bowiem na odwo³aniach do parametrów temporalnych. Jest tak, gdy¿ ustalenie odrêbnoœci wi¹¿e siê œciœle z domniemaniem ci¹g³oœci owych cech dystynktywnych. Innymi s³owy, to¿samoœæ zbiorowa wyp³ywa z przekonania o trwa³oœci pewnych cech w czasie. Ma
5
Na temat za³o¿eñ tego podejœcia w naukach politycznych pisz¹ m.in.: R. Price, Ch. Reus-Smit, Dangerous
lia-isons? Critical international theory and constructivism, „European Journal of International Relations” 1998, t. 4,
nr 8; M. Zehfuss, Constructivism in international relations. The politics of reality, Cambridge University Press 2004; K. M. Fierke, Constructivism, w: International relations theories. Discipline and diversity, red. T. Dunne, M. Kurki, S. Smith, Oxford University Press 2010.
6
R. Brubaker, Ethnicity without groups, Harvard University Press 2004, s. 33–35.
7A. Triandafyllidou, R. Wodak, Conceptual and methodological questions in the study of collective identity,
„Journal of Language and Politics” 2003, t. 2, nr 2, s. 204.
8
S. Eisenstadt, B. Giesen, The construction of collective identity, „European Journal of Sociology” 1995, t. 36, nr 1, s. 74–77.
to szczególne znaczenie dla tych grup spo³ecznych, w których si³a lojalnoœci zale¿y od wspól-nego pochodzenia czy siêgaj¹cej odleg³ych czasów wspólnoty losu. Takie ujêcie jest zgodne z ustaleniami wielu badaczy pamiêci zbiorowej, traktuj¹cych j¹ jako podstawowe medium, poprzez które konstytuuj¹ siê to¿samoœci. Semantyczne znaczenie pojêcia to¿samoœci, a wiêc poczucie ci¹g³oœci w czasie i w przestrzeni wynika z procesów zapamiêtywania, zaœ z drugiej strony to, co jest zapamiêtywane wynika ze specyficznego kszta³tu danej to¿samoœci9. Wspó³czesne zainteresowanie pamiêci¹ ma swoje korzenie w to¿samoœciowych dylematach ponowoczesnoœci, a szereg konfliktów politycznych dotycz¹cych przesz³oœci daje siê wyarty-ku³owaæ w³aœnie przy u¿yciu tej kategorii.
Przynajmniej od lat 90. to¿samoœæ sta³a siê kategori¹ istotn¹ równie¿ dla nauk politycz-nych. Pozwala³a ona wyjaœniaæ dzia³ania podmiotów politycznych, bez uciekania siê do in-strumentalistycznych wyjaœnieñ, pos³uguj¹cych siê kategori¹ interesu. To¿samoœæ, a wiêc poczucie przynale¿noœci do danej grupy by³a traktowana jako czynnik wyjaœniaj¹cy dzia³ania oraz funkcjonowanie ró¿nych podmiotów. Przyk³adów najbardziej konsekwentnego stosowa-nia to¿samoœci jako zmiennej dostarczaj¹ nurty konstruktywistyczne w stosunkach miêdzyna-rodowych, zw³aszcza prace A. Wendta i P. Kaztensteina, którzy swoj¹ uwagê koncentrowali na to¿samoœci pañstwa10. Jednak z punktu widzenia wspó³czesnych nauk politycznych równie istotne jak pañstwa s¹ podmioty ponadnarodowe, narody, a tak¿e podmioty ni¿szego rzêdu, takie jak partie polityczne, grupy mniejszoœciowe czy ruchy spo³eczne, nie tylko zreszt¹ te wystêpuj¹ce na terytorium pañstwa narodowego, ale maj¹ce charakter transnarodowy. Badania politologiczne korzystaj¹ce z kategorii to¿samoœci oraz pamiêci zbiorowej odnosz¹ siê najczê-œciej do jej treœciowej zawartoœci i walk politycznych o jej ustalenie, sposobów interpretacji tre-œci przez poszczególne podmioty (np. pañstwa na poziomie miêdzynarodowym czy partie polityczne na poziomie krajowym), mechanizmów w³¹czania oraz wykluczania ze wspólnoty poprzez korzystanie z ró¿norakich artefaktów (np. pomniki) czy rytua³ów (np. upamiêtnianie), w tym znaków dystynkcji markuj¹cych granice pomiêdzy poszczególnymi grupami.
To¿samoœæ i pamiêæ zbiorowa – przypadek Unii Europejskiej
Jeœli mowa o organizacjach miêdzynarodowych, przedmiotem szczególnie o¿ywionej dyskusji w ostatnich latach jest kwestia to¿samoœci europejskiej11. Badania dotycz¹ce zwi¹zków europejskiej pamiêci oraz to¿samoœci scharakteryzowaæ mo¿na poprzez wskazanie na dwa nurty: normatywny oraz empiryczny. Ten pierwszy obejmuje rozwa¿ania na temat ko-niecznoœci wzmocnienia europejskiej to¿samoœci w obliczu legitymizacyjnej s³aboœci projek-tu europejskiego. Badacze wskazuj¹ na koniecznoœæ skonstruowania europejskiej to¿samoœci niezbêdnej dla legitymizacji projektu integracyjnego i badaj¹ warunki mo¿liwoœci stworzenia takiej wspólnoty. W. Spohn wymienia trzy logiczne mo¿liwoœci relacji miêdzy ci¹gle silnymi to¿samoœciami narodowymi, a to¿samoœci¹ europejsk¹: konfederacyjn¹, w której to¿samoœæ
9
J. R. Gillis, Memory and identity. The history of a relationship, w: Commemorations. The politics of national
identity, red. ten¿e, New Jersey 1994, s. 3; B. A. Misztal, Theories of social remembering, Maidenhead–Philadelphia
2003, s. 135.
10A. Wendt, Spo³eczna teoria stosunków miêdzynarodowych, Wydawnictwo Scholar 2008; The culture of
natio-nal security: norms and identity in world politics, red. P. Kaztenstein, Columbia University Press 1996.
11
Zob. np.: European identity, red. J. Checkel, P. Katzenstein, Cambridge University Press 2009; T. Risse,
europejska stanowi s³aby dodatek do silnej to¿samoœci narodowej, federalno-funkcjonali-styczn¹, która zak³ada restrukturyzacjê istniej¹cych to¿samoœci narodowych w d³u¿szym horyzoncie czasowym i wzmocnienie to¿samoœci europejskiej oraz trzeci¹, mieszan¹, zak³a-daj¹c¹ trwa³oœæ zmiennego amalgamatu to¿samoœci europejskiej i narodowych12. Stworzenie to¿samoœci europejskiej opartej na wspólnych odniesieniach do przesz³oœci jest traktowane jako nieuchronny efekt procesu komunikowania pomiêdzy narodami, który zachodzi wskutek integracji w innych obszarach13. Badacze próbuj¹ tak¿e ustaliæ elementy, które mog³yby staæ siê czêœci¹ wspólnie podzielanej pamiêci, pozwalaj¹cej przekroczyæ silne antagonizmy nie tylko pomiêdzy poszczególnymi krajami, ale równie¿ czêœciami Europy. Jednym z czêœciej wzmiankowanych rozwi¹zañ s¹ odwo³ania do totalitarnej przesz³oœci i poczucia winy ³¹cz¹cego ró¿ne narody europejskie14. Mo¿liwoœæ ukszta³towania wspólnej moralno-poli-tycznej postawy wobec przesz³oœci jest najszerszym wspólnym mianownikiem, wokó³ któ-rego ogniskowaæ by siê mog³a pamiêæ europejska15.
Analizy empiryczne z kolei usi³uj¹ ustaliæ zawartoœæ treœciow¹ realnie wskazywanych od-niesieñ do wspólnego europejskiego dziedzictwa. Najczêœciej wymieniana jest w³aœnie II woj-na œwiatowa, totalitaryzm faszystowski czy te¿ Holocaust16. Takim wspólnym dziedzictwem nie jest natomiast totalitaryzm komunistyczny, którego postrzeganie ró¿nicuje Wschód i Za-chód Europy. Analiza M. Mälksoo dotycz¹ca debat na temat potêpienia komunizmu oraz 50. rocznicy zakoñczenia II wojny œwiatowej („kryzys maja 2005”) wskazuje na ró¿nice po-miêdzy wschodem i zachodem Europy, podkreœlaj¹c koniecznoœæ wnikliwej, genealogicznej analizy mechanizmów konstruowania wspólnej europejskiej polityki pamiêci. Wedle autorki, wejœcie krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej podwa¿a oczekiwania wszystkich tych, którzy z nadziej¹ wypatrywali niekonfliktowej, europejskiej autoidentyfika-cji17. S¹ jednak autorzy, którzy dostrzegaj¹ jeœli jeszcze nie istnienie europejskiej to¿samoœci i pamiêci, to z pewnoœci¹ europeizacjê to¿samoœci narodowych, rodz¹c¹ siê w toku konflik-tów i sporów. W tej perspektywie, to nie homogeniczna, pozbawiona napiêæ narracja, ale nie-ustanna debata wokó³ europejskich punktów odniesienia i polityzacja szczegó³owych kwestii s¹ instrumentem wytwarzania wspólnej przestrzeni to¿samoœci18. Inny jeszcze nurt empirycz-nych badañ nad europejsk¹ pamiêci¹ i to¿samoœci¹ analizuje europejsk¹ politykê wobec pa-miêci, rekonstruuj¹c historiê ró¿nych przedsiêwziêæ (upamiêtnienia, dni papa-miêci, rezolucje etc.) podejmowanych przez poszczególne instytucje europejskie19. W ramach tego nurtu
12W. Spohn, National identities and collective memory in an enlarged Europe, w: Collective memory and
Euro-pean identity, red. K. Eder, W. Spohn, Ashgate 2005, s. 2.
13K. Eder, Remembering national memories together: the formation of a transnational identity in Europe, w:
ibi-dem, s. 218.
14B. Giesen, The collective memory of Europe: constitutional practice or community of memory?, w:
Europeani-sation, national identity and Europe. Changes in boundary constructions between Western and Eastern Europe, red.
W. Spohn, A. Triandafyllidou, Routledge 2003, s. 34.
15J. Werner-Müller, On „European memory”: some conceptual and normative remarks, w: A European
memo-ry? Contested histories and politics of remembrance, red. M. Pakier, B.Stråth, Berghahn Books 2010.
16European identity and the Second World War, red. M. Winter, M. Spiering, Palgrave 2011; Ch. Bottici,
pean identity and he politics of remembrance, w: Performing the past. Memory, history and identity in modern Euro-pe, red. K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter, Amsterdam University Press 2010.
17M. Mälksoo, The memory politics of becoming European: the East European subalterns and the collective
me-mory of Europe, „European Journal of International Relations” 2009, t. 15, nr 4, s. 671.
18T. Risse, A community…, op. cit., s. 241–242.
19A.Wæhrens, Shared memories? Politics of memory and Holocaust remembrance in the European Parliament
1989–2009, DIIS Working Paper 2011, nr 6; A. Littoz-Monnet, The EU politics of remembrance, Working Papers in
obiecuj¹ce s¹ badania pamiêci jako czynnika wywieraj¹cego wp³yw na inicjatywy w ramach instytucji unijnych20. Dalsze analizy pamiêci europejskich elit politycznych czy biurokratycz-nych mog³yby równie¿ staæ siê wa¿nym przyczynkiem do dyskusji nad rol¹ pamiêci narodo-wych w budowaniu ogólnoeuropejskich wyobra¿eñ na temat przesz³oœci. Pomimo obszernej literatury na temat relacji miêdzy Europejsk¹ Polityk¹ Zagraniczn¹ i Bezpieczeñstwa UE a politykami narodowymi, brakuje prac, które uwzglêdnia³yby pamiêæ jako zmienn¹ wyja-œniaj¹c¹ na tym obszarze badawczym. W omawianym przypadku tradycyjne analizy relacji miêdzypañstwowych musia³aby zast¹piæ analiza uwzglêdniaj¹ca równie¿ UE i jej politykê wobec pamiêci jako mechanizmu interweniuj¹cego czy nawet determinuj¹cego.
Pamiêæ zbiorowa a to¿samoœæ pañstwa i narodu – wymiar miêdzynarodowy
Wa¿nym obszarem wspó³czesnych badañ politologicznych jest to¿samoœæ pañstwa oraz w warunkach uniwersalnoœci pañstwa narodowego œciœle zwi¹zana z ni¹ to¿samoœæ narodo-wa. Wed³ug A. Wendta to¿samoœæ pañstwa to wzglêdnie stabilne, zwi¹zane z rol¹ specyficz-ne rozumienia oraz oczekiwania dotycz¹ce jaŸni czy gespecyficz-neralnie oczekiwania dotycz¹ce stosownego zachowania21. Odnosz¹ siê one zarówno do wewnêtrznych aktorów wcho-dz¹cych w sk³ad pañstwa, a tak¿e aktorów zewnêtrznych (np. innych pañstw) postrze-gaj¹cych dany kraj w okreœlony sposób (np. jako agresora, czy przyjaciela). W sensie ontologicznym owa to¿samoœæ pañstwa jest niczym innym jak rodzajem narracyjnej repre-zentacji, która w toku dzia³añ politycznych podlega podtrzymywaniu, modyfikacjom, b¹dŸ radykalnej zmianie. Podzielane przez konstruktywistów przekonanie, ¿e to¿samoœæ konstytu-uje interesy winno wiêc byæ uzupe³nione o analizê procesu, w trakcie którego to¿samoœci s¹ budowane, artyku³owane i ³¹czone z dzia³aniami, które stanowiæ maj¹ wyraz realizacji raison
d’etat. Istotnym sk³adnikiem tak pojmowanej to¿samoœci pañstwa s¹ zapewniaj¹ce ci¹g³oœæ
to¿samoœci reprezentacje przesz³oœci. Jak pisz¹ P. Ehin i E. Berg koncepcja pamiêci zbioro-wej uzupe³nia badania nad konstruowaniem to¿samoœci o wymiar temporalny. Koncepcje tego „kim jesteœmy?” zawsze bowiem poci¹gaj¹ za sob¹ koniecznoœæ odpowiedzi na pytanie „sk¹d pochodzimy?” i „co nam siê przydarzy³o w przesz³oœci?”22. Ponadto, jak pisze T. Ban-choff, tworzona przez liderów politycznych to¿samoœæ pañstwa obejmuje narracje opisuj¹ce historiê interakcji danego pañstwa z otoczeniem miêdzynarodowym i innymi pañstwami23. Tak pojmowana to¿samoœæ pañstwa wp³ywa na jego interesy oraz dzia³ania podejmowane na arenie miêdzynarodowej: przystêpowanie do sojuszy, wypowiadanie wojny, uczestnictwo w misji pokojowej czy interwencji humanitarnej. Co wiêcej, to¿samoœæ pañstwa pozwala in-nym podmiotom miêdzynarodowym na rozliczanie pañstwa z jego dzia³añ poprzez
wskazy-20
Np. badania nad wp³ywem pamiêci na dzia³ania podejmowane przez polskich europarlamentarzystów na fo-rum Parlamentu Europejskiego. Zob. M. Killingsworth, M. Klatt, S. Auer, Where does Poland fit in Europe? How
po-litical memory influences Polish MEP’s perceptions of Poland’s place in Europe, „Perspectives on European Politics
and Society” 2010, t. 11, nr 4.
21A. Wendt, Anarchy is what states make of it: the social construction of power politics, „International
Organiza-tion” 1992, t. 46, nr 2, s. 297.
22P. Ehin, E. Berg, Incompatible identities? Baltic-Russian relations and the EU as an arena for identity conflict,
w: Identity and foreign policy. Baltic – Russian relations and European integration, red. ten¿e, Ashgate 2009, s. 2.
23
T. Banchoff, German identity and European integration, „European Journal of International Relations” 1999, t. 5, nr 3, s. 270.
wanie na rozbie¿noœæ miêdzy praktyk¹ a normatywnymi podstawami jego egzystencji czy te¿ oficjalnie g³oszonymi deklaracjami na temat owych podstaw.
Jak powiedziano, to¿samoœæ pañstwa powinna byæ postrzegana w œcis³ym zwi¹zku z to¿-samoœci¹ narodow¹. Ta ostatnia w pewnym zakresie zawsze odnosi siê do innych narodów, podczas gdy to¿samoœæ pañstwa rozumiana jako podzielane przekonania o sobie i innych mo¿e odgrywaæ wa¿n¹ rolê w podtrzymywaniu poczucia wspólnoty narodowej. Reprodukcja obu typów to¿samoœci dokonuje siê za poœrednictwem dzia³añ podejmowanych przez elity polityczne. Choæ w przypadku to¿samoœci pañstwa wiêksze znaczenie maj¹ relacje miêdzy-narodowe oraz typ ustroju pañstwa, zaœ w to¿samoœci miêdzy-narodowej stosunki etniczne czy kwe-stie narodowe, to jednak w obu przypadkach istotn¹ rolê odgrywa pamiêæ przesz³oœci. Jak wylicza A. Smith to¿samoœæ narodowa obejmuje nie tylko wspólne terytorium – ojczyznê, wspóln¹ kulturê, wspólne prawa i obowi¹zki cz³onków, wspóln¹ gospodarkê, ale równie¿ wspólne mity i pamiêæ historyczn¹24. W obszernej literaturze na temat nacjonalizmu nie bra-kuje tekstów, które podkreœla³yby rolê pamiêci, mitów czy œwiadomoœci historycznej dla konstruowania nacjonalizmu, podtrzymywania to¿samoœci narodowej czy mobilizowania wspólnoty w oparciu o odwo³ania do przesz³oœci25.
Problem pamiêci zbiorowej w kontekœcie to¿samoœci pañstwa oraz to¿samoœci narodowej jest w literaturze analizowany w dwóch wymiarach: miêdzynarodowym zwi¹zanym z dzia-³aniami ró¿nych podmiotów na arenie miêdzynarodowej oraz wewnêtrznym odnosz¹cym siê do polityki pañstwa w obrêbie swojego terytorium. Gdy mowa o wymiarze miêdzynarodo-wym w literaturze dotycz¹cej stosunków miêdzynarodowych spotkaæ mo¿na dwa generalne stanowiska. Stanowisko realistyczne traktuje pamiêæ zbiorow¹ jako odzwierciedlenie albo je-dynie usprawiedliwienie strukturalnie okreœlonych interesów narodowych. W takim ujêciu pamiêæ zbiorowa ma status epifenomenu i zmienia siê wraz z zewnêtrznym œrodowiskiem. Jeœli pañstwa stanowi¹ dla siebie wzajemne zagro¿enie, prowadzi to wzajemnej demonizacji, a pa-miêæ dostarcza niezbêdnych zasobów dyskursywnych. Jeœli z kolei dochodzi do powstania wspólnego zagro¿enia, pañstwa zapominaj¹ o przesz³oœci, porzucaj¹ nienawiœæ i rozpoczynaj¹ wspó³pracê. Druga teoria wskazuje na rolê czynników wewnêtrznych, politycznego zapotrze-bowania i kontekstu spo³ecznego, który wp³ywa na kszta³t pamiêci. Politycy maj¹ tendencjê do budowania pamiêci, która gloryfikuje zachowanie w³asnego narodu w przesz³oœci, co prowadzi do sporów pomiêdzy pañstwami o interpretacjê przesz³ych konfliktów pomiêdzy nimi. To z ko-lei wp³ywa na bie¿¹c¹ politykê utrudniaj¹c rozwijanie pokojowych oraz efektywnych stosun-ków pomiêdzy pañstwami. Z drugiej strony, jeœli kraje dochodz¹ do porozumienia i podejmuj¹ kroki, które maj¹ zadoœæuczyniæ drugiej stronie krzywdy poniesione w toku przesz³ych konflik-tów, mo¿e to zmniejszyæ napiêcia, a w efekcie doprowadziæ do pojednania26. Wspó³czeœnie oba te stanowiska traktowane s¹ jako nadmiernie redukcjonistyczne, a badacze podejmuj¹ próby przekroczenia dychotomii: wyjaœnienia materialistyczno-racjonalistyczne (poziom miêdzyna-rodowy) oraz ideacyjne (poziom to¿samoœci pañstwa narodowego). C. Rose, badaj¹c rolê pa-miêci w stosunkach chiñsko-japoñskich, zachêca do podejœcia interdyscyplinarnego, które ³¹czy³oby logikê analizy poziomu pañstwa z uk³adem miêdzynarodowym27.
24A. D. Smith, National identity, University of Nevada Press 1993, s. 14. 25
Zob. np. zbiór artyku³ów: Myths and nationhood, red. G. Hosking, G. Schöpflin, Routledge 1997; A. D. Smith,
Myths and memories of the nation, Oxford University Press 2000.
26Y. He, The search…, op. cit., s. 3–5. 27
C. Rose, Interpreting history in Sino-Japanese relations. A case study in political decision – making, Routledge 1998, s. 34 i n.
Próby ustalenia efektów oddzia³ywania pamiêci na relacje miêdzy pañstwami wyra¿aj¹ siê najczêœciej w konstruowaniu „gêstych opisów” wzajemnych relacji pomiêdzy poszcze-gólnymi krajami. Pozwala to uwzglêdniaæ potencjalne czynniki wp³ywaj¹ce na specyficzn¹ rolê, jak¹ odgrywa pamiêæ wspólnej przesz³oœci w konkretnym kontekœcie. Owe „gêste opi-sy” rozwijane s¹ zwykle w dwóch kierunkach. Czêœæ literatury prezentuje znaczenie pamiêci zbiorowej w kontekœcie analizy bilateralnych, b¹dŸ multilateralnych stosunków pomiêdzy pañ-stwami. Z drugiej strony, istniej¹ teksty, które usi³uj¹ wyjaœniaæ politykê zagraniczn¹ danego pañstwa poprzez szczegó³ow¹ analizê jego kultury politycznej, w tym pamiêci zbiorowej konstytuuj¹cej to¿samoœæ takiego pañstwa. Przyk³adem pierwszego nurtu badañ mo¿e byæ tekst E. Langerbachera, który szczegó³owo œledzi przemiany polityki wobec historii w Niem-czech w kontekœcie stosunków z Polsk¹. Ukazuje, w jaki sposób zmiana re¿imu pamiêci (po-jawienie siê opowieœci o niemieckim cierpieniu zwi¹zanym z wypêdzeniami, bombardowaniem miast niemieckich czy masowymi gwa³tami dokonywanymi przez Armiê Czerwon¹) wp³ynê³a na kszta³t stosunków z Polsk¹, w pamiêci której dominuj¹ w¹tki wiktymizacyjne28. Z kolei E. Fofanova i V. Morozov wychodz¹ z za³o¿enia, ¿e racjonalistyczne wyjaœnienia (wymogi w³adzy, miêdzynarodowy uk³ad si³, struktury sojusznicze, orientacja na g³osy elektoratu i po-lityka partyjna) nie wystarczaj¹ dla wyjaœnienia charakteru relacji pomiêdzy pañstwami ba³tyckimi a Rosj¹. W swoich badaniach wskazuj¹ jak siêgaj¹ca jeszcze Rosji carskiej to¿sa-moœæ mocarstwowa wchodzi³a w konflikt z to¿samoœci¹ pañstw ba³tyckich, której silnym ele-mentem by³a pamiêæ o opresyjnoœci radzieckiej w³adzy oraz poczucie przynale¿noœci do Europy. Ponadto obie strony podwa¿a³y wzajemnie swoje roszczenia do europejskiej to¿sa-moœci. W dyskursie pañstw ba³tyckich Rosja by³a niezmiennie pañstwem pozaeuropejskim innym, zaœ Rosja przypomina³a £otwie oraz Estonii epizody kolaboracji z Niemcami hitle-rowskimi. Zdaniem autorów wsparte na pamiêci historycznej odmienne to¿samoœci by³y i nadal s¹ powodem trudnych relacji wzajemnych, odgrywaj¹c wiêksz¹ rolê w wyjaœnianiu wzajemnych stosunków, ni¿ zmienne z obszaru real politik29. Szczególnie oryginalny jest przypadek podzielonej Korei, gdzie skrajnie odmienne interpretacje wojny koreañskiej le¿¹ u pod³o¿a silnego antagonizmu wspieraj¹cego siê na konstrukcjach „innego” jako egzysten-cjalnego zagro¿enia, Ÿród³o traumy, strachu oraz niestabilnoœci. Problemy wzajemnej relacji wyjaœniane s¹ przy pomocy stanowi¹cych zwierciadlane odbicie ró¿nic to¿samoœciowych miêdzy antykomunistyczn¹ Kore¹ Po³udniow¹ a antykapitalistyczn¹ Kore¹ Pó³nocn¹30.
Przyk³adem drugiego nurtu badañ, który analizuje pamiêæ jako zmienn¹ ograniczaj¹c¹ mo¿liwe wybory w ramach polityki zagranicznej s¹ teksty T. Banchoffa analizuj¹ce nie-mieck¹ politykê zagraniczn¹, w tym politykê wobec UE31. W tym nurcie rozwa¿añ Niemcy s¹ szczególnie czêsto analizowanym przypadkiem, a celem autorów jest wskazanie na wzajemne relacje pomiêdzy obci¹¿aj¹c¹ i w tym sensie ograniczaj¹c¹ funkcj¹ przesz³oœci a wspó³czes-n¹ polityk¹, której celem s¹ czêsto zmiany to¿samoœci pañstwa. T. Risse wskazuje, ¿e to¿sa-moœæ Niemiec nadal jest konstruowana w oparciu o figurê „Innego”, przy czym obecnie ma ona charakter temporalny, a nie spo³eczny, odnosz¹c siê do nazistowskiej przesz³oœci
Nie-28E. Langenbacher, Collective memory and German-Polish relations, w: Power…, op. cit., s. 71–95. 29
E. Fofanova, V. Morozov, Imperial legacy and Russian-Baltic relations: from conflicting historical narratives
to foreign policy confrontation, w: Identity and foreign…, op. cit., s. 15–31.
30
R. Bleiker, Y. J. Hoang, Remembering and forgetting the Korean war: from trauma to reconciliation, w:
Me-mory, trauma and world politics. Reflections on the relationships between past and present, red. D. Bell, Palgrave
2006, s. 195–212.
31
T. Banchoff, The German problem transformed. Institutions, politics and foreign policy, 1945–1995, Universi-ty of Michigan Press 1999.
miec. „Innym”, mówi¹c inaczej, jest nazistowska przesz³oœæ Niemiec32. J. K. Olick oraz D. Levy poszukuj¹ ograniczeñ i tabu wp³ywaj¹cych na politykê zagraniczn¹ Niemiec33, M. Zehfuss analizuje pamiêæ Niemiec o II wojnie œwiatowej obecn¹ w politycznych deba-tach na temat potencjalnych interwencji wojskowych za granic¹34, A. Markovits i S. Reich wyjaœniaj¹ niemieck¹ niechêæ do zaanga¿owania zbrojnego czynnikami kulturowymi zwi¹zanymi z pamiêci¹ o Holocauœcie35, zaœ A. Leithner œledzi wp³yw przemian w otocze-niu miêdzynarodowym Niemiec na zmiany relacji pomiêdzy pamiêci¹ zbiorow¹, a polityk¹ zagraniczn¹36.
Jak ³atwo dostrzec, wa¿nym w¹tkiem prezentowanych analiz jest kwestia konfliktów oraz cierpienia, a wiêc tych elementów to¿samoœci oraz pamiêci o relacjach pomiêdzy pañstwami, które maj¹ charakter negatywny i pozwalaj¹ na prezentowanie siebie w roli ofiary. S¹ one równie¿ czêsto instrumentem podtrzymywania niechêci, czy nawet nienawiœci, a tak¿e reprodukcji traumy dotycz¹cej przesz³ych wydarzeñ. Elementy te s¹ zazwyczaj zwi¹zane z takimi aktami selekcji oraz interpretacji, które pozwalaj¹ zaspokoiæ psychologiczn¹ potrzebê pozytywnej samooceny podmiotu. St¹d to¿samoœæ pañstw narodowych obejmuje zwykle wyselekcjonowan¹ i odpowied-nio zinterpretowan¹ listê zwyciêstw, b¹dŸ te¿ klêsk, które jednak daj¹ siê wpisaæ w heroiczn¹ nar-racjê37. Szczególnie charakterystyczny jest jednak brak elementów zwi¹zanych ze wstydem, b¹dŸ te¿ win¹, te bowiem cechy z trudem poddaj¹ siê heroizacyjnym zabiegom. Jak pisze A. Assman, o ile w politycznej pamiêci wielu pañstw narodowych nie brakuje ofiar, trudno znaleŸæ narracje o sprawstwie, te bowiem narusza³yby podstawy pozytywnej samooceny38. St¹d te¿ nawet te pañstwa i narody, którym zdarzy³o siê pope³niæ okrutne zbrodnie w przesz³oœci maj¹ tenden-cjê do budowania to¿samoœci narodowej w oparciu o rolê ofiary raczej, ni¿ sprawcy. C. Fogu wskazuje na przyk³ad w³oski, gdzie pozytywny wizerunek siebie silnie zaw³adn¹³ wyobraŸni¹ zbiorow¹ ograniczaj¹c mo¿liwoœæ rozliczeñ z faszystowsk¹ przesz³oœci¹39. Podobne mecha-nizmy dzia³a³y we wszystkich krajach, zarówno tych, które na ró¿ne sposoby wspó³dzia³a³y z Niemcami hitlerowskimi (jak np.: Austria40, czy Szwajcaria41), jak i w tych, które pad³y ich ofiar¹, ale których przesz³oœæ zawiera tak¿e epizody naruszaj¹ce pozytywny wizerunek w³asny, takie jak kolaboracja, czy wspó³udzia³ w przeœladowaniu i ludobójstwie ¯ydów (np. Polska42,
32T. Risse, European identity? Europeanization and the evolution of nation-state identities, w: Transforming
Eu-rope. Europenization and domestic change, red. M. Green Cowles, J. Caporaso, T. Risse, Cornell University Press
2001, s. 198–216.
33J. K. Olick, D. Levy, Collective memory and cultural constraint: Holocaust myth and rationality in German
politics, „American Sociological Review” 1997, t. 62, nr 6.
34M. Zehfuss, Wounds of memory. The politics of war in Germany, Cambridge University Press 2007. 35
A. Markovits, S. Reich, The German predicament: memory and power in the new Europe, Cornell University Press 1997.
36A. Leithner, Shaping German foreign Policy: history, memory and national interest, Lynne Riener 2009. 37
Na przyk³ad klêska Serbów na Kosowskim Polu, czy mit Masady w Izraelu. Zob.: S. Mock, Symbols of defeat
in the construction of national identity, Cambridge 2012, s. 232–254.
38
A. Assman, Memory, individual and collective, w: The Oxford handbook of contextual political analysis, red. R. E. Goodin, Ch. Tilly, Oxford University Press 2006, s. 219.
39C. Fogu, Italiani brava gentre: the legacy of Fascist historical culture on Italian politics of memory, w: The
po-litics of memory in a postwar Europe, red. N. Lebow, Duke University Press 2006, s. 147 i n.
40H. Uhl, From victim myth to co-responsibility thesis: Nazi Rule, World War II and the Holocaust in Austrian
memory, w: ibidem, s. 40 i n.
41R. Ludi, What is so special about Switzerland? Wartime memory as a national ideology in the Cold War era, w:
ibidem, s. 210–247.
42
A. Orla-Bukowska, New threads on an old loom: national memory and social identity in a postwar and
czy Francja43). Warto dodaæ, i¿ wa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na gotowoœæ do zmiany to¿samoœci, a wiêc przyznania siê do winy i przekszta³cenia narracji o przesz³oœci by³ koniec zimnej wojny. Nie tylko rozmrozi³ on uk³ady sojusznicze, ale postawi³ niektóre pañstwa w obliczu koniecznoœci legitymizacji swojej demokratycznej to¿samoœci na arenie miêdzyna-rodowej, co oznacza³o koniecznoœæ redeskrypcji narracji na swój temat44.
Pamiêæ zbiorowa a to¿samoœæ pañstwa i narodu – wymiar wewnêtrzny
Oprócz wymiaru zewnêtrznego odnosz¹cego siê do relacji z innymi podmiotami miêdzy-narodowymi to¿samoœæ pañstwa oraz narodowa ma równie¿ swój wymiar wewnêtrzny. Wie-lu autorów zwraca uwagê, i¿ to w³aœnie instytucje pañstwa narodowego maj¹ najwiêcej zasobów pozwalaj¹cych na kontrolowanie pola pamiêci zbiorowej, wp³ywanie na selekcjê elementów tworz¹cych to¿samoœæ oraz okreœlon¹ interpretacjê wydarzeñ z przesz³oœci45. Wszystko to, co zosta³o powiedziane na temat to¿samoœci pañstwa na poziomie stosunków miêdzynarodowych, ma zastosowanie do to¿samoœci pañstwa oraz narodu. Elementy, które podlegaj¹ selekcji oraz interpretacji maj¹ charakter funkcjonalny wzglêdem pozytywnego sa-moopisu. Nacjonalizm, le¿¹cy zdaniem modernistów u podstaw pañstwa narodowego, jest ideologi¹, która wspiera siê na konstruowaniu pamiêci chwalebnej przesz³oœci. Narracja na temat tej ostatniej budowana jest przy u¿yciu figury wybitnych bohaterów oraz wielkich wydarzeñ, czêsto z odleg³ej przesz³oœci. Szczególnie ciekawe s¹ przyk³ady nowych pañstw, powstaj¹cych w XX w. i poszukuj¹cych swojej to¿samoœci w odleg³ej przesz³oœci. Ch. Kaplañ-ski opisuje, w jak wielkim stopniu to¿samoœci¹ oraz pamiêci¹ zbiorow¹ Mongo³ów za-w³adnê³a dwójka bohaterów ¿yj¹cych kilkaset lat przed powstaniem niepodleg³ej Mongolii: Czyngis Hana i Zanabazara46. R. M. Smith swoj¹ pracê dotycz¹c¹ narracji definiuj¹cych zbio-rowe lojalnoœci w pañstwach narodowych rozpoczyna od wzmianki o Manasie – bohaterze eposu, który mia³ zjednoczyæ plemiona kirgiskie47. Z kolei Y. Zerubavel zwraca uwagê na znaczenie historii bitwy o Masadê (73 r. n.e.) dla budowy to¿samoœci narodowej Izraela48. Ostatni z wymienionych przypadków wskazuje, i¿ elementem to¿samoœci narodowej nie by³y wy³¹cznie wydarzenia, czy momenty pozytywne49, ale równie¿ zwi¹zane z wojn¹50, czy te¿ traum¹ p³yn¹c¹ z historii krwawych konfliktów51. Jak ju¿ wspomniano, tego typu komponenty
43
R. Boswell, Should France be ashamed of its history? Coming to terms with the past in France and its Eastern
borderlands, „Totalitarian Movements and Political Religions” 2008, t. 9, nr 2–3.
44
S. Conrad, Remembering Asia: history and memory in post-Cold War Japan, w: Memory in a global age.
Di-scourse, practices, trajectories, red. A. Assmann, S. Conrad, Palgrave 2010, s. 167.
45J. V. Wertsch, Voices of collective remembering, Cambridge University Press 2004, s. 68. 46
Ch. Kaplonski, Truth, history and politics in Mongolia. The memories of heroes, Routledge 2004, s. 117–173.
47R. M. Smith, Stories of peoplehood. The politics and morals of political membership, Cambridge University
Press 2003, s. 2 i n.
48Y. Zerubavel, Recovered roots. Collective memory and the making of Israeli national tradition, Chicago
University Press 1995, s. 60–83.
49
Na przyk³ad wspomnienie imperialnej œwietnoœci w Rosji. Zob.: O. Malinova, Defining and redefining
Rus-sianness: the concept of „Empire” in public discourses in Post-Soviet Russia, w: The challenges of ethnonationalism,
red. A. Guelke, Palgrave 2010.
50J. Hutchinson analizuj¹c funkcje dzia³añ zbrojnych dla to¿samoœci narodowej opisuje naród jako
„mnemo-niczn¹ wspólnotê poœwiêceñ”. Zob. J. Hutchinson, Warfare and the sacralisation of nations, „Millenium – Journal of International Studies” 2009, t. 30, nr 2.
narracyjne maj¹ szczególne znaczenie wówczas, gdy da siê je wpisaæ w reprezentacjê przesz³oœci, która wyra¿a heroizm danej zbiorowoœci. J. V. Wertsch pos³uguje siê pojêciem szablonu narracyjnego wykorzystywanego przez budowniczych oficjalnej pamiêci do inter-pretacji wielu wydarzeñ z historii Rosji. Obejmuje on cztery sk³adniki: sytuacjê wyjœciow¹, w której Rosja przyjmuje postawê pokojow¹, zdradziecki atak na Rosjê ze strony zagranicz-nego wroga, obraz Rosji jako kraju bliskiego klêski, z trudem opieraj¹cego siê d¹¿eniom wro-ga do ca³kowitego zniszczenia rosyjskiej cywilizacji, obraz heroicznej walki, która pokonuj¹c przeciwnoœci triumfuje, wyrzucaj¹c wroga ze swojego terytorium i zachowuj¹c status wiel-kiego i wyj¹tkowego narodu52.
Inny wa¿ny nurt badañ dotycz¹cy relacji pomiêdzy pañstwem, to¿samoœci¹ a pamiêci¹ zbiorow¹ zwraca uwagê na rolê typu re¿imu politycznego dla pamiêci zbiorowej, a tak¿e rolê pamiêci zbiorowej dla reprodukcji okreœlonego typu re¿imu politycznego. Choæ na najbar-dziej ogólnym poziomie analizy ka¿dy system polityczny mo¿e byæ przedstawiony jako rodzaj struktury hegemonicznej, która wskutek rezultatu uprzednich walk politycznych o w³adzê symboliczn¹ dominuje w pañstwie i dysponuje prawomocnym prawem do transmi-sji wiedzy o przesz³oœci, to jednak literatura odnotowuje zasadnicze ró¿nice pomiêdzy re-¿imami demokratycznymi i niedemokratycznymi. Dotycz¹ one mechanizmów ustanawiania pamiêci zbiorowej, sposobu i zakresu uprawomocniania okreœlonej wersji przesz³oœci, czy te¿ mo¿liwoœci artyku³owania innych wersji pamiêci. W re¿imach niedemokratycznych szczegól-nie istotne s¹ trzy funkcje historii: promowaszczegól-nie narodowej jednoœci, kanalizacja szczegól- niezadowole-nia spo³ecznego, tak by kierowane ono by³o przeciwko wewnêtrznym, b¹dŸ zewnêtrznym wrogom oraz legitymizacja re¿imu politycznego poprzez ustanowienie jego zwi¹zków z fun-damentalnymi dla narodu wydarzeniami53. H. Wydra, analizuj¹c przypadek re¿imów komuni-stycznych wyró¿nia trzy filary wspó³tworz¹ce re¿imy pamiêci w pañstwach komunikomuni-stycznych. Po pierwsze, niszczenie pamiêci, co pozwala na kontrolê wszelkich odniesieñ do przesz³oœci poprzedzaj¹cej okres komunizmu. Po drugie, kulturê k³amstwa uniemo¿liwiaj¹c¹ wy³onienie siê grup dysponuj¹cych opozycyjn¹ wzglêdem w³adzy to¿samoœci¹. Po trzecie, komunikacyj-ne uciszanie poprzez brak krytyczkomunikacyj-nej dyskusji, debat historycznych czy wymiany wspom-nieñ54. Tezy H. Wydry znajduj¹ potwierdzenie w literaturze, która wskazuje na niezmienn¹ w³aœciwoœæ re¿imów niedemokratycznych, jak¹ jest „represyjne wymazywanie”, które w przypadku re¿imów autorytarnych odnosi siê do treœci, zaœ w przypadku totalitaryzmów, równie¿ do ludzi bêd¹cych nosicielami pamiêci55. Jeszcze innym zagadnieniem jest kwestia pamiêci o niedemokratycznej przesz³oœci i wkomponowywania owej pamiêci w to¿samoœæ re¿imu demokratycznego56. Czêœci¹ problemu jest trwa³oœæ pozytywnej pamiêci o niedemo-kratycznym re¿imie, której filarami s¹ dawni jego funkcjonariusze oraz beneficjenci na po-ziomie spo³eczeñstwa obywatelskiego, a tak¿e pamiêæ o podzia³ach pojawiaj¹cych siê na etapie tranzycji, która mo¿e utrudniaæ konsolidacjê demokracji57.
52
J. V. Wertsch, Blank spots in collective memory: a case study of Russia, „Annals of the American Academy of Political and Social Science” 2008, t. 617, nr 1, s. 65–67.
53S. O’Dwyer, The Yasukuni Shrine and the competing patriotic pasts of East Asia, „History and Memory” 2010,
t. 22, nr 2, s. 167.
54H. Wydra, Communism and the emergence of democracy, Cambridge University Press 2006, s. 228. 55
P. Connerton, Seven types of forgetting, „Memory Studies” 2008, nr 1, s. 60–61.
56D. Joviæ, Official memories in post-authoritarianism: an analytical framework, „Journal of Southern Europe
and the Balkans” 2004, t. 6, nr 2.
57
A. Costa Pinto, Coping with the double legacy of authoritarianism and revolution in Portuguese democracy, „South European Society and Politics” 2010, t. 15, nr 3.
Pañstwo narodowe dysponuje wieloma, charakterystycznymi dlañ instrumentami ustana-wiania, reprodukcji, b¹dŸ te¿ zmiany pamiêci zbiorowej. W przeciwieñstwie do innych pod-miotów posiada prawomocn¹ w³adzê ustanawiania porz¹dku na swoim terytorium pod sankcj¹ kary. W praktyce oznacza to mo¿liwoœæ sprawowania w³adzy nie tylko za poœrednic-twem materialnych œrodków przymusu, ale równie¿ œrodków symbolicznych, których zada-niem jest tworzenie lojalnoœci, integracja oraz mobilizacja. Jak pisze A. Assman, narody, pañstwa i koœcio³y nie maj¹ pamiêci w takim sensie, w jakim maj¹ j¹ jednostki, ale tworz¹ pa-miêæ przy u¿yciu symboli, tekstów, obrazów, rytua³ów, ceremonii, historycznych miejsc oraz pomników. Istotnym elementem s¹ równie¿ narracje na temat narodowej przesz³oœci przeka-zywane w toku procesu edukacyjnego przez podrêczniki58. W politologicznej literaturze przedmiotu znaleŸæ mo¿na teksty szeroko omawiaj¹ce kwestie dotycz¹ce dni narodowych i œwi¹t pañstwowych jako mechanizmów budowania to¿samoœci narodowej59, upamiêtniania wydarzeñ istotnych dla poszczególnych spo³eczeñstw, w tym momentów funduj¹cych po-wstanie nowego porz¹dku60, tworzenia pamiêci obywatelskiej i narodowej przy pomocy po-drêczników61, czy roli symboli dla konstruowania europejskiej to¿samoœci62.
D. Levy zauwa¿a, i¿ obecne pañstwa nie ciesz¹ siê ju¿ hegemoniczn¹ w³adz¹ nad œrodka-mi zbiorowego paœrodka-miêtania63. Wspó³czesna analiza zbiorowej pamiêci powinna uwzglêdniaæ równie¿ inne podmioty, przede wszystkim partie polityczne, ruchy spo³eczne oraz wszelkie-go rodzaju grupy dot¹d mniejszoœciowe, przeœladowane czy zdominowane, które poprzez odniesienia do przesz³oœci i dawnych krzywd podwa¿aj¹ istniej¹ce stosunki w³adzy, legity-mizuj¹ swoje roszczenia oraz oferuj¹ nowe sposoby interpretacji przesz³oœci. Rewolucja post-materialistyczna oznaczaj¹ca przejœcie od dawnych podzia³ów klasowych w kierunku nowych konfliktów: etnicznych, rasowych czy p³ciowych, przyczyni³a siê do powstania nowych ruchów spo³ecznych i os³abi³a znaczenie tradycyjnych partii politycznych. Prace z zakresu tej problematyki, choæ obecne w filozofii polityki (polityka to¿samoœci, multikultu-ralizm), studiach postkolonialnych czy badaniach nad ruchami spo³ecznymi, w niewielkim stopniu korzystaj¹ z kategorii pamiêci zbiorowej i rzadko pojawiaj¹ siê na obszarze analiz po-litologicznych64. Jej uwzglêdnienie mog³oby okazaæ siê u¿ytecznym uzupe³nieniem kategorii to¿samoœci stosowanej w badaniach nad ró¿nymi, dot¹d wykluczonymi grupami, czy gene-ralnie nowymi podmiotami wysuwaj¹cymi roszczenia wzglêdem tradycyjnej polityki. Kwestia pamiêci zbiorowej jest równie¿ w znikomym stopniu obecna w badaniach nad to¿samoœci¹ partii politycznych. W odniesieniu do przypadku brytyjskiego zwraca na to uwagê N. Randall, autor artyku³u na temat sposobu konstruowania przesz³oœci oraz teraŸniejszoœci w dyskursie
58
A. Assman, Memory…, op. cit., s. 216.
59National days. Constructing and mobilizing national identity, red. D. McCrone, G. McPherson, Palgrave 2009;
E. Podeh, The politics of national celebrations in Arab Middle East, Cambridge University Press 2011.
60
Na temat „Nakba” – „katastrofy” uto¿samianej z powstaniem pañstwa Izrael i jej znaczenia dla palestyñskiej to¿samoœci narodowej pisze: E. Webman, The evolution of a founding myth: The Nakba and its fluctuating meaning, w: Palestinian collective memory and national identity, red. M. Litvak, Palgrave 2009.
61H. Ram, The immemorial Iranian nation? School textbooks and historical memory in post-revolutionary Iran,
„Nations and Nationalisms”, t. 6, nr 1.
62
T. Theiler, Political symbolism and European integration, Manchester University Press 2005.
63D. Levy, The future of the past: historiographical disputes and competing memories in Germany and Israel,
„History and Theory” 1999, t. 38, nr 1, s. 63.
64Pewnym wyj¹tkiem jest literatura dotycz¹ca konfliktów etnicznych, która dystansuje siê od wyjaœnieñ
struktu-ralnych, b¹dŸ opartych na interesie, wskazuj¹c raczej na rolê kultury, w tym pamiêci. Zob. np. The role of memory in
ethnic conflict, red. E. Cairns, M. D. Roe, Palgrave 2003; M. Howard Ross, Cultural contestation in ethnic conflict,
Partii Pracy65. Polem, na którym zastosowanie omawianej kategorii mo¿e przynieœæ intere-suj¹ce rezultaty jest koncepcja podzia³ów socjopolitycznych analizuj¹ca znaczenie wielkich wydarzeñ historycznych (np. rewolucji francuskiej czy przemys³owej) dla wspó³czesnych systemów partyjnych. Podzia³y owe, traktowane dot¹d jako strukturalne uwarunkowania sys-temów partyjnych same podlegaj¹ procesom politycznej artykulacji dokonywanej przez par-tie polityczne66. Jak siê wydaje, wykorzystanie koncepcji oraz pojêæ pojawiaj¹cych siê na obszarze badañ nad pamiêci¹ zbiorow¹ pozwoli³oby na bardziej wnikliwy opis sposobów, przy pomocy których partie artyku³uj¹ dawne konflikty i podzia³y w toku bie¿¹cej walki poli-tycznej oraz wyjaœniæ powody trwa³oœci niektórych w¹tków. Pozwoli³oby to ponadto na ujaw-nienie tego wymiaru partyjnych to¿samoœci, który wi¹¿e siê z odwo³aniami do przesz³oœci.
Konkluzje
Zadaniem niniejszego tekstu by³a prezentacja intensywnie rozwijaj¹cego siê pola badañ w naukach politologicznych zajmuj¹cego siê relacjami pomiêdzy pamiêci¹ spo³eczn¹ a to¿sa-moœci¹ zbiorow¹. Ukrytym celem artyku³u by³a tak¿e polemika z wszystkimi tymi opiniami, które marginalizuj¹ znaczenie analiz politologicznych dla pola badañ nad pamiêci¹. Przewadzona analiza literatury przedmiotu pozwala na poczynienie kilku uwag. Po pierwsze, pro-blematyka pamiêci sta³a siê czêœci¹ badañ prowadzonych w ramach nauk politycznych za spraw¹ konstruktywizmu, który dowartoœciowa³ znaczenie to¿samoœci zbiorowej jako istot-nego czynnika pozwalaj¹cego wyjaœniaæ zachowania polityczne. Uzupe³nienie wa¿nej kate-gorii interesu o zestaw czynników, które wp³ywaj¹ na postrzeganie rzeczywistoœci, a wiêc i na percepcjê w³asnego interesu pozwoli³o postawiæ pytanie o rolê pamiêci. Po wtóre, pamiêæ zbiorowa jest nieod³¹cznym aspektem to¿samoœci w tym sensie, ¿e odpowiedŸ na pytanie o kolektywne „my” najczêœciej wi¹¿e siê z poszukiwaniem genealogii. Po trzecie, pytania badawcze dotycz¹ najczêœciej trzech wymiarów: poziomu Unii Europejskiej, stosunków miê-dzypañstwowych oraz mechanizmów budowania to¿samoœci i pamiêci zbiorowej na pozio-mie pañstwa i narodu. Znaczniej rzadziej podejmowane s¹ badania analizuj¹ce procesy budowania to¿samoœci przez partie polityczne czy inne podmioty operuj¹ce na poziomie we-wnêtrznym. Po czwarte, wysi³ki analityczne zmierzaj¹ do ustalenia charakteru wzajemnych relacji pomiêdzy to¿samoœci¹ zbiorow¹ i pamiêci¹ zbiorow¹. Wa¿ne s¹ tak¿e próby ustalenia czynników, które wp³ywa³y na partykularne wybory w procesie konstruowania tych¿e fe-nomenów. Szczególn¹ rolê przypisuje siê doœwiadczeniu II wojny œwiatowej na poziomie Unii Europejskiej, koñcowi zimnej wojny na poziomie stosunków miêdzynarodowych oraz typowi re¿imu politycznego na poziomie wewnêtrznym. Choæ dominuj¹ce mechanizmy bu-dowania pamiêci oraz to¿samoœci zbiorowej zwykle opieraj¹ siê na pozytywnej autoprezenta-cji oraz negatywnej prezentaautoprezenta-cji przeciwnika politycznego (indywidualnego, b¹dŸ zbiorowego), badacze dostrzegaj¹ rosn¹ce, globalne znaczenie dyskursów sprawiedliwoœci czy praw
65
N. Randall, Time…, op. cit., s. 189. Na temat nostalgii w budowaniu to¿samoœci partyjnej zob. tak¿e: R. Job-son, M. Wickham-Jones, Gripped by the past: nostalgia and the 2010 Labour party leadership contest, „British Poli-tics” 2010, t. 5, nr 4.
66Taki postulat teoretyczno-metodologiczny formu³uj¹: Z. Enyedi, The role of agency in cleavage formation,
„European Journal of Political Research” 2005, t. 44, nr 5; C. de Leon, M. Desai, C.Tuðal, Political Articulation:
Parties and the Constitution of Cleavages in the United States, India, and Turkey, „Sociological Theory” 2009, t. 27,
cz³owieka zwi¹zanych z przeprosinami, przebaczaniem i rozliczeniami z przesz³oœci¹, które stopniowo staj¹ siê czêœci¹ relacji wewnêtrznych i miêdzynarodowych. Nie oznacza to oczy-wiœcie idealistycznego zawieszenia kategorii interesu (tego typu zabiegi mog¹ przecie¿ s³u¿yæ celom legitymizacyjnym). Chodzi raczej o rosn¹c¹ wra¿liwoœæ badaczy na koniecz-noœæ prowadzenia zniuansowanej analizy, pozwalaj¹cej uwzglêdniaæ skomplikowane relacje miêdzy interesami oraz ideami.
Identity and Collective Memory in Political Science Research Summary
The social sciences have experienced an unprecedented interest in the issue of collective memory dating back at least to the 1990s. There has been a veritable avalanche of studies into this topic, editorial series and periodicals have appeared devoted exclusively to it. Simulta-neously, an analysis of the literature on this topic shows that collective memory is not a partic-ularly frequent subject of political science research. It is therefore routine in many works of political scientists to acknowledge the limited number of studies on memory. All that does not mean that the trend has not begun slowly to change. The number of texts on the political as-pects of memory is systematically growing, there are editorial series and monographic issues of scientific periodicals concerning the issue of memory or the political instrumentalization of history. Political scientists are also co-authors of collective works and periodicals of an inter-disciplinary character. The objective of this paper is to analyze a single, but highly influential, issue related to political science research into memory, namely the topic of identity perceived from the perspective of collective memory. The purpose is not so much the exhaustive presen-tation of all the surveys into memory and collective identity in the field of political science but rather establishing the set of main concepts, themes and issues explored by political science literature written in English.
