Monika Świerczek
Być matką - konfrontacja oczekiwań i
rzeczywistości w kontekście
wsparcia społecznego (badania
własne)
Chowanna 2, 129-143
2004
Śląskiego [2005] G -x i) Cz. I Monika ŚWIERCZEK
Być m a tk ą -
k o n f r o n t a c ja o c z e k iw a ń i rz e c z y w is to ś c i
w k o n te k ś c ie w s p a r c ia s p o łe c z n e g o
(b a d a n ia w ła s n e )
W s tę p
Psychologia ja k o nauka, w której obszarze zainteresow ań znajduje się człowiek, podejm uje wiele tem atów m ających n a celu wyjaśnienie podłoża ludzkich zachow ań. Wiele badań poświęconych zostało zagadnieniom p a to logii życia społecznego, wszelakiego rodzaju zaburzeniom czy funkcjonow aniu człowieka w ekstrem alnych w arunkach. Jednakże najbliższa każdem u z nas wydaje się „psychologia życia codziennego”, czyli taka, k tó ra poddaje analizie sytuacje, których uczestnikam i jesteśmy lub z dużym praw dopodobieństw em będziemy w przyszłości. Niewątpliwie d o takich okoliczności należą tzw. kryzysy rozwojowe (strukturalne, norm atyw ne), k tó re są udziałem wszystkich ludzi, a w ynikają z rozwojowego charakteru naszego życia. Próby ich uniknięcia nie m ają większego sensu, w arto natom iast dążyć do konstruktyw nego ich rozw iązania. Wielkie znaczenie w tym względzie odgrywa wsparcie społeczne.
Przykładem wspom nianego kryzysu rozwojowego jest podjęcie przez kobie tę roli m atki i choć m acierzyństw o naturalnie wpisane zostało w życie kobiety, wiąże się z wieloma kosztam i psychologicznymi, których negatyw ne skutki w dużej mierze złagodzić m oże odpowiednie wsparcie ze strony męża.
130 ARTYKUŁY - W kręgu relacji.
Rozm awiając z m łodym i m atkam i, wychowującymi dwoje dzieci, wielo krotnie spotykałam się ze sprzecznymi opiniami dotyczącymi postaw mężów. Część kobiet twierdziła, iż po narodzinach pierwszego dziecka m ąż więcej pom agał, był bardziej czuły i troskliwy. W opinii innych m oich rozmówczyń mężczyzna okazał się dojrzały do roli ojca i m ęża dopiero po narodzinach drugiego dziecka. N iedostateczność informacji zamieszczonych w dostępnej mi literaturze oraz sprzeczne opinie m atek skłoniły m nie do podjęcia badań w kierunku określenia różnic we wsparciu społecznym udzielanym żonom przez ich m ężów po urodzeniu pierwszego i drugiego dziecka. Tem at wydaje się ważny i uzasadniony ze względu n a fakt, iż wiele współczesnych kobiet macierzyństwo wiąże z silnym stresem. W ażnym źródłem jego redukcji jest m ąż, a wiedza na tem at tego, czy oczekiwania kobiet zostają spełnione, pozwoli wskazać kierunki działania w celu uspraw nienia funkcjonowania naturalnej sieci wsparcia. Celem niniejszego artykułu jest zapoznanie czytel nika z sytuacją m łodych m atek w świetle m oich badań.
Rola w s p a rc ia społecznego w sprostaniu roli m atki
Ludzie tw orzą związki intymne, by poczuć się bezpiecznej i znaleźć w drugiej osobie oparcie. Pożyciu m ałżeńsko-rodzinnem u towarzyszy wiele trudnych sytuaq'i, których nie sposób uniknąć. W tych m om entach wzajemne wsparcie, poczucie bezpieczeństwa, świadomość, że jest ktoś, na kogo m ożna liczyć i kto gotowy jest do okresowego brania na siebie koniecznych obciążeń, są po prostu niezbędne ( C e l m e r , 1985; Z u b r z y c k a , 1993). Niezależnie od występowania trudnych sytuacji życiowych życzliwa obecność innych osób wywiera pozytywny wpływ n a zdrowie i samopoczucie jednostki. Chroni jej samoocenę i wzmacnia społeczną tożsam ość ( K m i e c i k - B a r a n , 1995; P o m m e r s b a c h , 1 9 8 8 ; T i t k o w , 1993). Jednakże dzieje się tak tylko wtedy, gdy udzielane wsparcie jest trafne, zaś o tym decyduje dopasow anie działań wspierających do wymogów sytuacji oraz odpowiedniość między rodzajem udzielanego wsparcia a potrzebam i odbiorcy ( S ę k , 1997; W ł o d a r c z y k ,
1999).
Biorąc pod uwagę treści, jakie podlegają wymianie podczas interakcji, jak ą jest wsparcie społeczne, m ożemy wyodrębnić kilka jego typów. W litera turze przedm iotu m ożna wyróżnić cztery podstaw owe rodzaje w sparcia społe cznego:
1. W sparcie emocjonalne - polegające m .in. na wyrażaniu troski, zro
zumienia, empatii, okazywaniu pozytywnych uczuć, dostarczaniu innym k o m unikatów , że są kochani, że przynależą do grupy i m ogą liczyć na pomoc.
2. W sparcie rzeczow o-instrum entalne - przejaw iające się poprzez d o star czanie osobie potrzebującej bezpośredniej pom ocy w postaci darów , pożyczek bądź też poprzez świadczenie różnych usług.
3. W sparcie inform acyjne - charakteryzujące się udzielaniem inform acji, rad, k tó re m ają pom óc jednostce w poradzeniu sobie z problem em ; pom agają w lepszym zrozum ieniu sytuacji i stanow ią wskazówki dotyczące sposobów poradzenia sobie z nią.
4. W sparcie walidacyjne (wartościujące) - dzięki k tó rem u jed n o stk a otrzy m uje kom unikaty, iż jest zdolna wypełnić obowiązki związane z d a n ą rolą społeczną, jest kom petentn a i w artościow a ( C i e ś l a k , 1995; J a w o r o w - s k a - O b ł ó j , S k u z a , 1986; K m i e c i k - B a r a n , 1995; S ę k , 1997; S t r y k o w s k a , T r z e c i a k o w s k a , 1994).
W szystkie powyższe rodzaje w sparcia składają się n a tzw. wsparcie ogólne (całkowite).
W opinii C a p l a n a (1984 za: B a r t o s z , 1992), największy potencjał możliwości udzielania w sparcia zaw arty jest w naturalnych systemach, jakim i są grupa rodzinna i m ałżeńska. Zdaniem T i t k o w (1993), rodzina, pełniąc funkcję znaczącego dla jednostki zabezpieczenia „instytucjonalno-obiektyw - nego”, pom aga poradzić sobie zarów no w trudnych i zagrażających sytuac jach, ja k i m a ogrom ne znaczenie w borykaniu się z codziennym i problem am i. O trzym yw ana w form ie bezpośredniego w sparcia pom oc m a znaczący wpływ n a samopoczucie jednostki, wzm acnia jej poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości. W yjątkow ość w sparcia rodzinnego polega m .in. n a tym, iż każda osoba, będąca członkiem rodziny, w sposób n aturalny trak to w an a jest jak o unikalna w artość. Jednakże udow odniono ( B l o o d , W o l f e , 1960 za: C u t - r o n a , S u h r , 1994; B u r k e , W e i r , 1977 za: C u t r o n a i S u h r , 1994), iż najistotniejsze jest wsparcie ze strony m ałżonka. W sparcie pochodzące z in nych źródeł nie kom pensuje b rak u bliskiego małżeńskiego wsparcia. B r o w n i H a r r i s (1978 za: C u t r o n a , S u h r , 1994) stwierdzili, że bliskie relacje z rodzicem , rodzeństwem lub przyjacielem nie są w stanie zastąpić w sparcia p artnera w sytuacji niepow odzeń życiowych. T o właśnie często m ałżonek jest pierwszą osobą, od której oczekujemy w sparcia w razie kryzysów, szczególnie zaś cenione jest wsparcie emocjonalne.
W sparcie społeczne ja k o gw arant zdrow ia fizycznego i psychicznego wydaje się istotnym czynnikiem w radzeniu sobie przez kobiety z kryzysem rozwojowym, jakim jest podjęcie roli m atki.
D la większości kobiet m acierzyństw o to form a samospełnienia. Niemniej jednak opieka nad m ałym dzieckiem m oże stanow ić pow ażne źródło frustracji. Poprzez swoje m acierzyństw o kobieta zostaje „odcięta” od świata dorosłych, by znów żyć w świecie dzieci. N ato m iast mężczyzna poprzez swą pracę zazwyczaj aktyw nie uczestniczy w życiu dorosłych, a dziećmi cieszy się jak o dodatkow ą w artością. W tej sytuacji kobieta, będąc w dużym stopniu zdana
132 A RTY KU ŁY - W kręgu relacji..
jedynie n a towarzystwo potom stw a, m oże czuć się m niej w artościow a, bo pełni .jedynie” rolę m atki i żony. Jednocześnie pragnąc większego uczestnictwa w świecie dorosłych, do którego była przygotow yw ana, m oże odczuwać niezadowolenie i zazdrość wobec m ęża ( H a l e y , 1999).
M acierzyństwo często wzbudza w kobiecie sprzeczne uczucia, k tó re trudno jest jej zaakceptow ać. Stan radości, jaki wywołuje zajm owanie się małym dzieckiem, występuje na przem ian z wyczerpaniem, nudą, m o n o to n ią opieki i sam otnością związaną z nieustannym przebywaniem w towarzystwie dziecka ( N i e m e l ä, 1985). W raz z u tra tą wspólnych zainteresowań m ogą przygasnąć dotychczasowe przyjaźnie z pracy. Często zachodzi konieczność znalezienia nowych znajom ości, z reguły z kręgu m łodych m atek z dziećmi w tym samym wieku ( H a s l a m , 1993).
Stres kobiet dodatkow o wzm agają szeroko spopularyzow ane teorie doty czące rozwoju emocjonalnego, społecznego i fizycznego dziecka i jego zależno ści od m atki. Straszą one następstw am i popełnianych błędów. Również inni członkowie rodziny prób u ją doradzać m atce, ja k postępow ać z dzieckiem. Wiele kobiet gubi się w ogromie tych teorii i porad, k tó re często są sprzeczne ze sobą ( D ą b r o w s k a , 1979 za: G a w ł o w s k a , 1992). Zdrowie i dobro dziecka jest niekw estionowaną wartością. Często więc m atki m artw ią się, że sposób zachow ania ich dzieci odbiega od norm y, gdy w rzeczywistości jest jak najbardziej prawidłowy. W padają w panikę, sądząc, że dzieje się coś złego, jed nak jedyną złą rzeczą są ich wyobrażenia n a tem at tego, co dziecko w danym wieku potrafi robić ( H a s l a m , 1993). W szystko to, przy jednocze snym braku praktycznego przygotow ania do opieki nad dzieckiem, pogłębia u kobiety lęk i obawę, że nie da sobie rady.
G a w ł o w s k a (1992) określa stan wielu młodych m atek m ianem „nerwicy wczesnego okresu m acierzyństwa” . Jednocześnie podkreśla, że nie jest to nerwica przypisana ponadczasow o macierzyństwu czy okresowi połogu, a jej występowanie uw arunkow ane jest kulturow o „tłem społecznym” . Opisywane zjawisko jest tym silniejsze, im większy jest konflikt pom iędzy chęcią „bycia dobrą m a tk ą ” i miłością do dziecka a nieumiejętnością podołania temu zadaniu. Poza tym zależy od stopnia frustracji zablokow anych czasowo potrzeb - niemożliwych do zrealizowania przez kobietę, k tó ra m a wiele am bitnych zamierzeń, celów zawodowych, a rozpoczyna karierę od urlopu macierzyńskiego i wychowawczego. Silny konflikt pomiędzy obowiązkami wobec rodziny a chęcią podjęcia pracy zawodowej dodatkow o pogłębiają, obecne wśród społeczeństwa, sprzeczne opinie. W ich świetle m atk i zawsze stoją na przegranej pozycji. Jeśli zostają w dom u, mówi się, że są „nudnymi kuram i dom owym i” , jeśli w racają do pracy, że ignorują potrzeby swoich dzieci ( H a s l a m , 1993). W danej chwili m oże zrodzić się poczucie, że dziecko zabiera czas i najlepszy okres w życiu ( Z u b r z y c k a , 1993). W tej sytuacji rodzi się w m atce jednocześnie bardziej lub mniej świadome poczucie winy wobec
dziecka, które nie ponosi odpowiedzialności za to, że m a tk a nie czuje się szczęśliwa, „siedząc jedynie” w dom u. Pozostałe objawy nerwicy, jak : lęki, egocentryzacja, fiksacja, zaburzenia wegetatywne, również występują. Jed n ak ten typ nerwicy m a specyficzną cechę, odróżniającą ją od innych rodzajów nerwic (może za wyjątkiem histerii) - towarzyszy jej silna dezap ro b ata społeczna i brak zrozum ienia ( G a w ł o w s k a , 1992).
Bywa, że m acierzyństw o pozostaw ia swoje „p iętno” n a ciele kobiety. S o b c z y ń s k a (1995) określa je m ianem „niekorzystnych stygm atów m acie rzyństw a” . Jedne z nich, ja k deform acja sylwetki, obrzęki, skłonności do tycia są możliwe do opanow ania. Inne natom iast, ja k rozstępy skórne, blizny, zwiotczenie mięśni i tkanek - pozostają n a całe życie. Świadomość, że jest się ocenianą na podstaw ie wyglądu, bywa czynnikiem stresogennym. D la kobiety, któ ra bardziej niż mężczyzna czuje się ograniczona przez swoje ciało i bardzo często przeżywa swoją w artość w kategoriach estetycznych, poczucie atrakcyj ności jest niezmiernie ważne i w znaczny sposób wpływa n a sam opoczucie ( B u s s , 2000; E t с o f f, 2000). T o ja k ew entualna zm iana sylwetki wpłynie na samoocenę kobiety, w dużej mierze zależy od akceptacji siebie w roli m atk i, ja k również od akceptacji i odpowiedniego wsparcia ze strony męża.
M im o iż kobiety, któ re zostają m atkam i po raz drugi, nie podejm ują tym samym nowej roli społecznej, niemniej jedn ak opisane koszty psychologiczne odnoszą się także i do nich. W potocznej opinii oraz w opinii niektórych naukowców ( Ł o p a t k o w a , 1979; R e m b o w s k i , 1972) m atk i posiadające dwoje i więcej dzieci są bardziej ograniczone w zaspokajaniu własnych potrzeb z racji zwiększonych obow iązków opieki nad dziećmi. D latego też niezmiernie istotne jest poczucie oparcia w osobie ojca dzieci, dzięki k tórem u zmęczona m atk a m oże znaleźć kilka chwil tylko dla siebie.
Cel badań
M ając n a uwadze fakt, iż skuteczne wsparcie m ałżonka jest jednym z naj bardziej cenionych, ja k również będąc św iadom ą trudnej sytuaq'i wielu w spół czesnych m łodych m atek w swoich badaniach, staram się odpowiedzieć na następujące pytania: czy poziom w sparcia, jakie otrzym ują kobiety od swych mężów, spełnia ich oczekiwania?; Czy wśród kobiet wychowujących jedno dziecko oraz dwoje dzieci istnieją różnice na poziomie oczekiwań oraz n a pozio mie otrzym ywanego wsparcia?; Czy aktyw ność zaw odow a k obiet m a wpływ na zaangażowanie m ężów i oferow ane przez nich wsparcie?; J a k kobiety wy chowujące aktualnie dwoje dzieci odbierały wsparcie m ęża dostarczane im po narodzinach pierwszego dziecka i czy wpływa ono n a aktualne oczekiwania?
C h a ra k te ry sty k a badanych g ru p
134 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
B adaną populację stanowiło 60 zamężnych kobiet, tworzących dwie tak samo liczne grupy: grupa m atek wychowujących jedno dziecko (jVj = 30) oraz grupa m atek wychowujących dwoje dzieci (N 2 = 30).
Szczegółowa charakterystyka badanych grup zamieszczona została w tabe lach 1-3:
T a b e l a 1 Średni wiek badanych oraz średni staż małżeński
D ane P aram etr M atki
z jednym dzieckiem M atki z dwojgiem dzieci Wiek X 26 29 Staż małżeński X 3,5 7,7 X - śre d n ia a ry tm ety c z n a T a b e l a 2 Wykształcenie badanych kobiet
W ykształcenie M atki z jednym dzieckiem M atki z dwojgiem dzieci
liczba procent liczba procent
Zawodowe 5 17 6 20
Średnie 17 57 19 63
Wyższe 8 26 5 17
R a z e m 30 100 30 100
T a b e l a 3 Aktywność zawodowa badanych kobiet
Aktywność zaw odow a
M atki z jednym dzieckiem M atki z dwojgiem dzieci
liczba procent liczba procent
Pracujące 13 43 17 57
N iepracujące 17 57 13 43
R a z e m 30 100 30 100
D o b ó r do prób odbywał się według następujących kryteriów: 1. Stan cywilny: m ężatka.
2. Liczba dzieci: 1 (w grupie pierwszej), 2 (w grupie drugiej).
3. Wiek dziecka (pierwszego w grupie z jednym dzieckiem i drugiego w grupie z dwojgiem dzieci): od rok u do 4 lat.
4. W iek badanej: do 35 lat.
5. W iek pierwszego dziecka (tylko w grupie z dwojgiem dzieci): nieistotny. K ryterium „stan cywilny” w ynika z problem atyki podjętych b ad ań i nie wym aga większych kom entarzy, w przeciwieństwie do kryterium liczebności dzieci w rodzinie oraz kryterium wiekowego badanych kobiet i ich dzieci.
W badaniach zdecydow ano się ująć jedynie m atk i posiadające jedno dziecko i dwoje dzieci, ze względu na przekonanie, iż w takich grupach badawczych ewentualne różnice będą najbardziej wyraźne.
Chcąc uniknąć zmiennych zakłócających, m ogących wynikać ze specyficz nej sytuacji późnego m acierzyństw a, którego przyczyną m oże być m.in.: długoletnie leczenie zaburzeń prokreacji, jak o górną granicę wieku, dla grupy kobiet z jednym dzieckiem, przyjęto 35 lat. Starając się, by porów nyw ane grupy były ja k najbardziej jednorodne, to sam o kryterium wiekowe egzek wow ano również w próbie m atek wychowujących dwoje dzieci.
D olna granica przyjętego przedziału wiekowego dla dzieci w ynika z założe nia, iż dziecko m łodsze - poniżej rok u życia, w większym stopniu wym aga opieki ze strony m atki niż innych osób, co wynika m .in. z w arunków biolo gicznych (tu: karm ienie piersią) oraz społecznych (przyznawany kobiecie urlop macierzyński lub wychowawczy). Poza tym istotne wydaje się, by rodzice byli już przyzwyczajeni do obecności m ałego dziecka w swoim życiu. G ó rn a granica wieku w ynika z założenia, że dziecko starsze niż 4 lata jest stosunkow o samodzielne (może uczęszczać do przedszkola), a opieka nad nim nie jest już tak absorbująca.
Ze względu n a fakt, iż w grupie m atek z dwojgiem dzieci nie skupiano się n a różnicy wieku pom iędzy pierwszym i drugim dzieckiem, w badaniach nie brano pod uwagę wieku starszego dziecka.
N a rzę d zie b a d a w c z e
W celu uzyskania inform acji dotyczących poziom u wsparcia, jak ie otrzy m ują ze strony swoich m ężów badane m atki, posłużono się m eto d ą kwestio nariuszową. N a potrzeby badań własnych opracow ano dwie wersje K w estio nariusza do B adania W sparcia Społecznego, uwzględniając specyfikę sytuacji, jaką stanowi fakt posiadania m ałego dziecka.
W yodrębniając wskaźniki zmiennej, ja k ą jest wsparcie w małżeństwie, wykorzystano inform acje zaw arte w dostępnej literaturze dotyczącej relacji małżeńskich, inform acje uzyskane w trakcie rozm ów z kobietam i wychow ują cymi dzieci oraz K o d Zachow ań W spierających (SSBC - Social Support
136 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
W ersja I kw estionariusza przeznaczona jest zarów no dla grupy m atek z jednym dzieckiem, ja k i z dwojgiem dzieci i odnosi się do aktualnej sytuacji badanych.
Zasadnicza część kw estionariusza obejmuje dwadzieścia dziewięć twierdzeń charakteryzujących zachow ania m ęża wobec żony. W szystkie itemy stanowią wskaźnik ogólnego wsparcia, natom iast kolejne pozycje kwestionariusza odnoszą się do wyszczególnionych rodzajów wsparcia społecznego:
1. W sparcie em ocjonalne (itemy od 1 do 9).
2. W sparcie rzeczowo-instrum entalne (od 10 do 18).
3. W sparcie inform acyjne (od 19 do 22).
4. W sparcie walidacyjne (od 23 d o 29).
Przy każdym twierdzeniu zamieszczone zostały dwie skale:
1. Skala D, n a której badane określały, w jakim stopniu dane stwierdzenie charakteryzuje rzeczywiste zachowanie męża.
2. Skala O , na której badane określały stopień swoich oczekiwań odnośnie danego zachowania.
Przy każdej ze skal znajdują się cztery możliwości liczbowych odpowiedzi (0; 1; 2; 3), które są tożsam e z następującym i określeniami:
0 - wcale
1 - w m ałym stopniu 2 - w dość dużym stopniu 3 - w bardzo dużym stopniu.
We wszystkich item ach wartości liczbowe na skali odpow iadają liczbie punktów , wyjątek stanowi pozycja 11, dla której punktacja jest odwrotna.
Aby dowiedzieć się, w jaki sposób kobiety posiadające aktualnie dwoje dzieci oceniają wsparcie m ęża otrzymywane w sytuacji, gdy posiadały tylko jedno dziecko, skonstruow ano analogiczną drugą wersję K w estionariusza do B adania W sparcia Społecznego (wersja II), uwzględniającą te okoliczności. W ersja ta składa się z tych samych pozycji, punktow anych w ten sam sposób, uwzględniony jest jed n ak czas przeszły. Ponieważ interesowało mnie jedynie, ja k z perspektywy czasu m atki wychowujące aktualnie dwoje dzieci oceniają wsparcie otrzym ywane od mężów przy pierwszym dziecku, w wersji II K w estionariusza do Badania W sparcia Społecznego wzięto pod uwagę tylko skalę D (co dostawały).
W y n ik i badań
Zdobyty m ateriał badawczy pozwolił na wewnętrzną analizę wyników uzy skanych w każdej z badanych grup, ja k również na wzajemne ich porównanie.
W związku z tym w ykorzystano odpowiednie testy istotności różnic dla prób zależnych oraz p ró b niezależnych. W pierwszym przypadku zastosowano test znaków rangow anych W ilcoxsona, natom iast w drugim test U -M a n n a -
W itneya (wersja dla i N 2 > 20 i ran g wiązanych). H ipotezy weryfikowano
z uwzględnieniem poziom u istotności a = 0,05.
Tabela 4 zawiera wyniki uzyskane przez badane grupy m atek w poszczegól nych skalach, uwzględniając podstaw owe rodzaje wsparcia społecznego. Pod pojęciem „retrospekcja” należy rozumieć analizę sytuacji w grupie kobiet wy chowujących aktualnie dwoje dzieci, gdy podjęły rolę m atk i po raz pierwszy.
T a b e l a 4 Porównanie wyników uzyskanych w poszczególnych skalach
dla wyróżnionych rodzajów wsparcia społecznego
Rodzaje w sp ard a
W arianty analizow anej sytuacji
m atki z jednym dzieckiem m atki z dwojgiem dzieci retrospekcja skala
D O D O D
Ogólne 59,53* 62,60* 54,97* 65,80* 62,50*
Em ocjonalne 18,70 19,30 17,40* 20,07* 20,37*
R zeczow o-instrum entalne 16,90* 18,73* 16,33* 20,07* 17,47*
Inform acyjne 9,13 8,73 8,43* 9,07* 8,73
W alidacyjne 14,87* 16,00* 15,00* 16,60* 15,93
* - ró ż n ic e is to tn e s ta ty s ty c z n ie n a p o z io m ie a « 0 ,05 (te s t je d n o s tro n n y )
W tabeli 5 przedstaw iono wyniki w ujęciu procentow ym , sygnalizując w ten sposób pewne tendenqe.
T a b e l a 5 Zestawienie procentowe porównania poziomu wsparcia otrzymywanego (D)
z poziomem oczekiwań (O)
R odzaje w sp ard a
M atki z jednym dzieckiem M atk i z dwojgiem dzied w arianty porów nania skal D i O
D = O D > O D < O D = O D > O D < O
Ogólne 10 17 73 7 13 80
Em ocjonalne 23 30 47 23 10 67
Rzeczow o-instrum entalne 17 20 63 20 7 73
Inform acyjne 40 27 33 43 14 43
138 ARTYKUŁY - W kręgu relacji..,
Jak w ynika z tabel, sytuacja współczesnych m atek nie jest pomyślna. Niezależnie od tego, czy wychowują jed n o dziecko czy dwoje dzieci ich oczekiwania wobec wsparcia otrzym ywanego od m ęża nie są spełnione. Niemniej jed n ak w lepszej sytuacji znajdują się kobiety, które rolę matki podejm ują p o raz pierwszy. W ich przypadku oczekiwania względem wsparcia em ocjonalnego, które wydaje się najbardziej cenione w związku i uniwersalne, są zaspokojone. M atk i jedynaków , w przeciwieństwie do m atek dw ojga dzieci, czują się kochane i otoczone tro sk ą swoich mężów. Sytuacja przedstaw ia się identycznie także w stosunku do wsparcia informacyjnego. T u także „począt kujące” m am y m ogą liczyć n a do b rą radę, inform ację zw rotną czy pouczającą rozm owę ze strony ojców swych dzieci, w przeciwieństwie do kobiet z dwoj giem pociech, które są zmuszone w chwilach wątpliwości radzić sobie same. Analizując dalej poszczególne rodzaje wsparcia społecznego, w obydwu badanych grupach mężowie nie zaspokajają m atek swych dzieci pod kątem wsparcia rzeczowo-instrum entalnego i walidacyjnego. M im o przem ian spo łeczno-obyczajowych oraz coraz częściej preferow anego m ałżeństwa p artn er skiego, podział zajęć dom owych jest nadal nierównom ierny i obciąża przede wszystkim kobiety, a podjęcie przez nie pracy zawodowej nie zwolniło ich z codziennych obowiązków. M ożna przypuszczać, iż pod tym względem w naszej polskiej rzeczywistości nadal silnie zakorzeniony jest stereotyp m atki Polki, k tó ra potrafi sprostać najtrudniejszym wym aganiom i wszelkim stawia nym jej rolom społecznym. Jednocześnie mężowie nie doceniają starań swoich żon o dom , dzieci i m ałżeństwo. Możliwe, iż jest to wynik przeświadczenia, że rola m atki i żony jest naturalnym powołaniem kobiet, a zatem nie wymaga zbytniej gloryfikacji. Nic więc dziwnego, iż badane (niezależnie od liczby dzieci) czują się niedostatecznie dowartościowane przez swoich mężów. Jak już wcześniej wspom niano, m im o braku odpowiedniego wsparcia rzeczowo-in strum entalnego i walidacyjnego sytuacja „początkujących” m atek wydaje się korzystniejsza. I choć wzajemne porów nanie badanych grup nie potwierdziło hipotezy mówiącej o tym, iż m atki jedynaków otrzym ują więcej wsparcia od swych m ałżonków niż kobiety wychowujące dwoje dzieci (różnica nieistotna statystycznie), to jednak m ożna m ówić tu o pewnej tendencji. Tym bardziej, że p ró b a odtw orzenia przez m atki dwojga dzieci poziom u wsparcia otrzym ywa nego przy pierwszym dziecku (retrospekcja wsparcia) potwierdziła statystycz nie słuszność założenia. Przeszłość (posiadanie jednego dziecka) w porów naniu z aktualnym i okolicznościami (dwoje dzieci) wydaje się bardziej pozytywna. Mężowie stanowili ogólnie większe oparcie dla swoich żon przy pierwszym dziecku niż obecnie. D okonując uogólnienia, m ożna zatem powiedzieć, iż „początkujące” m am y otrzym ują więcej wsparcia niż kobiety z dwojgiem dzieci. Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać praw dopodobnie w tym przekonaniu, iż kobiety zostające m atkam i kolejny raz odbierane są przez otoczenie ja k o doświadczone w swej roli i potrafiące dać sobie radę sam o
dzielnie - a zatem nie wymagające takiego wsparcia ja k kobiety, dla których m acierzyństwo jest sytuacją zupełnie nową, często wyzwalającą niepokój i zagubienie. Poza tym wydaje się również, iż znaczenie odgrywa tutaj także percepowanie danej sytuacji jak o nowej lub też nie. N arodziny pierwszego dziecka, jak o sytuacja nieznana do tej pory, m obilizuje m ęża do działania, wyzwala jego aktywność. N atom iast przyjście n a świat kolejnego p o to m k a nie jest już wydarzeniem zupełnie obcym.
Porów nując poziom oczekiwań wobec m ęża w obydwu badanych grupach, sytuacja m atek wychowujących dwoje dzieci wydaje się dodatkow o stresogen- na, gdyż poziom ich oczekiwań jest wyraźnie większy. Tendencja ta nie została jednak potw ierdzona statystycznie, lecz praw dopodobnie jest to jedynie kwestią zbyt małej liczebności badanych grup. G dyby przebadano więcej osób,
różnice w zakresie oczekiwań (i nie tylko) pomiędzy porównywanym i g r u p a m i
mogłyby okazać się statystycznie istotne.
Za przyjęciem wniosku, iż m atki z dwojgiem dzieci m ają większe oczekiwa nia wobec swoich partnerów przem aw ia dod atnia korelacja pomiędzy w spar ciem otrzymywanym ze strony męża w przeszłości (przy pierwszym dziecku) a poziomem aktualnych oczekiwań (przy dwójce dzieci). Oznacza to, że im więcej wsparcia otrzym ywano przy pierwszym dziecku, tym więcej oczekuje się go przy drugim. O m aw iana zależność jest um iarkow ana (współczynnik korela cji rang Spearm ana (wrs) z popraw kam i na rangi wiązane: wrs = 0,6, N = 3 0
(a = 0,05, test dw ustronny)), ale istotna statystycznie, a jej graficznie ujęcie
przedstawia wykres 1.
0 20 40 60 80 100
wsparcie przy pierwszym dziecku
W ykres 1. W pływ poziom u w sparcia otrzym anego w przeszłości na stan aktualnych oczekiwań
Aby sprawdzić, czy aktywność zawodowa kobiet wpływa n a poziom wsparcia oferowanego przez męża, w obydw u badanych grupach w yodrębniono p o d
grupy m atek pracujących i niepracujących, a następnie porów nano poziom otrzym ywanego wsparcia. W yniki analizy zamieszczone zostały w tabeli 6.
T a b e l a 6
140 A RTY KU ŁY - W kręgu relacji...
Miary tendencji centralnej dla poszczególnych rodzajów wsparcia uzyskane przez pracujące i niepracujące matki w obu porównywanych grupach
M atk i z jednym dzieckiem M a tk i z dw ojgiem dzieci W sparcie P aram etr niepracujące
JVa = 17 pracujące n; = 13 niepracujące N 2 = 13 pracujące N 2 = 17 Ogólne X M e 58,41 62 61 65 51,92 50 57,23 54 Em ocjonalne X Me 19 21 18,30 20 17,23 17 17,53 20 Rzeczow o-instrum entalne X
M e 15,11* 16 19,07* 20 15,61 16 16,88 18 Inform acyjne X M e 8,70 9 9,69 10 8,38 8 8,47 9 W alidacyjne X M e 15,58 16 13,92* 14 8,38 8 8,47* 9 Я - śre d n ia a ry tm e ty c z n a M e - m e d ia n a * - ró żn ic e isto tn e s ta ty sty c z n ie n a p o z io m ie a ■* 0,05
Analizując dane dla poszczególnych grup, m ożna zauważyć ogólną tenden cję do większego wspierania kobiet czynnych zawodowo. Jed n ak zależność ta okazała się istotna jedynie wśród kobiet wychowujących jedno dziecko w stosunku do wsparcia rzeczowo-instrum entalnego. Zastanaw iające jednak jest to, dlaczego nie zanotow ano istotnych różnic w grupie kobiet wy
chowujących dwoje dzieci, m im o iż, porów nując średnie, uwidacznia się w yraźna tendencja do otrzym yw ania większego wsparcia przez m atk i pracują ce. M ożliwe (co już podkreślano), iż gdyby liczba przebadanych osób była większa, różnice te okazałyby się istotne.
W ydaje się, iż om aw iana zależność jest niezmiernie w ażna i m im o iż nie została statystycznie w pełni potw ierdzona, należy ją przyjąć. K oresponduje on a z rezultatam i bad ań przeprow adzonych przez In sty tu t Cybernetyki Akadem ii Ekonom icznej w Poznaniu (1989 za: S z u m a n , 1994), z których wynika, iż mężowie m atek czynnych zaw odow o w większym stopniu uczest niczą w realizacji funkq'i opiekuńczo-wychowawczych, aniżeli mężowie m atek niepracujących. M ożna przyjąć, iż om aw iana tendencja wynika ze spostrzega nia pracujących m atek jak o bardziej zajętych i m ających więcej obowiązków, a zatem potrzebujących więcej w sparcia i pom ocy niż m atk i niepracujące zawodowo. Poza tym kobiety godzące ze sobą role m atki, żony i pracow nika
m ogą być spostrzegane ja k o bardziej zaradne. Sprzyja to okazyw aniu im wsparcia przez m ęża ( R o s t o w s k i , 1987).
Porów nując ze sobą wyniki, jakie uzyskały pracujące m atk i w obydw u grupach, również i w tej kwestii zauw aża się w yraźną ten d en q ç, k tó ra podkreślana już była wielokrotnie, iż m atki jednego dziecka otrzym ują więcej w sparcia niż m atki dw ojga dzieci. M im o że tendencję tę obserwuje się we wszystkich rodzajach w sparcia, isto tn a statystycznie okazała się jedynie w stosunku do w sparcia walidacyjnego. Zjawisko to należy tłum aczyć tym, iż m łode kobiety często równocześnie w chodzą w dwie nowe role społeczne - w rolę m atki i w rolę pracow nika ( P a r n i с к a, 1999). M o g ą czuć się w związku z tym niepewne i zagubione. Pracujące m atki dw ojga dzieci „sprawdziły się” już w roli m atk i, a ich pozycja zaw odow a m oże być bardziej stabilna. D latego też, to właśnie czynne zawodowo m atk i jedynaków otrzym u ją więcej w sparcia walidacyjnego, m ającego n a celu podnieść wiarę p oczątku jącej m am y w swoje kom petencje i możliwość poradzenia sobie w trudnej
sytuacji.
W n io s k i
U ogólniając, przedstaw ioną w świetle m oich b a d ań sytuację współczesnych m atek m ożna powiedzieć, iż nie otrzym ują one dostatecznego w sparcia ze strony ojców swoich dzieci. M im o to sytuacja kobiet wychowujących jedno dziecko jest korzystniejsza, poniew aż m ogą one liczyć na, najistotniejsze dla bliskiej relacji m ałżeńskiej, wsparcie em ocjonalne. G dy pojaw ia się kolejny potom ek, kobiety są skazane n a samodzielne radzenie sobie z rolą m atki i żony, pom im o tego iż ich oczekiwania względem w sparcia małżeńskiego wzrastają. Pow tórne m acierzyństw o w błędny sposób spostrzegane jest jak o mniej stresujące, a doświadczenie zdobyte przy pierwszym dziecku utożsa m iane zostaje z mniejszym zapotrzebow aniem n a wsparcie. W ysunięte wnioski stanow ią próbę w eryfïkaqi w yobrażeń n a tem at m acierzyństw a, a w szczegól ności zaś potw ierdzają konieczność obalenia błędnego przekonania, iż d o świadczona w roli m atki k o bieta nie potrzebuje w sparcia ze strony otoczenia (a przede wszystkim męża). R ezultat om aw ianych badań wskazuje n a potrzebę uświadomienia społeczeństwu, jakie są oczekiwania współczesnych m atek, ja k duże znaczenie m a postaw a m ęża wobec m acierzyństw a żony. Pole d o popisu w tej kwestii m ają instytucje przygotow ujące m łodych ludzi d o bycia rodzica mi, coraz bardziej po pularne szkoły rodzenia oraz różnego rodzaju organizacje wspierające rozwój rodziny. Poszerzenie wiedzy z tego zakresu i przełożenie jej na ludzkie zachow ania niewątpliwie wpłynie pozytywnie n a poziom
zadowolę-142 ARTYKUŁY - W kręgu relacji..
nia z relacji małżeńskiej, ja k również pozwoli kobietom w pełni cieszyć się urokam i m acierzyństwa.
Należy również dodać, iż przedstaw ione badania m ają zdecydowanie charakter eksploracyjny. Stanowiąc pewnego rodzaju wstęp, wyznaczają ko nieczność projektow ania w przyszłości dalszych prac pogłębiających i weryfi kujących przedstaw ione wyniki. Pow inny to być badania przede wszystkim zebrane na znacznie większej próbie, w arunkując w ten sposób dokonywanie szerszych uogólnień, a co za tym idzie: służące człowiekowi w popraw ie jakości jego codziennego życia.
B ib lio g ra fia
B a r t o s z B., 1992: N iektóre zagadnienia wsparcia społecznego - wsparcie społeczne w rodzinie
i dla rodziny. W: „Prace Psychologiczne. Psychologiczne aspekty funkcjonow ania w rodzinie” .
T . 24. W roclaw, s. 21-35.
B u s s D .M ., 2000: Ewolucja pożądania. G dańsk. C e Im e r Z., 1985: Człowiek na całe życie. W arszawa.
C i e ś l a k R., 1995: Problemy pom iaru wsparcia społecznego. Skala Wsparcia Społecznego. „E rgonom ia”, n r 2, s. 203-213.
C u t r o n a C.E., S u h r J.A ., 1994: Social support communication in the context o f marrige - an
analysis o f couple's supportive interactions. In: Communication o f social support - message, interactions, relationships and community. Eds. B.R. B u r l e s o n , T.L. A l b e r c h t , I.G . S a -
r a s o n . L ondon, s. 113-133.
E t c o f f N ., 2000: Przetrwają najpiękniejsi - wszystko, co nauka m ówi o ludzkim pięknie. W arszaw a.
G a w ł o w s k a A ., 1992: Psychologiczna problem atyka macierzyństwa w świetle uwarunkowań
społecznych P olski Ludowej. W: „Prace Psychologiczne. Psychologiczne aspekty funkcjonow a
n ia w rodzinie” . T. 26. W rocław, s. 83-93.
H a l e y J., 1999: Niezwykła terapia - techniki terapeutyczne M iltona Ericksona. Strategiczna
terapia krótkoterminowa. G dańsk.
H a s l a m D ., 1993: M ieć dzieci i to przeżyć. W arszawa.
J a w o r o w s k a - O b ł ó j Z., S k u z a B., 1986: Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach naukowych. „Przegląd Psychologiczny” , n r 3, s. 95-113.
K m i e c i к - В a r a n K ., 1995: Skala wsparcia społecznego. Teoria i właściwości psychome-
tryczne. „Przegląd Psychologiczny” , n r 1/2, s. 201-214.
Ł o p a t k o w a M ., 1979: Nowożeńcom na drogę. W arszawa.
N i e m e l ä P., 1985: Idealizacja macierzyństwa a funkcjonowanie w dalszej rzeczywistości. „Prze gląd Psychologiczny” , n r 3, s. 721-728.
P a r n i c k a U., 1999: Rodzinne i zawodowe role kobiet. „Problem y R odziny” , n r 2/3, s. 11-13. P o m m e r s b a c h J., 1988: Wsparcie społeczne a choroba. „Przegląd Psychologiczny” , n r 2,
s. 503-523.
R e m b o w s k i J., 1972: W ięzi uczuciowe w rodzinie - studium psychologiczne. W arszawa. R o s t o w s k i J., 1987: Z arys psychologii małżeństwa - psychologiczne uwarunkowania dobrego
S ę k H ., 1997: Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu. W: Oblicza kryzysu psychologicznego
i pracy interwencyjnej. Red. H . S ę k . K raków , s. 143-157.
S o b c z y ó s k a D ., 1995: Macierzyństwo: wartości i dylem aty. W: H um anistyka i pleć. Studia
kobiece z psychologii, filo zo fii i historii. Red. J. M i l u s k a , E. P a k s z y s . Poznań.
S t r y k o w s k a M. , T r z e c i a k o w s k a A ., 1994: Wsparcie społeczne a satysfakcja tv pracy
i wypalenie się zawodowe u kobiet. „Przegląd Psychologiczny” , n r 3, s. 387-393.
S z u m a n A., 1994: Pełnienie fu n k c ji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach m a tek czynnych
zawodowo i nie pracujących. „Problem y R odziny” , n r 2, s. 25-29.
T i t k o w A., 1993: Stres i życie społeczne - polskie doświadczenia. W arszaw a.
W ł o d a r c z y k D . , 1999: Wsparcie społeczne a radzenie sobie ze stresem u chorych po zawale serca. „Przegląd Psychologiczny” , n r 4, s. 95-113.
