FOLIA OECONOMICA 251, 2011
Jan KaĨmierski
∗KLASTRY JAKO ħRÓDŁO EFEKTÓW SYNERGETYCZNYCH
I INSTRUMENT ZARZĄDZANIA REGIONALNEGO
WPROWADZENIE
Nasilające siĊ procesy globalizacyjne zmuszają firmy do wzrostu i
tworze-nia korporacji ponadnarodowych. O ich konkurencyjnoĞci decyduje wiele
czyn-ników, wĞród których na szczególną uwagĊ zasługują sieci współpracujących ze
sobą instytucji i podmiotów ekonomicznych. Nowoczesnym przejawem takiej
współpracy jest klaster innowacyjny, który staje siĊ, zwłaszcza dla firm
mniej-szych, drogą dla zapewnienia rozwoju i utrzymania siĊ na rynku wobec
global-nej presji konkurencyjglobal-nej.
Nowoczesne paradygmaty kładą nacisk na przechodzenie od gospodarki
konkurencji do gospodarki „kooperacji” czy teĪ „kooperencji”
1. Obecna
gospo-darka działa bowiem w oparciu o globalne sieci przedsiĊbiorstw. Mogą to byü
sieci wewnĊtrzne – składające siĊ z podmiotów naleĪących do jednej firmy, bądĨ
zewnĊtrzne – bazujące na kooperacji wielu firm. Kooperacja poprzez integracjĊ
potencjału stwarza niedostĊpną dla jednostek biznesowych moĪliwoĞü
innowa-cyjnych rozwiązaĔ. Sieci przedsiĊbiorstw kooperujących ze sobą w ramach
klastra odgrywają czĊsto rolĊ globalnych laboratoriów innowacyjnych rozwiązaĔ
z zakresu zarządzania, organizacji i strategii.
W tym kontekĞcie problematyka klastrów musi byü postrzegana jako
prze-jaw procesów integracyjnych w obszarze rynku czy regionu. Jako takie zprze-jawisko
staje siĊ przedmiotem zainteresowania logistyki.
Zmiany zachodzące we współczesnej gospodarce sprawiają, iĪ aby
konku-rowaü na rynku globalnym, trzeba uzyskaü przewagĊ konkurencyjną, której
∗ Dr, Katedra Logistyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki. 1
T. R z e w u s k i, Rozwój klastrów jako innowacyjna forma funkcjonowania
zachodniopo-morskich przedsiĊbiorstw, „Prace Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego” 2007, Ekonomiczne problemy usług, nr 8, s. 253.
Ĩródłem są specyficzne czynniki regionalne. Zatem klaster jako skupisko
przes-trzenne i zarazem forma organizacji sieciowej, moĪe stanowiü zaląĪek
współ-pracy słuĪącej uzyskaniu przewagi konkurencyjnej o charakterze globalnym.
1. ISTOTA KONCEPCJI KLASTRA
W latach 90. XX w. M. E. Porter, badając zjawisko konkurencji miĊdzy
przedsiĊbiorstwami, rozszerzył ją na konkurencjĊ miĊdzy krajami, regionami
i miastami oraz wprowadził do literatury pojĊcie klastra
2. Według M. E. Portera
„klaster jest to znajdująca siĊ w geograficznym sąsiedztwie grupa
przedsiĊ-biorstw i powiązanych z nimi instytucji, zajmujących siĊ okreĞloną dziedziną,
połączona podobieĔstwami i wzajemnie siĊ uzupełniająca”
3.
Inną, czĊsto przytaczaną definicją klastra, jest zaproponowana przez OECD,
według której klastry są miniaturowymi narodowymi systemami
innowacyjno-Ğci
4. Inaczej mówiąc, jest to sieü silnie wzajemnie zaleĪnych od siebie firm,
powiązanych ze sobą w łaĔcuchu wartoĞci dodanej. W OECD przyjmuje siĊ, Īe
rozwój klastrów jest niezbĊdnym warunkiem innowacyjnoĞci firm, a co za tym
idzie zwiĊkszenia konkurencyjnoĞci gospodarki.
W literaturze przedmiotu istnieje wiele zbliĪonych do siebie pojĊü, które
w kontekĞcie teorii klastrów moĪna uznaü za synonimy. Do tej grupy naleĪą:
grona, wiązki przemysłowe oraz przeniesione z jĊzyka francuskiego – lokalne
systemy produkcyjne (fr. systemes productifs lacaux)
5. Ponadto z tą teorią
logicznie łączą siĊ interpretacje dystryktu przemysłowego, regionalnego systemu
innowacji, sieci innowacyjne itd.
Mając na uwadze fakt, Īe – jak wyĪej zauwaĪono – współczesna
gospodar-ka przechodzi „od gospodarki konkurencji do gospodarki kooperacji” naleĪy
za-kładaü, ze wiele firm działających w tych samych sektorach gospodarki zacznie
z sobą współpracowaü w celu nasilenia procesów kooperacji.
2
TamĪe, s. 58. 3
M. E. P o r t e r, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 248. 4
M. B u c k a, Rozwój klastrów a konkurencyjnoĞü małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw, [w:] S. K o r e n i k, K. S z o ł e k (red.), KonkurencyjnoĞü i potencjał rozwoju polskich metropolii –
szanse i bariery, „Biuletyn KPZK PAN” 2004, z. 214, s. 193. 5
Spolszczony termin klaster pochodzi z angielskiego słowa kluster i w dosłownym tłumaczeniu oznacza wielodĨwiĊk zbudowany z dĨwiĊków połoĪonych blisko siebie…, patrz w: W. K o -p a l i Ĕ s k i, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojĊzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 216. CzĊsto okreĞlenie klaster uĪywane jest w terminologii technicznej i informatycznej dla grupy połączonych fizycznie i za pomocą oprogramowania serwerów. Komputery mogą pracowaü równolegle i dublowaü swe funkcje, dziĊki czemu są wydajniejsze i niezawodne.
Wszystkie zamieszczone w literaturze definicje klastra wskazują na kilka
cech charakterystycznych, którymi są:
– koncentracja przestrzenna (przedsiĊbiorstw, instytucji, organizacji);
– koncentracja sektorowa (jeden lub kilka pokrewnych sektorów);
– specjalizacja (duĪa grupa wyspecjalizowanych firm i organizacji);
– współzaleĪnoĞü (dynamiczne interakcje, których jakoĞü i intensywnoĞü
determinują sukces ekonomiczny klastra);
– powiązania produkcyjne lub/i usługowe w ramach łaĔcucha wartoĞci;
– wspólna trajektoria rozwoju (rynki, technologie, bazy wiedzy);
– jednoczesna konkurencja i kooperacja (pozwalają na osiąganie efektów
synergii oraz wzmacniają potencjał innowacyjny);
– znaczna masa krytyczna (istotny wpływ na funkcjonowanie i rozwój
mia-sta, regionu lub kraju).
W literaturze moĪna spotkaü opinie, Īe klaster nie jest nowym zjawiskiem
gospodarczym, a tylko nowym okreĞleniem dla np. wprowadzonego w 1920 r.
przez A. Marshalla pojĊcia okrĊgu przemysłowego
6. Jednak jak wskazuje
B. Plawgo „w ramach okrĊgu kooperacja miĊdzy firmami ogranicza siĊ jedynie
do procesu wytwarzania danego produktu”
7. A. Marshall zwrócił uwagĊ na
tendencjĊ do skupiania siĊ poszczególnych sektorów przemysłu w okreĞlonym
miejscu. Taka koncentracja firm o podobnym profilu daje korzyĞci zewnĊtrzne,
które przyczyniają siĊ do szybszego rozwoju całego terytorium. Lokalizacja
przemysłu w danym miejscu wynika zazwyczaj z fizycznych jego właĞciwoĞci,
lecz póĨniej prowadzi do zgromadzenia na danym terenie pewnych
wyspecjali-zowanych zdolnoĞci. CzĊsto na takim terenie powstaje teĪ koncentracja
działal-noĞci komplementarnej wzglĊdem głównej. Zmniejsza to teĪ wraĪliwoĞü danego
terytorium na zakłócenia gospodarcze
8. Dlatego teĪ spostrzeĪenia Marshalla są
podstawą popularnej obecnie teorii klastrów.
Teoria ta została rozszerzona o kolejne teorie spolaryzowanego rozwoju,
m.in. J. Schumpeter zaprezentowała „skupiska innowacji” (innovation cluster),
E. Dahmen – „bloki rozwoju” (development blocks), a w koĔcu F. Perroux
wprowadził termin „biegunów wzrostu” (growth poles) oraz „biegunów
rozwo-ju” (development poles)
9.
Inne definicje traktują klaster jako system produkcyjny. Jednak dla klastrów
kluczowe znaczenie ma innowacyjnoĞü, która właĞnie odróĪnia klastry od
6
A. M a r s h a l l, Industre and Trade, Macmillan, London 1920, [za:] B. P l a w g o,
Zacho-wania małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w procesie internacjonalizacji, ORGMASZ, Warszawa 2004, s. 188.
7 B. P l a w g o, Zachowania małych..., s. 175. 8
A. M a r s h a l l, Principles of Economics, http://socserv.socsci.mcmaster.ca/~econ/wgcm /311.3/marshall/prin/ z dnia 03.04.2006
9
cyjnych lokalnych systemów produkcyjnych
10. Ponadto, tym co róĪni klastry od
poprzednich systemów produkcyjnych jest wspólnie zdobywana wiedza,
umie-jĊtnoĞü współpracy, zaufanie miĊdzy współpracującymi podmiotami oraz
wyso-kie zaufanie społeczne
11. W klastrach innowacyjnych wystĊpuje współpraca
i partnerstwo miĊdzy przedsiĊbiorstwami, ale ponadto miĊdzy firmami a sferą
naukowo-badawczą. OĞrodki badawcze stanowią istotny element takiego klastra
generujący nowe technologie, które nastĊpnie są przekazywane do
współpracu-jących przedsiĊbiorstw. Takie Ğcisłe powiązanie nauki i produkcji obudza wzrost
innowacji i podnosi konkurencyjnoĞü danego regionu
12.
Klastry powstają praktycznie we wszystkich sektorach gospodarki we
wszy-stkich krajach Ğwiata. WystĊpują zarówno w przemyĞle, jak i w usługach, w
sek-torach wysokich technologii, jak i tradycyjnych. Charakteryzują siĊ równieĪ
róĪnym poziomem innowacyjnoĞci i zaawansowania technologicznego, tym
samym róĪnymi strategiami i perspektywami rozwoju
13.
W ramach koncepcji klastra na podkreĞlenie zasługuje jeszcze jeden waĪny
czynnik. Jest nim osadzenie działaĔ gospodarczych w trwających stosunkach
społecznych mających charakter sieci. Przeprowadzone przez M. E. Portera
ba-dania w USA potwierdzają, Īe wyniki gospodarcze regionu zaleĪą od siły
zlo-kalizowanych w nich klastrów i ich zdolnoĞci do innowacji. Wykazuje on w ten
sposób znaczenie poszczególnych lokalizacji przedsiĊbiorstwa dla
funkcjono-wania i rozwoju gospodarki
14. Klaster bowiem jest umiejscowiony w
konkret-nych, historycznie uwarunkowanych niepowtarzalnych warunkach
geograficz-nych
15. Co wiĊcej klaster nie powinien byü tworzonym w dowolnym miejscu
„od zera”, ale zgodnie z koncepcją M. E. Portera – „podstawą wysiłków
zmie-rzających do rozwoju grona powinny byü pewne jego zarodki, które juĪ
spraw-dziły siĊ na rynku”
16.
WiĊkszoĞü klastrów zrzesza firmy produkujące wyroby finalne lub
przed-siĊbiorstwa usługowe, instytucje finansowe i firmy w pokrewnych sektorach.
CzĊsto klaster obejmuje swoim zasiĊgiem równieĪ dalszą czĊĞü łaĔcucha
wartoĞci, tzn. kanały dystrybucji oraz dostawców surowców. Cechą
charaktery-styczną jest wystĊpowanie wyspecjalizowanych instytucji rządowych i
10
E. W o j n i c k a, Klastry przemysłowe a regionalne systemy innowacyjne, www.klastry.pl 11
T. M a r k o w s k i, Rola klastrów w budowaniu przewag konkurencyjnych miasta i
regio-nu, wykład na konferencji pt. „Klaster jako innowacyjne narzĊdzie zarządzania miastem”, Urząd Miasta Łodzi, ŁódĨ 2006.
12 E. W o j n i c k a, Klastry przemysłowe... 13
T. B r o d z i c k i, S. S z u l t k a, Koncepcja klastrów a konkurencyjnoĞü przedsiĊbiorstw, „Organizacja i Kierowanie” 2002, nr 4, s. 2.
14
A. B u r y, Klaster jako instrument wdraĪania innowacji, [w:] W kierunku gospodarki
opartej na wiedzy: innowacyjnoĞc, konkurencyjnoĞü, współpraca w regionie, red. J. Kot, ZPORR, Kielce 2006, s. 237.
15 TamĪe, s. 238. 16
dowych, zapewniających specjalistyczne szkolenia, informacjĊ i pomoc
tech-niczną (uniwersytety, oĞrodki naukowe), które wspomagają przedsiĊbiorstwa
znajdujące siĊ w gronie.
2. EFEKTY SYNERGICZNE I WZROST POZIOMU KONKURENCYJNOĝCI PRZEDSIĉBIORSTW SKUPIONYCH W KLASTRZE
Charakterystyczną cechą klastrów przemysłowych jest to, Īe
przedsiĊbior-stwa w nich skupione konkurują ze sobą, ale jednoczeĞnie współpracują ze sobą
w tych obszarach, gdzie moĪliwe jest wyzwolenie efektów synergicznych
wspól-nych działaĔ (np. wspólne prace badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie
wyklu-cza wzajemnych, korzystnych interakcji z innymi firmami, a moĪe staü siĊ
mo-torem ich rozwoju. W jĊzyku angielskim sytuacjĊ taką okreĞla siĊ słowem
coopetition
(od cooperation i competition). Jest ona moĪliwa, gdy koncentracja
specyficznych w danym obszarze zasobów i kompetencji osiągnie masĊ
kry-tyczną, przy której klaster staje siĊ atrakcyjnym oĞrodkiem i przyciąga dalsze
zasoby.
Klastry róĪnią siĊ wielkoĞcią, zakresem i stopniem rozwoju. W niektórych
obecne są przede wszystkim małe i Ğrednie przedsiĊbiorstwa, w innych zaĞ
znajdują siĊ firmy duĪe i małe. Pewne klastry skupiają siĊ wokół uczelni
pro-wadzących badania, a inne nie mają tak istotnych związków z instytucjami
nau-kowymi. JednakĪe klastry o wyĪszym stopniu rozwoju mają na ogół głĊbsze
i bardziej wyspecjalizowane bazy dostawców oraz wiĊcej instytucji
wspierają-cych i pokrewnych sektorów
17.
Fakt, Īe w sieü powiązaĔ klastra poza przedsiĊbiorstwami włączone są
rów-nieĪ inne instytucje i organizacje, takie jak oĞrodki naukowe, jednostki
badaw-czo-rozwojowe czy organizacje prywatne, wyzwala znaczny potencjał
inwesty-cyjny takiej formy organizacyjno-przestrzennej. Wzajemne powiązania
poszcze-gólnych podmiotów przyjmują czĊsto charakter nieformalny i w czĊĞci bazują na
duĪej rotacji kadr wewnątrz klastra. Liczne powiązania pomiĊdzy podmiotami
klastra sprawiają, Īe podąĪają one tą samą trajektorią rozwoju.
Efekt synergiczny klastra przemysłowego polega przede wszystkim na:
– dyfuzji know-how oraz rotacji kadr w ramach klastra,
– zwiĊkszeniu produktywnoĞci w ramach klastra poprzez skupienie
za-sobów,
– otwartoĞci na innowacje i zdolnoĞci do absorpcji,
– przyciąganiu nowych zasobów i przedsiĊbiorstw.
17 M. G u r b a ł a, Rola przemysłu zaawansowanej technologii w rozwoju regionalnym i
Efekty synergiczne związane są takĪe ĞciĞle z zaufaniem społecznym lub
wrĊcz kapitałem społecznym. RozwiniĊte otoczenie społeczne sprzyja
atmosfe-rze zaufania w kontaktach miĊdzyludzkich, w tym szczególnie gospodarczych.
Ogranicza to w znaczny sposób ryzyko, co jest istotne zwłaszcza dla niewielkich
firm, o małych zasobach kapitałowych oraz słabej sile nacisku na partnerów.
Redukcja ryzyka pozwala ograniczyü koszty zarządzania nim.
PrzedsiĊbiorstwa skupione w klastrze odnoszą korzyĞci wynikające z faktu,
iĪ lepiej jest dla nich działaü razem niĪ osobno; Īe wspólne działanie pozwala im
osiągnąü wyĪszą konkurencyjnoĞü niĪ izolacja i działanie w pojedynkĊ.
Przed-siĊbiorstwa mogą współdziałaü tylko w pewnych obszarach działalnoĞci. Jak
wykazują wyniki badaĔ, współpraca dotyczy najczĊĞciej badaĔ marketingowych,
promocji na rynkach zagranicznych, szkoleĔ, koordynacji inwestycji publiczno-
-prywatnych czy lobbingu na poziomie władz krajowych.
Efekty synergiczne przyczyniają siĊ niewątpliwie do szybszego rozwoju
firm, a co za tym idzie takĪe gospodarki regionalnej. Na teren klastra z czasem
zaczną przenosiü siĊ przedsiĊbiorstwa działające w branĪach pokrewnych, a
tak-Īe firmy Ğwiadczące usługi dla firm wchodzących w skład klastra. Poszerza to
ofertĊ handlową całego systemu, obniĪa koszty i zwiĊksza konkurencjĊ. Gdy na
danym obszarze, wĞród pokrewnych podmiotów wzrasta konkurencja, wzrasta
takĪe prawdopodobieĔstwo zacieĞnienia wiĊzi miĊdzy tymi podmiotami.
DuĪa liczba pokrewnych podmiotów działających na danym obszarze
po-woduje, Īe produkcja tego sektora wykracza ponad regionalny popyt na nią.
CzĊĞü tej produkcji zostaje wiec eksportowana na zewnątrz. W przypadku
tran-sportu, firmy z klastra obsługują nie tylko potrzeby regionalne w tym zakresie,
ale takĪe działają na zlecenie przedsiĊbiorstw spoza regionu, a nawet kraju. Jest
to moĪliwe takĪe dziĊki obniĪce kosztów, jakie daje klaster i zwiĊkszeniu jego
konkurencyjnoĞci w porównaniu z podmiotami niezaleĪnymi. Dodatkowo
mno-goĞü podmiotów działających w jednej branĪy pozwala nie tylko na jednoczesne
działanie w tych samych kierunkach rozwoju, ale takĪe niezaleĪnoĞü jednostek
i dywersyfikacjĊ tych kierunków, co w efekcie prowadzi do wzrostu
prawdopo-dobieĔstwa osiągniĊcia sukcesu. Z makroekonomicznego punktu widzenia
istotnym jest takĪe spadek bezrobocia poprzez rozwój sektora TSL (szacuje siĊ,
Īe w Polsce w omawianym sektorze pracuje około 5% ogółu zatrudnionych)
18.
Wymienione wyĪej determinanty prowadzą do rozwoju całej struktury i
wska-zują na niewątpliwe korzyĞci płynące z jej funkcjonowania. Reasumując, za
najwaĪniejsze z nich uznaü moĪna przepływ wiedzy i informacji, obniĪkĊ
ko-sztów związanych z działalnoĞcią, utrzymaniem i inwestowaniem w
infrastruk-turĊ, wzrost efektywnoĞci i wiĊkszą specjalizacjĊ podmiotów oraz
przyspiesze-nie procesów powstawania nowych firm, a takĪe wzrost innowacyjnoĞci.
Efek-tem krystalizacji klastra na danym obszarze powinien byü wzrost zatrudnienia,
18
wzrost zysków firm, a w efekcie ekonomicznym wzrost tempa rozwoju
gospo-darczego regionu.
Generalnie rzecz biorąc, ideą skutecznego budowania klastra jest takie
or-ganizowanie sieci powiązaĔ, aby układ – poprzez wewnĊtrzną kooperacjĊ – był
zdolny do funkcjonowania i rozwoju na poziomie konkurencji
miĊdzyregional-nej, krajowej czy globalnej
19.
O nowej formule sieciowych powiązaĔ decyduje teĪ rozwój technologii
in-formacyjnych. KiedyĞ przewagĊ konkurencyjną moĪna było utrzymywaü
po-przez ochronĊ własnych informacji. W dobie moĪliwoĞci szybkiego przenikania
rozwiązaĔ innowacyjnych do konkurentów, lepszą strategią rozwoju firmy jest
szybkoĞü wprowadzania udoskonaleĔ niĪ utrzymywania tajemnicy produkcyjnej.
Za cenĊ własnego otwarcia firmy dla innych liczymy, iĪ partner w sieci pozwoli
nam na szybsze uczenie siĊ i pozytywnie wpłynie na pozyskanie nowych
roz-wiązaĔ lub bĊdzie Ĩródłem własnej innowacji. Taka strategia sprzyja tworzeniu
siĊ aliansów terytorialnych.
ZacieĞniające siĊ związki formalne i nieformalne wĞród członków klastra
mogą takĪe prowadziü do róĪnego rodzaju umów kartelowych. Fuzji i przejĊü
miĊdzy firmami, co w dłuĪszym okresie czasu zmniejsza liczbĊ konkurentów
działających w danej branĪy. Szybki rozwój klastra i jego duĪa ekspansja niesie
ze sobą takĪe zagroĪenia związane z brakiem koordynacji działaĔ i problemami
w przepływie informacji oraz procesach decyzyjnych w kluczowych
zagadnie-niach związanych z całą strukturą.
3. KLASTRY JAKO INSTRUMENTY PROKONKURENCYJNEJ POLITYKI ROZWOJU REGIONALNEGO
Podnoszenie konkurencyjnoĞci przedsiĊbiorstw funkcjonujących w
ukła-dach regionalnych odgrywa zasadniczą rolĊ w ich polityce
przemysłowo-inno-wacyjnej i strukturalnej, mającej na celu stworzenie w nich nowej,
efektywniej-szej, regionalnej struktury gospodarczej. Długotrwałe podstawy
konkurencyjno-Ğci firm i układów regionalnych, w których one działają, stwarza innowacyjnoĞü
sektorów gospodarczych w nich funkcjonujących.
Polityka przemysłowo-innowacyjna staje siĊ koniecznoĞcią zarówno na
szczeblu paĔstwowym, jak i regionalnym, gdyĪ bez niej te podmioty nie mają
szans na realizowanie swoich podstawowych funkcji gospodarczych i
społecz-nych w dłuĪszym okresie
20.
19 T. M a r k o w s k i, Rola klastrów... 20
A. P r u s e k, Klastry jako instrument działania samorządów w zakresie kreowania
re-gionalnych i lokalnych specjalizacji gospodarczych, „Prace Naukowe AE we Wrocławiu” 2007, s. 217.
W gospodarce regionalnej naleĪy wyodrĊbniü sektory mające szanse
działa-nia w warunkach rynkowych oraz moĪliwoĞü podniesiedziała-nia swej
konkurencyjno-Ğci. Bardziej ambitny program moĪe zakładaü wykształcenie sektorów
gospo-darczych bĊdących noĞnikami innowacyjnoĞci i postĊpu naukowo-techniczne-
go, tworzących gospodarkĊ opartą na wiedzy, czyli sektor tzw. new economy
21.
Z tych sektorów mogą byü kreowane regionalne, lokalne, a takĪe krajowe
i miĊdzynarodowe klastry przemysłowo-innowacyjne.
InnowacyjnoĞü firm jest elementem podnoszenia konkurencyjnoĞci
jedno-stek regionalnych. NiezbĊdne jest równieĪ budowanie regionalnych strategii
in-nowacyjnoĞci, a w ich ramach regionalnych systemów innowacji. Specyfika
regionalnych systemów innowacji stanowiü powinna fundament specjalizacji
gospodarczej regionów, a ta z kolei tworzyü podstawy konkurencyjnoĞci
regio-nów, która warunkuje rozwój społeczny. Dlatego ten problem ma priorytetowe
znaczenie w strategiach rozwoju regionalnego i lokalnego.
Mówiąc o formach wspierania rozwoju regionalnego, naleĪy zauwaĪyü, Īe
za jedną z najlepszych form uwaĪa siĊ obecnie politykĊ promującą powstawanie
klastrów innowacyjnych i produkcyjnych
22. Tym samym rozwój regionalny
uzaleĪnia siĊ od wykształcenia lokalnych systemów innowacyjnych bazujących
na systemach produkcyjnych.
Analizując cele prezentowane w Narodowej Strategii Rozwoju
Regionalne-go (NSRR) na lata 2007–2013, którymi są wspieranie konkurencyjnoĞci Regionalne-
gospo-darczej regionów, elastyczne róĪnicowanie celów i wykorzystanie
endogenicz-nego potencjału regionów oraz wyrównywanie szans rozwojowych, zauwaĪyü
moĪna szerokie powiązanie celów NSRR z teoretycznymi podstawami,
opisują-cymi klastry innowacyjne. JednoczeĞnie w strategii zaznacza siĊ, Īe proporcje
miĊdzy tymi celami powinny byü takie, by wzrost konkurencyjnoĞci nastĊpował
głównie na podstawie endogenicznych sił regionów, uruchamianych za pomocą
zdecentralizowanej polityki intraregionalnej, wspieranej przez rozsądną politykĊ
makroekonomiczną i politykĊ stymulującą wykształcenie siĊ siatki aglomeracji –
skupisk biegunów wzrostu w Polsce
23.
PomiĊdzy innowacyjnoĞcią a konkurencyjnoĞcią istnieją bardzo Ğcisłe
związki i analogie. Regionalny system innowacyjny moĪe byü bowiem istotnym
Ĩródłem tworzenia przewag konkurencyjnych.
21
ZałoĪenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 58; Panorama of UE Industry, Komisja Europejska, Luksemburg 1997, s. IV.
22
J. S z l a c h t a, Programowanie rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, Warszawa, Knowledge – based Industrial Clustering: International Comparisons, [w:] J. D e la M o t h e, G. P a q u e t (red.), Local and Regional Systems of Innovation, London 1998.
23
Zasadniczym celem regionalnej polityki bazującej na rozwoju klastrów
po-winno byü trwałe podnoszenie konkurencyjnoĞci lokalnej i regionalnej,
dopro-wadzenie do wzrostu innowacyjnoĞci przedsiĊbiorstw i poprawy ich pozycji
konkurencyjnej. Działania te powinny siĊ skupiü na wzmacnianiu pozycji
kon-kurencyjnej klastra poprzez ukierunkowanie rozwoju oraz wzrost specjalizacji
kooperujących przedsiĊbiorstw i instytucji dla osiągniĊcia korzyĞci skali i
za-kresu, podziału pracy oraz efektywnej kreacji w skali lokalnej
wyspecjalizowa-nych czynników produkcji. Powinny byü one jednoczeĞnie wsparte kompleksem
innych działaĔ (np. w ramach polityki naukowej lub polityki konkurencji),
dlatego teĪ jedną z zasadniczych kwestii jest ich wzajemna koordynacja celem
uzyskania efektów synergicznych. Istnieje zatem wyraĨna zaleĪnoĞü miĊdzy
poziomem konkurencyjnoĞci przedsiĊbiorstw i instytucji funkcjonujących w
da-nym regionie a wzrostem konkurencyjnoĞci tego regionu.
W Ğwietle koncepcji klastrów za błĊdne naleĪy uznaü działania z zakresu
transformacji systemowej w Polsce, powodujące podziały duĪych polskich
pod-miotów gospodarczych, które osłabiły ich pozycjĊ konkurencyjną, zwłaszcza
w skali miĊdzynarodowej. Małe w skali europejskiej i Ğwiatowej, firmy polskie
zostały skazane na przegraną w konkurencji rynkowej w konfrontacji z duĪymi
koncernami europejskimi i Ğwiatowymi, swobodnie wchodzącymi do Polski.
Z tych wzglĊdów koncepcja klastrów stanowi próbĊ naprawy i odrobienia tych
błĊdów systemowych przez wykreowanie nowych konkurencyjnych
organi-zmów gospodarczych na bazie juĪ istniejących, lecz zatomizowanych firm
i instytucji.
Koncepcja klastra – jak wskazano wczeĞniej – stanowi waĪny człon
re-gionalnego systemu innowacyjnego. Koncepcja ta została wypracowana na
gruncie nowego sieciowego podejĞcia do zagadnieĔ o charakterze społeczno-
-gospodarczym. W ramach tego podejĞcia wskazuje siĊ na sieciowy charak-
ter innowacyjnych sektorów gospodarki, w ramach których wartoĞü dodana
tworzona jest przez wykorzystanie efektów synergicznych dwóch
podsys-temów, tj. sieci przedsiĊbiorstw oraz sektora naukowo-badawczego, przy
poparciu władz samorządowych. Zwraca siĊ takĪe uwagĊ na relacje
nieformal-ne zachodzące pomiĊdzy firmami i pracownikami podmiotów funkcjonujących
w obrĊbie klastra, które przyczyniają siĊ do multilateralnej transformacji
wiedzy i know-how.
Przeprowadzone przez Community Inovation Survey badania nad
innowa-cyjnoĞcią firm w Unii Europejskiej pozwalają stwierdziü, Īe najwiĊcej powiązaĔ
sieciowych i interakcji miĊdzy przedsiĊbiorstwami i instytucjami zachodzi
właĞ-nie w obrĊbie systemu innowacyjnego na poziomie regionalnym
24.
24 E. W o j n i c k a, Klastry przemysłowe a regionalne systemy innowacyjne, http://www.klastry.pl/ index_tresc.php?plik_tresc=main/artykul_tresc.php&id=1
4. STYMULUJĄCA ROLA WŁADZ PUBLICZNYCH W TWORZENIU KLASTRÓW
Odpowiednio prowadzona polityka zarządzania regionalnego moĪe
stymu-lowaü właĞciwe kierunki rozwoju współpracy lokalnych podmiotów. DziĊki
zas-tosowaniu odpowiednio skonstruowanych systemów wsparcia moĪe bowiem
zapobiegaü „uĞpieniu” uczestników klastra, wymuszając ciągłe działania
inno-wacyjne. Istotne jest jednak wytyczenie wspólnych celów rozwojowych, jasno
okreĞlonych i przedstawionych jako priorytet działaĔ dla lokalnej społecznoĞci.
InnowacyjnoĞü powinna byü bowiem nie celem samym w sobie, a elementem
długookresowej kompleksowej strategii rozwoju. Brak wyraĨnego,
strategicz-nego systemu zarządzania klastrem, jako mechanizmu stymulowania lokalnej
przedsiĊbiorczoĞci, uniemoĪliwia przezwyciĊĪanie wielu barier, a tym samym
ogranicza moĪliwoĞci osiągniĊcia korzyĞci o charakterze długookresowym.
Bardzo istotne jest zatem nastawienie władz lokalnych do działalnoĞci
skon-centrowanych przestrzennie podmiotów reprezentujących daną sferĊ produkcji
i usług
25. Współpraca z władzami regionu pozwala na rozbudowĊ infrastruktu-
ry, zarówno twardej (np. transportowej, telekomunikacyjnej), jak i miĊkkiej
(np. bazy badawczo-rozwojowej, systemu edukacyjnego).
WaĪnym czynnikiem rozwoju klastra jest przychylnoĞü społecznoĞci
lokal-nej. Pewne immanentne cechy regionu, wynikające z tradycji, kultury,
wspólne-go systemu wartoĞci, przyspieszają podnoszenie konkurencyjnoĞci
przedsiĊ-biorstw korzystających z lokalnego rynku pracy.
Wykorzystanie koncepcji klastra jako narzĊdzia poprawy konkurencyjnoĞci
lokalnych podmiotów wydaje siĊ zatem jak najbardziej uzasadnione. W ramach
współpracy typu klastrowego kreowana jest bowiem swoista atmosfera
przed-siĊbiorczoĞci, funkcjonująca jako kultura lokalnej społecznoĞci. Uczestnicy
przekonani są, iĪ dobro jednostki (pojedynczego przedsiĊbiorstwa) zaleĪy od
sprawnoĞci funkcjonowania całej organizacji (klastra). Pomaga to władzom
lokalnym w uzyskaniu akceptacji dla rozwiązaĔ promujących przedsiĊbiorczoĞü,
poprawĊ konkurencyjnoĞci, poprzez współdziałanie lokalne. Wtopienie klastra
w lokalne otoczenie powoduje zaĞ zdobycie przychylnoĞci miejscowych
decy-dentów, a tym samym usuniĊcie lub załagodzenie barier administracyjnych.
Współpraca w sieci podnosi wiarygodnoĞü uczestników, co wydatnie wpływa na
poprawĊ jakoĞci ich otoczenia finansowego. DziĊki temu łatwiej pozyskują oni
Ğrodki na współfinansowanie wdraĪanych projektów nawet innowacyjnych,
czyli obarczonych znacznym ryzykiem.
Polityka wspierania rozwoju powiązaĔ typu klastrowego stanowi narzĊdzie
poprawy konkurencyjnoĞci przedsiĊbiorstw lokalnych. Stymuluje bowiem
przed-siĊbiorczoĞü, czyli aktywnoĞü na rzecz coraz lepszego poznania moĪliwoĞci
25 Planning for Clusters. A Research Report, Departamentn of the Environment, Transport a Regions, London 2000, June.
i szans płynących z otoczenia. Ułatwia takĪe usuwanie zagroĪeĔ i pokonywanie
trudnoĞci dziĊki kooperacji podmiotów wewnątrz klastra. Klaster zatem jako
zaląĪek współpracy lokalnych firm słuĪy uzyskaniu przewagi konkurencyjnej
w długim okresie. Warunkiem jest jednak istnienie sprzyjającej polityki
wspie-rania jego rozwoju przez władze lokalne i ustanowienie nowoczesnych
syste-mów zarządzania nim.
Polityka rozwoju oparta o klastry powinna cechowaü siĊ z jednej strony
ho-ryzontalnoĞcią, kompleksowoĞcią rozwiązaĔ na wysokich szczeblach: agregacji
(subnarodowym, narodowym), a z drugiej strony decentralizacją szczegółowych
rozwiązaĔ dostosowanych do specyfiki danego klastra. Koncepcja pobudzania
rozwoju gospodarczego przez rozwój klastrów i regionalnych systemów
inno-wacyjnych wychodzi z istotnego załoĪenia, iĪ lokalna polityka ekonomiczna ma
charakter wtórny do rynkowo zainicjowanych procesów rozwoju. W swojej
istocie polityka ta ma przede wszystkim charakter Ğledzący i polega na
przewi-dywaniu, usuwaniu i wzmacnianiu tych elementów otoczenia i zasobów, które
zwiĊkszają konkurencyjnoĞü zgrupowanych w regionie firm, a przez to równieĪ
samego regionu. Realizacja takiej polityki wymaga od władz publicznych
dalekowzrocznoĞci i cierpliwoĞci. Efektywna i konsekwentnie wdraĪana, moĪe
prowadziü do przekształcenia siĊ klastrów w regionalne systemy innowacji
charakteryzujące siĊ efektywną absorpcją i tworzeniem innowacji procesowych,
produktowych i organizacyjnych.
LITERATURA
B r o d z i c k i T., S z u l t k a S., Koncepcja klastrów a konkurencyjnoĞü przedsiĊbiorstw, „Orga-nizacja i Kierowanie” 2002, nr 4.
B u c k a M., Rozwój klastrów a konkurencyjnoĞü małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw, [w:] S. K o r e n i k, K. S z o ł e k (red.), KonkurencyjnoĞü i potencjał rozwoju polskich metropolii
– szanse i bariery, „Biuletyn KPZK PAN” 2004, z. 214.
B u r y A., Klaster jako instrument wdraĪania innowacji, [w:] J. Kot (red.), W kierunku gospodarki
opartej na wiedzy: innowacyjnoĞc, konkurencyjnoĞü, współpraca w regionie, ZPORR, Kielce 2006.
G u r b a ł a M., Rola przemysłu zaawansowanej technologii w rozwoju regionalnym i lokalnym, Wyd. Instytutu Technologii Eksploatacji, ĩyrardów-Radom 2004.
J e w t u c h o w i c z A., P r z y g o d z k i Z., Rozwój klastrów w regionie łódzkim, Katedra Gospodarki Regionalnej i Ochrony ĝrodowiska Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ 2006. K a Ĩ m i e r s k i J., Logistyczne aspekty zarządzania rozwojem regionalnym, [w:] Ekonomiczne
i organizacyjne instrumenty wspierania rozwoju lokalnego i regionalnego, „Zeszyty Nauko-we UniNauko-wers. SzczeciĔskiego” 2009, nr 530.
K a Ĩ m i e r s k i J., Logistyka a rozwój regionu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ŁódĨ 2009.
M a r k o w s k i T., Rola klastrów w budowaniu przewag konkurencyjnych miasta i regionu, wykład na konferencji pt. „Klaster jako innowacyjne narzĊdzie zarządzania miastem”, Urząd Miasta Łodzi, ŁódĨ 2006 (mpis).
M a r s h a l l A., Industre and Trade, Macmillan, London 1920, [za:] B. P l a w g o, Zachowania
małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w procesie internacjonalizacji, ORGMASZ, Warszawa 2004.
M a r s h a l l A., Principles of Economics, http://socserv.socsci.mcmaster.ca/~econ/wgcm/311.3/ marshall/prin/
Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2007–2013.
OECD, Boosting Innovation: The Cluster Approach, Paris 1999.
Planning for Clusters. A Research Report, Departament of the Environment, Transport a Regions, London, June 2000.
P o r t e r M. E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.
P r u s e k A., Klastry jako instrument działania samorządów w zakresie kreowania regionalnych
i lokalnych specjalizacji gospodarczych, „Prace Naukowe AE we Wrocławiu” 2007, z. 1161. P r z y g o d z k i Z., Procesy terytorializacji przedsiĊbiorstw – w poszukiwaniu zasobów
specyficz-nych w regionie łódzkim, PAN, Warszawa 2005.
R o s e n f e l d S. A., Just Clusters Economic development strategies that reach more people and
places, A Synthhesis of Experiences, Supported by a grant from the Ford Foundation, Sep-tember 2002.
R z e w u s k i T., Rozwój klastrów jako innowacyjna forma funkcjonowania zachodniopomorskich
przedsiĊbiorstw, „Prace Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego” 2007, Ekonomiczne prob-lemy usług, nr 8.
S o l v e l l O., L i d q v i s t G., K e t l e s Chr., The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm 2003.
Strategia ZrównowaĪonego Rozwoju Polski do roku 2025, Ĩródła internetowe Ministerstwa Ochro-ny ĝrodowiska.
S z l a c h t a J., Programowanie rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej, Warszawa, Knowledge – based Industrial Clustering: International Comparisons, [w:] red. J. De la Mothe,
G. Paquet, „Local and Regional Systems of Innovation”, Londyn 1998.
W o j n i c k a E., Klastry przemysłowe a regionalne systemy innowacyjne, http://www.klastry.pl/
ZałoĪenia Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004.
Jan KaĨmierski
Clusters as a source of synergy effects and an instrument
of regional governance
There is a modern aspect of cooperation of a firm in processes of globalization increasing innovative clusters, which become for they for affirmation of development way and maintenance on market.
Problems of clusters should be perceived as in area of market integrate processes aspect or region. This phenomenon becomes an object of interest of logistic. A concept of a cluster presents an important instrument in regional management, because through causing increase of innovative of enterprises, it leads bringing up competitiveness of given region and development.
