Julian Warzecha
"Mędrcy Izraela, ich pisma i nauka",
Juliusz S. Synowiec, Kraków 1990 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 62/4, 178-180
stk i. W a rto b y w re sz c ie g d z ie ś w sp o m n ie ć o p r o b le m ie tzw . m e sja n iz m u m ą d ro śc io w e g o . A u to r z y o m a w ia n e g o W s t ę p u b io r ą p o d u w a g ę ż y c z e n ia z w ią z a n e z o c e n ą p ie rw sz e g o w y d a n ia . R e z y g n u ją je d n a k z „ a w a n g a r d o w y c h ro z w ią z a ń i h i p o te z b a d a w c z y c h n a rz e c z u tr w a lo n y c h ju ż i p o w sz e c h n ie a k c e p to w a n y c h tw ie r d z e ń ” (ze W stęp u ). S z k o d a ! S ą d z ę b o w ie m , że w a r to b y śm ie le j in fo r m o w a ć o n o w sz y c h t e n d e n c ja c h czy p r ó b a c h b a d a ń w e g z e g e z ie S t a r e g o T e sta m e n tu . N ie m u s im y ich p r z y jm o w a ć a n i z a le c a ć , a le d la p e łn i o b ra z u p o w in n iśm y o n ich w sp o m n ie ć . T a k ie in fo r m a c je , p o d a n e z o d p o w ie d n io k r y ty c z n ą o cen ą, n ie z a sz k o d z ą c h y b a n ik o m u , n a t o m ia s t ich b r a k m o ż e b yć o d b ie r a n y n e g a ty w n ie .
P o d a n e tu u w a g i k r y ty c z n e n ie p o m n ie js z a ją w a r to ś c i p r e z e n to w a n e g o d z ie ła. W p ro st p r z e c iw n ie — m a ją u w y d a tn ić o sią g n ię c ia i z a s łu g i z e sp o łu a u to r sk ie g o . M o g ą się te ż p r z y d a ć p r z y o p r a c o w a n iu n o w e g o w y d a n ia . A tr z e b a ju ż o n im m y śle ć , b o o b e c n y n a k ła d j e s t b a r d z o m a ły (5 ty s. egz.) i z a p e w n e sz y b k o się w y c z e r p ie . W z w ią z k u z t y m o śm ie la m się w y s u n ą ć je sz c z e je d n ą p r o p o z y c ję . W y d a je się, że w a r to b y w p ro w a d z ić d o p r z y sz łe g o w y d a n ia c o ś z e g z e g e z y n a jc ie k a w s z y c h fr a g m e n tó w S t a r e g o T e s t a m e n tu (do p o sz c z e g ó ln y c h k s i ą g lu b c h o ć b y ich g r u p ). T a k ie w y d a n ie m ie liśm y ju ż n a n a s z y m te r e n ie (M . P e t e r , W y k ła d P i s m a ś w . S t a r e g o T e s t a m e n t u). O b ecn e w y d a n ie , lic z ą c e 496 s tr o n (264 s tr o n y m n ie j n iż p o p rz e d n ie ), m o ż n a b y c h y b a b e z w ię k sz y c h t r u d n o ś c i p o sz e rz y ć o 200— 300 str o n e g z eg e z y . G d y b y to b y ło n ie m o ż liw e , m o ż n a b y p o m y śle ć o w y d a n iu d w u to m o w y m , p r z y c z y m d r u g i to m m ó g łb y z a w ie r a ć f r a g m e n ty e g z e g e z y . N a p ew n o n ie n a s t ą p i to w b li s k ie j p r z y sz ło śc i. T y m b a r d z ie j w ię c n a le ż y się sz c z e re p o d z ię k o w a n ie i u z n a n ie a u to r o m o b e c n e j p o s t a c i W s t ę p u d o S t a r e g o T e s t a m e n t u . k s . J u l i a n W a r z e c h a S A C , O ł t a r z e w J u l iu s z S . S Y N O W IE C O F M C o n v ., M ę d r c y I z r a e l a , ic h p i s m a i n a u k a , W S D OO. F r a n c isz k a n ó w , K r a k ó w 1990, s. 286. O. J . S . S y n o w ie c o b d a r z y ł n a s d r u g ą s w o ją k s ią ż k ą (po b a r d z o u d a n y m d z ie le : N a p o c z ą t k u . W y b r a n e z a g a d n i e n i a z P i ę c i o k s i ę g u , W a r sz a w a A T K 1987). P ie r w s z y z a r y s te g o d z ie ła z o st a ł o p r a c o w a n y p o d c z a s p o b y tu a u to r a w R z y m ie (1977). P ó ź n ie jsz e je g o o b o w ią z k i n ie p o z w o liły m u o p u b lik o w a ć z a p la n o w a n e j k s ią ż k i. W o sta tn ic h la t a c h a u t o r p r z e p r a c o w a ł g r u n to w n ie s w o je d z ieło , p r z e d s t a w ia ją c w n im w sp ó łc z e sn y s t a n n a u k i w z a k r e sie k s ią g m ą d ro śc io w y c h . P r z e k o n u je o ty m z a ró w n o le k t u r a k s ią ż k i, ja k i p r z e g lą d w y k o r z y st a n e j lite r a tu r y .
Z a m ia r a u t o r a j e s t d o ść s k r o m n y : a d r e s u je on m ia n o w ic ie s w o je d z ieło d o stu d e n tó w te o lo g ii i d o o só b św ie c k ic h o ś r e d n im w y k sz ta łc e n iu . T r z e b a p r z y z n a ć , ż e p la n te n p o w ió d ł się w z u p e łn o śc i. K s i ą ż k a j e s t n a p is a n a ży w o, k o m u n ik a ty w n ie . C z y ta s ię j ą le k k o i z z a in te re so w a n ie m . A le a u t o r o s ią g n ą ł c o ś w ię c e j. J e g o o p r a c o w a n ie m o ż e p o słu ż y ć stu d e n to m b ib lis ty k i i e g z e- g e to m z a jm u ją c y m się lit e r a t u r ą m ą d r o śc io w ą . T a k ie p r z y p a d k i n ie z d a r z a ją się c z ę sto !
P r z e d p r z e d sta w ie n ie m p o sz c z e g ó ln y c h k s ią g a u to r o m a w ia w p ie r w m ą d r o ść u s ą s ia d ó w I z r a e la , a p o te m w Iz r a e lu .
P o d a je tu d u ż o c ie k a w e g o m a t e r ia łu , k t ó r y je d n a k n ie n u ży . M o żn a b y się ty lk o z a sta n o w ić , c z y t r a f n y j e s t t y t u ł M ą d r o ś ć M e z o p o t a m c z y k ó w (1.2). S u g e r u je o n — a n a lo g ic z n ie d o M ą d r o ś c i E g i p c j a n (1.1) i M ą d r o ś c i F e n i c j a n
(1.3) — j a k iś je d e n e le m e n t e tn ic z n y i n u r t m ą d r o ś c io w y w M e z o p o ta m ii. W r z e c z y w isto śc i b y ło t a m — j a k to a u t o r z a z n a c z a w t r e ś c i — w ie le ró ż n y ch lu d ó w , co z n a la z ło o d b ic ie w z r ó ż n ic o w a n e j tw ó rc z o śc i m ą d r o śc io w e j.
O p is u ją c m ą d r o ść w Iz r a e lu p r z e d s ta w ia a u to r — sto so w n ie do ty tu łu k s ią ż k i — n a jp ie r w s a m y c h m ę d r c ó w (2.2). O stro ż n ie , a le d o ść p r z e k o n u ją c o u z a s a d n ia a u to r is tn ie n ie sz k ó ł w Iz r a e lu , p r o w a d z o n y c h p r z e z m ę d r c ó w . Z a częły on e d z ia ła ć c h y b a d o ść w c z e śn ie , m o ż e n a w e t w o k r e sie m o n a rc h ii (c h y b a je d n a k n ie w o k r e sie S ę d z ió w ). S p o r o m ie js c a p o św ię c a te ż p o e z ji w p is m a c h m ę d r c ó w (2.3) o r a z m ą d r o śc io w y m r o d z a jo m i g a tu n k o m lit e r a c k im (2.4). O k a z u je się tu a u t o r d o b r y m z n a w c ą te o rii li t e r a t u r y b ib lijn e j i li t e r a t u r y w og ó le. S z e r o k o w y k o r z y st u je p r a c e p o lsk ie .
O g ó ln e w p ro w a d z e n ie do m ą d r o ś c i w I z r a e lu za k o ń c z o n e j e s t p r z e d s t a w ie n ie m n a u k i m ę d r c ó w (2.5). T a sy n t e z a m a s w o ją d u ż ą w a r to ść , z w ła sz c z a d la p o c z ą t k u ją c e g o c z y te ln ik a . O m a w ia ją c t e k s t y o p ie w a ją c e m ą d r o ść B o ż ą a u to r n ie w sp o m n ia ł o tzw . m e s ja n iz m ie m ą d ro śc io w y m , p r z y jm o w a n y m p rz e z n ie k tó ry c h e g z eg e tó w . M oże w a r to b y ło b y to u w z g lę d n ić p r z y n a s t ę p n y m w y d a n iu k s ią ż k i?
P o ty m o g ó ln y m w p ro w a d z e n iu n a s t ę p u je p r e z e n t a c ja p o sz c z e g ó ln y c h k s ią g u z n a w a n y c h d o ść p o w sz e c h n ie z a m ą d r o śc io w e . P ie r w sz e p ię ć k s i ą g (P rz , H i, K o h , S y r , M d r) u s t a w ia a u to r c h y b a w p o r z ą d k u ch ro n o lo g ic z n y m . Z a s k a k u je tu je d n a k p o m in ię c ie P ie śn i n a d p ie śn ia m i. D o ść c z ę sto b o w ie m z a lic z a się ją je sz c z e do p is m m ą d r o śc io w y c h (np. w : L . S t a c h o w i a k , red .,
W s t ę p d o S t a r e g o T e s t a m e n t u , P o z n a ń 1990). P o m in ię c ia t e j k s ię g i a u to r n i c z y m n ie tłu m a c z y , co j e s t ty m b a r d z ie j z a g a d k o w e , że u p r z e d z a on c z y te l n ik a (w e w stę p ie ) o u w z g lę d n ie n iu — ja k o ró w n ie ż m ą d r o śc io w y c h — R t, T b , Jo n , J d t i E st . D la c z e g o t a k a ich k o le jn o ś ć ? M o żn a p r z y p u sz c z a ć , że a u to r k ie r o w a ł się , j a k p o p rz ed n io , k r y te r iu m c z a s u p o w sta n ia . C z y te ln ik je d n a k 0 ty m n ie m u s i w ie d z ie ć i m o ż e się d z iw ić, d la c z e g o z o st a ła „ r o z b it a ” t r a d y c y jn a k o le jn o ś ć T b , J d t , E st, c z y te ż ta , j a k ą z n a jd u je w S e p t u a g in c ie (E st, J d t , T b ). P a t r z ą c n a p r e z e n ta c ję p o sz c z e g ó ln y c h k s i ą g z a u w a ż a się p e w n ą — w z a sa d z ie u sp r a w ie d liw io n ą — n ie je d n o lito ść w u jm o w a n iu o m a w ia n y c h w k s i ę g a c h z a g a d n ie ń . I t a k n p. c h a r a k t e r y s t y k a lit e r a c k a p o d a w a n a je s t z w y k le w p o c z ą tk o w y c h p u n k ta c h , a p o n ie j p r z e d s ta w io n a je s t n a u k a d a n e j k się g i. P r z y R t, T b , J o n p r z e d sta w ie n ie n a u k i (w T b i J o n łą c z n ie z tr e ś c ią ) w y s t ę p u je p r z e d c h a r a k t e r y s t y k ą lite r a c k ą . D o ść tru d n o z n a leź ć r a c ję t a k ie g o z ró ż n ic o w a n ia . P ła sz c z y z n a lit e r a c k a m a isto tn y z w ią z e k z o r ę d z ie m k się g i, a n o r m a ln ie p r z e z k s z ta łt lit e r a c k i p o z n a je się o ręd zie, n ie o d w ro tn ie . M oże zn ó w w a r to b y to ja k o ś u sp r a w ie d liw ić . W p r a k ty c e je s t to je d n a k tru d n o r o z g r a n ic z y ć i p r z e p r o w a d z ić . I t a k n p. g d y a u to r p o d a je c h a r a k t e r y s ty k ę lit e r a c k ą K s ię g i S y r a c h a , w k o ń c o w e j c z ę śc i (s. 167— 168) p r z e c h o d z i w y r a ź n ie do z a g a d n ie ń o r ę d z ia . M n ie j czy b a r d z ie j p o w t a r z a się to p r z y k ilk u in n y ch k się g a c h . M o żn a b y się w ię c z a sta n o w ić , czy k w e stie id e o w y c h w p ły w ó w n a d a n ą k s ię g ę n ie n a le ż ą b a r d z ie j do d z ie d z in y o r ę d z ia n iż do p ła sz c z y z n y lite r a c k ie j. T r z e b a je d n a k p o d k r e ś lić w ie lk ą z a le tę p o r ó w n y w a n ia d a n e j k s i ę g i z in n y m i, z w ła sz c z a z w c z e śn ie jsz y m i k s ię g a m i, d z ię k i cze m u c z y te ln ik m o ż e so b ie ła tw o w y r o b ić p e w ie n o b r a z c a ło ś c i w tw ó rc z o śc i m ą d r o śc io w e j.
O p in ie a u t o r a w w ie lu sk o m p lik o w a n y c h k w e s tia c h s ą z w y k le d o ść s a m o d z ieln e , w y w a ż o n e i d o b rz e u z a sa d n io n e . N ie b o i się on p o le m iz o w a ć 1 z w ie lk im i a u to r y te ta m i. Ś m ia ło w y k o r z y st u je w sp ó łc z e sn e p o g lą d y w k w e s tia c h lite r a c k ic h . C h o d z i m i z w ła sz c z a o g a tu n e k m id r a s z u p r z y k s ię g a c h T b , J o n , J d t , E st . P r z y t e j o s t a tn ie j m o ż n a b y g o n a w e t w y k o r z y sta ć b a r d z ie j, czy d o k ła d n ie j m ó w ią c — w y c ią g n ą ć z n ie g o p e łn ie jsz e k o n se k w e n c je . W id a ć b o w ie m p e w n e z a k ło p o ta n ie a u t o r a w ie lk ą lic z b ą w ro g ó w z a b ity c h p r z e z Ż y d ó w — w e d łu g o p o w ia d a n ia K s i ę g i E st e r y . M o ż n a — j a k się w y d a je — r o z ła d o w a ć tę tr u d n o ść u c i e k a ją c się d o g a tu n k u m id r a s z u w te j k się d z e , k t ó r a — w ró w n e j m ie rz e j a k a n ty se m ity z m — k r y ty k u je ż y d o w sk i n a c jo n a liz m (w id o c z n y te ż w J o n i J d t , o cz y m a u to r w sp o m in a ).
Z a w ie lk ą z a le tę t e j k s ią ż k i tr z e b a u z n a ć f a k t , że j e j a u to r ilu s t r u je i u z a s a d n ia o m a w ia n e k w e stie o b fic ie t e k s t a m i k s ią g . P o d a je je w p ię k n y m .
w ła sn y m tłu m a c z e n iu . P r z y n a s t ę p n y m w y d a n iu k s ią ż k i m o ż n a b y p o m y śle ć o p o sz e rz e n iu je j p rz e z n ie z b y t sk o m p lik o w a n ą a n a liz ę n ie k tó r y c h te k stó w . S ą d z ę , że n ie ty lk o e g z e g e c i, a le i m n ie j w p r a w n i c z y te ln ic y p o w ita lib y t a k ą in n o w a c ję z r a d o śc ią .
N a k o ń c u k s ią ż k i u m ie sz c z o n y j e s t in d e k s a n a lity c z n y , k t ó r y o k a ż e się z p e w n o śc ią b a r d z o p o ż y te czn y .
P r z y d a lsz e j „ k o s m e t y c e ” k s ią ż k i m o ż n a b y u w z g lę d n ić k ilk a d ro b n y c h sp o strz e ż e ń . N a s. 56 s p o t y k a m y w y r a ż e n ie „ A m o s z T e k o y ” . P r z y z w y c z a je n i je s t e ś m y r a c z e j do n ie o d m ie n ia n ia n a z w y T e k o a , j a k i n p. R a m a . N a s. 59 je s t „ I z a r e l a ” (zam . „ I z r a e l a ” ). W c y ta c ie z P w t 8 ,5 n a s. 62 c z e g o ś b r a k u je (c h y b a sło w a „ j a k ” : „ ż e j a k k to ś w y c h o w u je ” ). D o ść słu sz n e , a le i ry z y k o w n e je s t z d a n ie n a s. 75: „ N a jw ię k s z y ze w sp ó łc z e sn y c h h ib listó w k a to lic k ic h ” (R . d e V a u x ). W z a m ie sz c z o n e j n a p o c z ą tk u m a p c e „ B li s k i W sch ó d w s t a ro ż y tn o śc i” je s t c h y b a je d e n a n a c h r o n iz m : z a m ia s t „ L i b a n ” p o w in n o b y ć „ F e n i c j a ” .
A u to r o w i M ę d r c ó w I z r a e l a n a le ż y się sz c z e re u z n a n ie i p o d z ię k o w a n ie . W z b o g a cił n a s b o w ie m d z ie łe m o n ie p rz e c ię tn y c h w a lo r a c h : p o f r a n c is z k a ń s k u p r o sty m , a w t e j s w o je j p r o sto c ie — w ie lk im . D la te g o m o ż n a m u n ie ty lk o ży czy ć, a le i w y r a z ić p r z e k o n a n ie , że p rz y c z y n i się o n o do r o z p o w sz e c h n ie n ia „ w n a s z y m sp o łe c z e ń stw ie ce n n y ch p r z e m y śle ń i w sk a z a ń m ę d r c ó w I z r a e l a ” (s. 6). k s . J u l i a n W a r z e c h a S A C , O lt a r z e w B y r o n L . S H E R W IN , T o w a r d a J e w i s h T h e o lo g y : M e t h o d s , P r o b l e m s a n d P o s s i b il it i e s , T h e E d w in M e lle n P r e s s, L e w is to n /Q u e e n sto n / L a m p e t e r , 1991, s. 194. R a b in B y r o n L . S h e r w i n j e s t n a jle p ie j z n a n y m w P o lsc e ż y ją c y m a m e r y k a ń s k im te o lo g ie m ż y d o w sk im . S t a ł o się t a k n a jp ie r w z a p r z y c z y n ą m ię d z y r e lig ijn e g o , c h r z e ś c ija ń sk o - ż y d o w s k ie g o s e m in a r iu m n a u k o w e g o , z o r g a n iz o w a n e g o la t e m 1989 r. w S p e r t u s C o lle g e o f J u d a i c a w C h ic a g o , w k tó r y m w z ię ło u d z ia ł 22 w y k ła d o w c ó w p o lsk ic h u c z e ln i te o lo g ic z n y c h i s e m i n a r ió w d u ch o w n y ch . R a b in S h e r w in , w ic e p r z e w o d n ic z ą c y S p e r t u s C o lle g e , p e łn ił f u n k c ję d z ie k a n a t e g o s e m in a r iu m i d a ł się p o z n a ć ja k o d o sk o n a ły w y k ła d o w c a , rz e te ln ie i z e z n a w stw e m w p r o w a d z a ją c y w s u b te ln o śc i ż y d o w s k ie j t r a d y c ji r e lig ijn e j. W n a s t ę p s tw ie s e m in a r iu m w C h ic a g o z o sta ły z a d z ie r z g n ię te w ię z i, k tó r y c h r e z u lta te m s t a ła się tr z y k r o t n a (1990, 1991, 1992) w iz y ta w P o lsc e , w y k ła d y w k ilk u s e m in a r ia c h d u ch o w n y ch , w A T K , C h A T , U W , k r a k o w s k ie j P A T i w in n y c h m ie js c a c h o r a z k ilk a a r ty k u łó w o p u b lik o w a n y c h n a ła m a c h P r z e g l ą d u P o w s z e c h n e g o i C o l l e c t a n e a T h e o lo g ic a . S ia d y k o n ta k tó w z P o ls k ą s ą d o b r z e w id o c z n e w św ie ż o o p u b lik o w a n e j k sią ż c e , w k t ó r e j a u to r d o k o n u je z w ię z łe j p r e z e n t a c ji m e to d , p r o b le m ó w i m o ż liw o śc i w sp ó łc z e sn e j te o lo g ii ż y d o w sk ie j.
U ro d z o n y (1946 r.) i w y c h o w a n y w U S A , r a b in S h e r w in je s t je d n y m z n a jz d o ln ie js z y c h i n a jw ie r n ie js z y c h u c z n ió w sły n n e g o m y ś lic ie la i te o lo g a r a b in a A b r a h a m a J . H e sc h e la , t a k ż e w y w o d z ą c e g o się z P o lsk i. C h a r a k t e r y s ty c z n a d la S h e r w in a j e s t s iln a ś w ia d o m o ść o sa d z e n ia w p r z e sz ło śc i, p o le g a n ie i o b fite w y k o r z y sty w a n ie b o g a c tw a r e lig ijn e j t r a d y c ji ż y d o w sk ie j, k t ó r a t a k ż y w io ło w o r o z w ija ła się w E u r o p ie Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j, z w ła sz c z a n a d a w n y c h z ie m ia c h R z e c z y p o sp o lite j. „ Z a n im te o lo g m o ż e się s ta ć p io n ie re m — n a p is a ł S h e r w in w e w st ę p ie d o k s ią ż k i — m u s i n a jp ie r w b y ć s p a d k o b ie r c ą ” . T a k i sp o só b u p r a w ia n ia te o lo g ii o d r ó ż n ia go o d w ie lu in n y c h w sp ó ł c z e sn y c h m y ś lic ie li ż y d o w sk ic h . N a w ią z y w a n ie do w sc h o d n io e u r o p e jsk ic h i p o lsk ic h k o rz e n i n ie j e s t w U S A a n i p o p u la r n e , a n i c z ę ste . N a d w sp o m n ie n ia m i o P o lsc e i o s ią g n ię c ia m i Ż y d ó w p o lsk ic h c ią ż y w id m o S z o a h , d o k o n a n e j p r z e z n a z istó w n a p o ls k ie j ziem i. W ielu Ż y d ó w n ie p o t r a f i a lb o n ie ch ce
