Przedpole orogenu waryscyjskiego w po³udniowej Polsce —
etapy tektonicznego rozwoju basenów w dewonie i karbonie
Marek Narkiewicz*
Dla celów pracy przeanalizowano regionalne i straty-graficzne ramy rozwoju basenów sedymentacyjnych dewonu i karbonu na wschód od œl¹skiego odcinka frontu deformacji waryscyjskich. Wykorzystano wyniki dotych-czasowych badañ subsydencji, wykonanych przez autora lub przy jego udziale w ramach ró¿nych opracowañ. Ponadto, przeprowadzono analizê subsydencji centralnej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Zestawiono te¿ wszystkie dostêpne dane dotycz¹ce tektoniki synsedy-mentacyjnej i waryscyjskich deformacji utworów bada-nych.
W dewonie, a zw³aszcza w karbonie, rozwój basenów by³ silnie uzale¿niony od niejednorodnej, blokowej budo-wy pod³o¿a. W szczególnoœci, budo-wyraŸny wp³yw na utworze-nie siê odrêbnych basenów, a tak¿e — w ich ramach — na rejonizacjê stref o odmiennym przebiegu subsydencji, mia³o istnienie nieci¹g³oœci skorupowych miêdzy masy-wem górnoœl¹skim, masymasy-wem ma³opolskim, blokiem ³yso-górskim i blokiem w pod³o¿u rowu lubelskiego.
Od póŸnej czêœci dewonu wczesnego po wizen œrod-kowy niemal ca³y badany obszar charakteryzowa³ siê
spój-nym wzorem rozwoju stopniowo malej¹cej subsydencji, a tak¿e wzglêdn¹ jednolitoœci¹ przebiegu sedymentacji. Przejawy tektoniki synsedymentacyjnej nie by³y na ogó³ doœæ silne by zatrzeæ zapis wahañ eustatycznych w postaci szeregu cykli transgresywno-regresywnych (np. Racki & Narkiewicz, 2001). Obserwowane oboczne kontrasty tem-pa subsydencji i ogólnego charakteru sedymentacji (np. rejon radomsko-³ysogórski w dewonie œrodkowym — Nar-kiewicz, 2002; wczesnokarboñska paleogeogeografia masywu ma³opolskiego) mo¿na uzasadniæ wp³ywem pio-nowych ruchów blokowych w warunkach regionalnej eks-tensji. Od œrodkowej czêœci franu datuje siê powstanie, zapewne w re¿imie pull-apart, wyraŸnego depocentrum rowu lubelskiego. Jego rozwój dewoñski i, po czêœci, wczesnokarboñski jest zgodny z ewolucj¹ ryftu pry-pecko-donieckiego i zapewne nastêpowa³ we wspólnych ramach geodynamicznych (Narkiewicz i in., 1998).
Od wizenu póŸnego po westfal póŸny nast¹pi³ rozwój
GZW jako przedgórskiego basenu waryscydów moraw-sko-œl¹skich. Analiza subsydencji wskazuje na istnienie dwóch wyraŸnych etapów ewolucji basenu: (I) od wizenu
póŸnego do wczeœniejszego namuru A i (II) od namuru B po westfal C. Ka¿dy z tych etapów mia³ charakterystyczny „kolanowy“ zapis subsydencji tektonicznej. Wydaj¹ siê one odpowiadaæ dwóm osobnym fazom kompresji oroge-nicznej rozdzielonym faz¹ spokoju tektonicznego w póŸ-nym namurze A. Taka interpretacja stanowi³a punkt wyjœcia do korelacji koñcowych etapów rozwoju orogenu z ewolucj¹ basenów przedpola. Ewolucja ta wykazuje, w przeciwieñstwie do wczeœniejszych etapów rozwoju base-nów, wiêksz¹ rolê czynnika tektonicznego.
Pocz¹tek I etapu rozwoju GZW jest mniej wiêcej zgodny w czasie z koñcowymi stadiami sedymentacji karboñskiej w rejonie masywu ma³opolskiego, z wyj¹tkiem jego czêœci przyleg³ej do GZW. Koreluje siê on z odnowieniem siê depo-centrum rowu lubelskiego po okresie wczesnokarboñskiej erozji. Ogólny wzór paleogeograficzny i geodynamiczny by³ wiêc zgodny z istnieniem wypiêtrzenia frontalnego (forebulge) utworzonego przez niemal ca³y blok masywu ma³opolskiego na zewn¹trz basenu przedgórskiego. Sko-œny kierunek g³ównej osi kompresji orogenicznej do kie-runku g³ównych linii nieci¹g³oœci skorupowych TESZ móg³ sprzyjaæ ruchom przesuwczym warunkuj¹cym hipo-tetyczny mechanizm pull-apart rozwoju rowu lubelskiego w karbonie (Narkiewicz i in., 1998). W tym kontekœcie jest znamienne, ¿e równie¿ pocz¹tkowi II etapu rozwoju base-nu przedgórskiego GZW towarzyszy³, po okresie ero-zji/niedepozycji w póŸnym namurze A, kolejny puls wzmo¿onej subsydencji w rowie lubelskim. Potwier-dza³oby to interpretacjê zwi¹zku przyczynowego miêdzy kompresj¹ orogeniczn¹ waryscydów a subsydencj¹ pod³o¿a rowu. Koniec tej subsydencji jest datowany na westfal C-D, a wiêc zbiega siê w czasie z ostatnimi stadia-mi rozwoju GZW.
Literatura
NARKIEWICZ M. 2002 — Middle Devonian epicontinental basin development in SE Poland: a role of crustal discontinuities. Proce-edings, Intern. Symp. Geology of the Devonian System, Syktyvkar, July 9–12, 2002: 30–32.
NARKIEWICZ M., POPRAWA P., LIPIEC M., MATYJA H. & MI£ACZEWSKI L. 1998 — Pozycja paleogeograficzna i tektoniczna a rozwój subsydencji dewoñsko-karboñskiej obszaru pomorskiego i radomsko-lubelskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 165: 31–46. RACKI G. & NARKIEWICZ M. 2001 — Tektoniczne a eustatyczne uwarunkowania rozwoju sedymentacji dewonu œwiêtokrzyskiego. Prz. Geol., 48: 65–76.
1216
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; mnar@pgi.waw.pl
