Półksiężycowate sierpy krzemienne z okolic Hrubieszowa

(1)

(2)

Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999

PÓŁKSIĘŻYCOW ATE SIERPY KRZEMIENNE Z OKOLIC HRUBIESZOW A Ba r b a r a Ba r g ie l, Je r z y Lib e r a, Wa c ł a w Pa n a s ie w ic z

Badania źródłoznaw cze nad w ytw órczością krzemie- niarską epoki brązu zarysow ują coraz w yraźniejsze róż nice pom iędzy poszczególnym i jej okresam i i um ożli w iają datow anie i określenie przynależności kulturowej niektórych grup narzędzi. B ez w ątpienia do w yznaczni ków tej epoki n ależą dw ustronnie obrabiane, w ielofunk cyjne noże sierpow ate, nazywane powszechnie sierpami. Prow adzone ostatnio studia (B. Bargieł, J. Libera 1997, s. 153-158) nad tą g rupą zabytków z obszaru ziem polskich i zachodniej U krainy um ożliw iły ich usystem a tyzow anie typologiczne. Z a nadrzędną zasadę propono w anej klasyfikacji przyjęto obrys płaszczyznow y, który przyrów nano do prostych figur geom etrycznych, biorąc za punkt odniesienia zarys kraw ędzi w ew nętrznej. O ka zy posiadające n a jw ięk szą szerokość przy podstaw ie opisano na trójkącie prostokątnym , w którym dłuższy bok przyprostokątny stanow i kraw ędź w ew nętrzną noża (najczęściej uw ażaną za zasadniczą kraw ędź pracującą), p rz e c iw p ro sto k ą tn a w y z n a c z a k ra w ę d ź z e w n ę trz n ą (grzbietow ą), na to m iast k ró tszy bok przyprostokątny określa kraw ędź podstaw y narzędzia. N oże tego typu o k reślo n o m ian em p o d tró jk ą tn y ch (typ A). F orm y 0 m aksymalnej szerokości oscylującej w połow ie ich dłu gości wpisano w odcinek koła, w którym cięciw a stano wi kraw ędź w ew nętrzną, zaś odcinek łukow aty w yzna cza kraw ędź grzbietow ą. Tak ścisłą definicję m ożem y przypisać tylko okazom o w ierzchołku zbliżonym obry sem do podstawy. N oże te określono m ianem półksięży- cowatych (typ B).

P ro p o n o w an a k lasy fik a cji obejm uje p ó łw ytw ory noży, narzędzia w pełni uform ow ane oraz w różnym stop niu zużycia, niejednokrotnie noszące ślady licznych n a praw. Pom iary m etryczne w ykonane dla około 60 zabyt ków pochodzących z grobów kultury m ierzanow ickiej 1 strzyżow skiej w ykazały, że najkrótsze okazy m ierzą

100-110 mm, przy szerokościach i grubościach nie od b iegających od form m akrolitycznych. W obec czego wartość 100 m m uznano jako m inim alną długość dla noży sierpow atych w szystkich typów, poniżej której grupują się ich zm iniaturyzow ane form y różnych kształtów, okre ślone mianem w kładek sierpow atych1, które należy trak tować ja k o odrębną grupę typologiczną. Ten m etryczny

1 Po raz pierwszy w literaturze polskiej próbę ich charakterystyki podjął W. Mazurek (1997), przy czym w opracowaniu tym zabrakło ści słego kryterium metrycznego, co było powodem włączenia do tzw. wkła dek typu Szuminka kilku fragmentarycznie zachowanych makrolitycz nych noży sierpowatych.

podział nie ogranicza się tylko do pom iaru liniow ego długości, lecz w ykazuje w yraźne zależności w propor cjach pom iędzy długością, szerokościąi grubością w kła dek, porów nyw alne do zaobserw ow anych na okazach m akrolitycznych.

Proponow any podział typologiczny sierpów znajduje także odzw ierciedlenie w ich następstw ie czasow ym . O becnie dla epoki brązu w dorzeczu górnej i środkowej W isły wyróżnić m ożem y dw a horyzonty chronologicz ne w ystępow ania noży sierpow atych.

W oparciu o znaczną serię sierpów podtrójkątnych uzyskanych z grobów kultury m ierzanow ickiej (M ierza- n o w ice, W ojciechow ice, Z łota, O rlisk a Sokolnickie) i strzyżow skiej (R aciborow ice-K olonia, H rubieszów - Podgórze, H rebenne) w yróżniono noże sierpow ate typu A, przy czym okazy szerokow ierzchołkow e określono

nożam i typu m ierzanow ickiego, natom iast form y wą-

skow ierzchołkow e nazw ano nożam i typu strzyżowskie-

go. Obie te grupy w yznaczają I horyzont w ystępow ania

noży sierpow atych w M ałopolsce i na W ołyniu, który należy synchronizow ać z I okresem epoki brązu.

Z upełnie odm ienną sytuację stw ierdzam y w stosun ku do sierpów półksiężycow atych określonych jako typ B. M im o dużego zróżnicow ania typologicznego tych narzędzi (por. B. Bargieł, J. Libera 1997, ryc. 2, s. 154), częstotliw ość ich w ystępow ania w czystych obiektach kultury trzcinieckich oraz łużyckich je s t incydentalna.

Z ag ad n ien ie w y tw ó rczo ści b ifacjaln y ch sierpów krzem iennych użytkow anych przez społeczności kultu ry trzcinieckiej i łużyckiej poruszane było zarów no przez badaczy ukraińskich, ja k i polskich. Z autorów ukraiń skich najw ięcej m iejsca tej problem atyce pośw ięciła S. B erezanska (m. in. 1972a, s. 281; 1985, s. 442) anali zując inwentarze krzem ienne kultury trzcinieckiej. Mimo zaprezentowanej stosunkowo licznej bazy źródłowej (tej że, 1972b, s. 98-100, ryc. 31, tabl. X X V III, X XIX), ich analizę oparła przede w szystkim na m ateriałach z osad oraz pracow ni przykopalnianych, stanow isk nie zawsze jednokulturow ych. W śród w yróżnionych typów sierpów znalazły się także noże podtrójkątne, analogiczne do form znanych z zespołów grobow ych wczesnej epoki brązu z M ałopolski i W ołynia (np. Sapanów, Śumbor, Velbo- vno - S. Bierezanska 1972, tabl. XXVI [:2]; XVII [:5-8]. Próbę uporządkow ania tych zagadnień dla m ateriałów z dorzecza górnego i środkow ego B ugu podjęła ostatnio H. Taras (1997, s. 169-174, ryc. 4). Pom im o skoncentro w ania się na form ach półksiężycow atych (w yróżnione typy 1-4), w system atyce tej znalazły się także sierpy

(3)

PÓŁKSIĘŻYCOWATE SIERPY KRZEMIENNE Z OKOLIC HRUBIESZOWA 2 4 1

o podstaw ach rów nych środkowej części korpusu (typ 5), mające ścisłe analogie i odpowiedniki wśród noży typu m ierzanowickiego2. Tak w ięc łączenie sierpów podtrój- kątnych (nie pochodzących z zespołów zwartych) z w y tw órczością kultury trzcinieckięj, stawia pod znakiem za pytania zaprezentowane w tych pracach typologie.

Zupełnie odm iennie przedstawiany jest problem użyt kow ania noży sierpow atych przez społeczności kultury łużyckiej w piśm iennictw ie polskim , pom im o braku grun tow ego opracow ania w ytw órczości krzem ieniarskiej tej kultury. N iem niej jednak, na podstaw ie znalezisk z osad, podejm ow ano próby łączenia bifacjalnych sierpów z roz w ojem osadnictw a tej kultury, np. inw entarz z K am ion ki N adbużnej (T. W ęgrzynow icz 1973, tab. I, s. 21, ryc. 2: d), Woli R zeczyckiej (K. M oskw a 1976, s. 130, ryc. 85: g), W itow a (J. M arciniak 1963, s. 369, ryc. 4: 3). Pow yższe próby znalazły akceptację w niektórych pra cach syntetycznych, np. J. D ąbrow skiego (1972, s. 142), J. Lecha (1984, s. 196-197).

D opiero je d n a k ostatn ie lata p rzy n io sły w yraźny przyrost bazy źródłow ej dokum entującej m asow e w y korzystanie krzem ienia w różnych grupach terytorialnych kultury łużyckiej zarów no w epoce brązu, ja k i okresie halsztackim . Do najciekaw szych odkryć należy zaliczyć badania pracow ni nakopalnianej w W ierzbicy „Z ele” (H. i J. L ech 1997), osady p ro d u k cy jn ej w K osinie, stan. 10 (B. Bargieł, J. G urba 1986) oraz pracow ni przy- kopalnianej w K opcu, stan. 4. To ostatnie stanow isko dostarczyło najistotniejszych m ateriałów do badań nad p rodukcją bifacjalnych noży sierpow atych na ziem iach polskich. W serii liczącej około 50 zachow anych w ca łości narzędzi lub ich półw ytw orów reprezentow ane są w yłącznie noże typu półksiężycow atego. W ystąpiły one razem z ceram iką kultury łużyckiej datow aną na okres halsztacki C-D (M. Florek, J. Libera 1994, ryc. 2: c, 3; B. B argieł, J. Libera 1995, ryc. 1, 2)3.

W yraźny postęp obserw ujem y ponadto w sposobie opracow ania inw entarzy krzem iennych odkrytych na osadach kultury łużyckiej (J. G ackow ski, J. M ałecka- K ukaw ka 1997; S. K. K ozłow ski, E. Sachse-K ozłow ska 1997; W. M azurek 1997) i cm entarzyskach (M. Gedl 1997; D. Piotrow ska 1997; A. J. Tom aszewski 1997).

Publikow ane są także prace o charakterze syntetycz nym przedstaw iające problem atykę „schyłkow ego” krze- m ieniarstw a (S. K adrów 1989; M. Zalew ski, J. M ellin 1991; K. K ru k 1994; M. K u rg a n -P rz y b y lsk a 1995; B. B alcer 1997; Lech 1997).

Podsum ow ując, II horyzont występow ania noży sier pow atych skupiający różne odm iany sierpów typu B,

2 Np. dla okazu z Łopawcza (H. Taras 1997, ryc. 4: 16) analogię stanowią sierpy z grobów 55 (jeden z dwóch okazów) i 153 z cmenta rzyska w Mierzanowicach (J. T. Bąbel 1987, ryc. 112: 1; 237: 1), pół- wytwór noża z grobu 3 w Orliskach Sokolnickich (S. Czopek, S. Ka drów, P. Mitura 1993, ryc. 15).

3 Z innych materiałów na stanowisku tym stwierdzono jedynie liczny materiał schyłkowopalcolityczny.

należy synchronizow ać ze środkow ym i późnym okre sem epoki brązu oraz w czesnym epoki żelaza. Ich użyt kow nikam i była ludność kultury trzcinieckiej i łużyckiej, jednak trudno je s t w skazać, czy któraś z odm ian sier pów półksiężycow atych je s t reprezentatyw na dla jednej badź drugiej kultury.

W tym kontekście trudno je s t zgodzić się z chrono logią 20 noży sierpow atych z Polski środkow o-w schod niej i 13 z W ołynia przypisanych kulturze trzcinieckiej (H. Taras 1997, s. 169-172, ryc. 4)4. Wiele bow iem z tych form znajduje analogie w m ateriałach pochodzących z przebadanych w ykopaliskow o, jednokulturow ych osad „łużyckich”, np. w K am ionce Nadbużnej, Woli Rzeczyc kiej, Kopcu, stan. 4 oraz Opoce (A. Zakościelna, J. Libe ra 1991, ryc. 11: 1 ,2 ) i K opcu, stan. 8 (M. Florek, J. Libe ra 1994, ryc. 4: a, c) lub odpow iadającym im chronolo gicznie stanow iskom na zachodniej Ukrainie. Z nam ien nym dow odem bardzo późnego użytkow ania noży pół księżycow atych na Wołyniu je st skład kilkunastu masyw nych, sym etrycznych okazów o ząbkow anej kraw ędzi prostej (w ew nętrznej) — m ających odpow iedniki w typie

1 system atyki H. Taras - znaleziony w glinianym naczy niu datow anym na przełom epoki brązu i żelaza w m iej scow ości Zielony Gaj koło R ów nego (m ateriały z badań V. K onopli)5. Innym przykładem je st odkrycie w grocie O dajew na T łum aczyźnie (obw ód iw ano-frankow ski) krzem iennego sierpa w kontekście brązow ego noża i gli nianych naczyń, stanow iących w yposażenie pochów ka datow anego na tzw. tracki halsztat (L. M ackevyj, S. Or- lovśkyj, G. Panachyd 1996, ryc. 2).

Różnorodne badania w ykopaliskow e i odkrycia przy padkow e w okolicach H rubieszow a doprow adziły do zarejestrow ania na tym terenie 33 m akrolitycznych, pół księżycow atych noży sierpow atych (por. tab. 1, ryc. 1). W śród 24 zachow anych w całości egzem plarzy zdecy dow anie przew ażają sierpy o różnie w yodrębnionej na sadzie (podstaw ie) - 83,3 % ., z których połow ę (10) sta n ow ią sierpy o kraw ędzi w ew nętrznej lekko wypukłej lub prostej (ryc. 2: 1-2; 3; 1; 4: 4; 5: 1,5). U pozostałych okazów kraw ędź ta je st bardziej lub mniej wcięta (ryc. 5: 2-4). O statnie cztery zachow ane w całości narzędzia to noże o podstaw ie zbliżonej do w ierzchołka i prostym boku w ew nętrznym (ryc. 3: 2) lub w ciętym (ryc. 3: 3). B iorąc pod uw agę proporcje m etryczne, cały zbiór tych narzędzi zdom inow any je s t przez form y smukłe.

N iem al w szystkie noże sierpow ate w ykonane zosta ły z doskonałej jak o ści krzem ieni w ołyńskich (31 egz.). Być m oże, że z surow ca zbliżonego m akroskopow o do tego krzem ienia o ciem nogranatow ej barw ie licznie bia ło „kropkow anej” w ykonano nóż z M ałkow a. N atom iast ewidentnym im portem ze strefy nadw iślańskiej je st sierp

4 W śród analizowanych okazów znalazły się także wkładki sierpowate pochodzące z nasypu kopca kultury trzcinieckiej z Dubeczna.

5 Autorzy serdecznie dziękują Vitalijovi Konopli za możliwość wykorzystania niepublikowanych materiałów.

(4)

Tab. 1. Wykaz sierpów półksiężycowatych z okolic Hrubieszowa, woj. lubelskie

2 4 2 Ba r b a r a Ba r g i e l, Je r z y Li b e r a, Wa c ł a w Pa n a s ie w i c z

L.p. Miejscowość, stanowisko Gmina Surowiec Literatura, zbiory Rycina

1 Czerniczyn Hrubieszów woł. daw. zb. LO Hrubieszów*

2 Gródek Hrubieszów wol. zb. MHrubieszów A/36 3:2

3 Gródek, st. 1C, 3 egz. Hrubieszów woł. A. Osiak 1988, tabl. V:l; zb. pr. P. Kani w Gródku

2: 2-3; 4: 3 4 Hrubieszów, os. Jagiellońskie1,

2 egz.

woł. H. Taras 1995, tabl. XLIX: 13; zb. MHrubieszów A/l 145

2: 1

5 Hrubieszów, ul. Wesoła woł. zb. MHrubieszów A/1982 5: 5

6 Kryłów Mircze woł. zb. MHrubieszów A/95 3:1

7 Małów Mircze woł. ? B. Bargieł, J. Libera 1992, ryc. 4: b

8 Obrowiec Hrubieszów woł. zb. MHrubieszów A/71 5:2

9 Stara Wieś, st. 42 Mircze woł. zb. MHrubieszów 4: 1

10 Stefankowice Hrubieszów woł. zb. MHrubieszów A/9 5: 4

11 Strzyżów, st. 1D Horodło woł. S. Kadrów 1980, tabl. XX: 1 3: 4 12 Szychowice, 3 egz. Mircze woł. B. Bargieł, J. Libera 1989, ryc. 2;

zb. MHrubieszów A/l 78; 179

3:3; 5: 1 13 Teptiuków, st. 6, 3 egz.2 Hrubieszów wol. J. Niedźwiedź 1955, ryc. 3: 1; zb.

MHrubieszów; J. Niedźwiedź, H. Taras 1997, ryc. 5: 7

5:3

14 Teptiuków Hrubieszów woł. J. Niedźwiedź, W. Panasiewicz

1994, ryc. 8: 5

4: 2

15 Trzeszczany3, st. 16 loco woł. zb. MHrubieszów A/3096 4: 4

16 Turkolówka Hrubieszów woł. zb. MLubelskie A/144

17 Tyszowce, st. 1 loco woł. H. Wróbel 1989, ryc. 15: c 18 Tyszowce, st. 25B, ob. 25 loco woł. J. Buszewicz 1986, ryc. 1: 1

19 Tyszowce, st. 25, 2 egz. loco woł. B. Gosik 1997, tabl. LVIII: c, LIX 4: 5 20 Tyszowce, 2 egz. loco wol. W. Koman 1989, tabl. XVIII: 2, 34

21 Werbkowice, st. 12 loco wol. zb. MZamość

22 Werbkowice loco woł. zb. MHrubieszów A/782, 783

23 Wronowice, st. 39 Werbkowice św. E. Prusicka 1995, ryc. 3: a

24 M. nieznana (d. pow.

Hrubieszów)

woł. zb. Katedry Ekologii Rolniczej AR w Lublinie

4:2

* Z archiwum L. Gajewskiego; kolekcja zaginęła

1 Nóż sierpowaty znaleziono w pobliżu naczynia, co sugeruje zniszczony grób.

2 Ponadto z tej wielokulturowej osady pochodzą kolejne 4 fragmenty sierpów (por. J. Niedźwiedź, H. Taras 1997, ryc. 5. 9-12), uzyskane w kontekście ceramiki kultury trzcinieckiej i łużyckiej.

3 Są Trzeszczany: Pierwsze i Drugie

4 Tam zamieniono opis tablicy XVII z XVIII.

pochodzący z W ronow ic w ykonany z surow ca świecie- chow skiego.

Z om aw ianych m ateriałów, jeden pokaw ałkow any nóż krzem ienny zalegał w różnych częściach nasypu kurhanu 6 w Tyszow cach zw iązanego z kulturą trzci- niecką (H. W róbel 1989, s. 203), co zapew ne w iąże się ze specyficznym rytuałem pogrzebow ym ludności tej kultury. D w a inne sierpy pochodzące z przypadkow ych odkryć znaleziono w sąsiedztw ie kilku naczyń „trzcinieckich” (ryc. 6: 1-3) na terenie O siedla Jagiellońskiego w H rubieszow ie (por. H. Taras 1995, s. 223, Tabl. XLIX: 12, 13)6. Być m oże stanow ią one w yposażenie pochów ków na niszczonym cm entarzyskiej tej kultury7.

Luźny charakter w iększości znalezisk nie pozw ala na precyzyjne datow anie kulturow e tych zabytków. Nie są pom ocne w tym w zględzie naw et nieliczne egzem plarze pochodzące z badań w ykopaliskow ych, gdyż od kryto je na stanow iskach w ielokulturow ych, na których zarejestrow ano m. in. w arstw ę osadniczą z m ateriałam i kultury łużyckiej (np. G ródek, stan. 1C, Strzyżów, stan.

ID , Teptiuków, stan. 6, Tyszowce, stan. 25 i 25B). K rzem ienne półksiężycow ate noże sierpowate m o żem y datow ać na środkow ą i m łodszą epokę brązu oraz okres halsztacki i wiązać na terenie M ałopolski i zachod niego W ołynia z osadnictw em kultury trzcinieckiej i łu życkiej.

6 Zabytki tc odkryto w różnych latach podczas prac budowlanych, 7 Podobną sugestią wyraziła H. Taras (1995, zest. III, s. 223) w sto-brak pewnych danych o ich wzajemnej lokalizacji. sunku do zachowanego w całości naczynia oraz jednego sierpa.

(5)

PÓLKSIĘŻYCOWATE SIERPY KRZEMIENNE Z OKOLIC HRUBIESZOWA 243

(6)

244 Ba r b a r a Ba r g i e l, Je r z y Li b e r a, Wa c ł a w Pa n a s ie w i c z

Ryc. 2. 1 - Hrubieszów, os. Jagiellońskie (rys. W. Panasiewicz); 2 - Gródek, stan. 1C (rys. J. Libera), 3 A. Osiak 1988)

(7)

PÓŁKSIĘŻYCOWATE SIERPY KRZEMIENNE Z OKOLIC HRUBIESZOWA 245

(8)

2 4 6 Ba r b a r a Ba r g i e l, Je r z y Li b e r a, Wa c ł a w Pa n a s ie w i c z

Ryc. 4. 1 - Stara Wieś, stan. 42; 2 - M. nieznana; 3 - Gródek, stan. 1C; 4 - Trzeszczany, stan. 16; 5 - Tyszowce, stan. 25 (1,4 rys. W. Panasiewicz; 2, 5 rys. J. Libera; 3 rys. A. Zakościelna).

(9)

Ryc. 5. 1 - Szychowice; 2 - Obrowiec; 3 - Teptiuków, stan. 6; 4 - Stefankowice (ryc. W. Panasiewicz); e - Hrubieszów, ul. We soła (rys. J. Libera).

(10)

(11)

Lit e r a t u r a

B a l c e r B.

1997 Z badań nad krzemieniarstwem w epokach me tali, Z badań, s. 303-317.

B a r g i e l B., G u r b a J.

1986 Niedatowany kopiec ziemny na osadzie kultury łużyckiej (stan. 10) w Kosinie, gm. Annopol, woj. tarnobrzeskie, Spr. UMCS, s. 28-32. B a r g i e l B., L i b e r a J.

1989 Materiały archeologiczne z Szychowic, woj. zamojskie, Spr. UMCS, s. 54-56.

1992 Niepublikowane materiały krzemienne z woje wództwa zamojskiego, Spr. zam., s. 14-21. 1995 Drugi sezon badań pracowni przykopalnianych

kultury łużyckiej w Kopcu, Spr. UMCS 1994, s. 13-16.

1997 Z badań nad formami bifacjalnymi w Małopol-sce, Z badań, s. 145-161.

B ą b e l J. T.

1987 Obrządek pogrzebowy we wczesnym okresie epoki brązu na Wyżynie Opatowskiej (mps dr UW Warszawa).

B e r e z a n s k a j a S.S. (Bieriezanska Z.)

1972a Kultura trzciniecka na Ukrainie, APol., t. 17, s. 259-307.

1972b Srednij period bronzovogo veka v severnoj Ukrainie, Kiev.

1985 Vostocnotsineckaja kul'tura, [w:] Archeofogija ukrai'nskoj SSR, t. 1, Kiev, s. 437-445. B u s z e w i c z J.

1986 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych wie lokulturowej osady w Tyszowcach stan. 25B, Spr. zam., s. 17-20.

C z o p e k S., K a d r ó w S., M i t u r a P.

1993 Materiały z wielokulturowego stanowiska w Or- liskach Sokolnickich, woj. Tarnobrzeg, MSO- RA za lata 1991-1992, s. 53-69.

D ą b r o w s k i J.

1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschod nimi w epoce brązu, Wrocław.

F l o r e k M., L i b e r a J.

1994 Pierwszy sezon badawczy przykopalnianych pracowni w rejonie wychodni krzemienia świe- ciechowskiego w Kopcu, Spr. UMCS 1993, s. 3-14.

G a c k o w s k i J., M a ł e c k a - K u k a w k a J.

1997 Krzemień we wczesnych okresach żelaza - re fleksje na przykładzie materiałów krzemiennych z osady nawodnej w Pieczarkach, stan. 1, woj. suwalskie, Z badań, s. 289-301.

G o s i k B.

1997 Osadnictwo z epoki brązu na stanowisku 25B w Tyszowcach (mps mgr UMCS).

K a d r ó w S.

1980 Materiały neolityczne i wczesnobrązowe ze sta nowiska ID w Strzyżowie, woj. zamojskie (mps mgr UMCS).

1989 Kilka uwag na temat krzemieniarstwa grupy tar nobrzeskiej kultury łużyckiej, [w:] Grupa tar nobrzeska kultury łużyckiej, Rzeszów, s. 91 -107.

K o m a n W.

1989 Materiały kręgu kultur z ceramiką sznurową w Kotlinie Hrubieszowskiej i na Grzędzie Ho- rodelskiej z badań AZP w latach 1978-1983, Pr. i Mat. Zam. [t. 2], s. 34-97.

K o z ł o w s k i S. K, S a c h s e - K o z ł o w s k a E. 1997 Halsztackolateński przemysł „łużycki” w miej

-scowości Zawada w woj. tarnobrzeskim, Z ba dań, s. 319-335.

K r u k K.

1994 Przemysł krzemienny ludności grupy tarnobrze skiej kultury łużyckiej, „Woliński Informator Muzealny”, z. 1, s. 3-226.

K u r g a n - P r z y b y l s k a M.

1995 Problem występowania wyrobów krzemiennych na stanowiskach grupy gómośląsko-małopol- skiej, „Śląskie Prace Prehistoryczne”, t. 4, s. 139-145.

L e c h H. i J.

1997 Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wcze snej epoce żelaza. Badania uroczyska „Zele” w Wierzbicy, woj. radomskie, Z badań, s. 95- 113.

L e c h J.

1983 Flint Work o f the Early Farmers. Production Trends in Central European Chipping Industries form 4500-1200 B. C. An Outline, AAC, t. 22 (1982-1983), s. 5-63.

1997 Kopalnia krzemienia czekoladowego z wczesnej epoki brązu. Stanowisko II w Polanach, woj. radomskie, Z badań, s. 81-93.

M a c k e v y j L., O r l o v ś k y j S., P a n a c h y d H. 1996 Raboty prykarpatśkol ekspedycii u 1995 roci,

MSORA, t. 17, s. 323-326. M a r c i n i a k J.

1963 Tymczasowe sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych w Witowie, pow. Kazimie rza Wielka, w latach 1960-1961, Spr. Arch., t. 15, s. 366-370.

M a z u r e k W.

1997 Krzemienne wkładki sierpowate typu Szumin- ka, Z badań, s. 185-203.

M o s k w a K.

1976 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Pol sce, Rzeszów.

N i e d ź w i e d ź J.

1995 Badania na osadzie kultury łużyckiej z okresu halsztackiego z Teptiukowa, stan. 6, gm. Hru bieszów, Spr. zam. [1994], s. 19-23.

N i e d ź w i e d ź J., P a n a s i e w i c z W.,

1994 Nadbużańskie wykopaliska 1994 (Katalog wy stawy), Hrubieszów.

N i e d ź w i e d ź J., T a r a s H.

1996 Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie wielokulturowej w Teptiukowie, stan. 6, woj. zamojskie w 1996 r, APŚ, t. 2, s. 66-72. O s i a k A.

1988 Materiały krzemienne ze stanowiska lCwGród-ku nad Bugiem z badań 1976-1986, AListy, nr 4.

(12)

P r u s i c k a E.

1995 Zabytki neolirtyczne i wczesnobrązowe z Wro-nowic stan. 39, gm. Werbkowice, Spr. zam. [1994], s. 53-57.

T a r a s H.

1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.

1997 Krzemieniarstwo kultury trzcinieckiej na wyży nach Wschodniomałopolskiej i Zachodniowo- łyńskiej oraz na zachodnim Polesiu, Z badań, s.

163-183. W ę g r z y n o w i c z T.

1973 Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu, MSiWŚ t. 2, s. 7-126.

W r ó b e l H.

1989 Kurhany ze stanowiska 1 w Tyszowcach, gm. loco, na tle osadnictwa kultury trzcinieckiej w okolicy Tyszowiec, Spr. Arch., t. 40, s. 197- 214.

Z a k o ś c i e l n a A., L i b e r a J.

1991 Wykorzystanie surowców krzemiennych z oko lic Święciechowa w neolicie i we wczesnym okresie epoki brązu w Polsce południowo- wschodniej, Lub. Mat. Arch., t. 6, s. 135-180. Z a l e w s k i M., M e 11 i n J.

1991 Wykorzystanie krzemienia we wczesnej epoce żelaza w Polsce północno-wschodniej, [w:] Ar cheologia bałtyjska (Materiały z konferencji, Olsztyn 24-25 kwietnia 1988 roku), Olsztyn, s. 37-41.

Ba r b a r a Ba r g i e l, Je r z y Li b e r a a n d W a c ł a w Pa n a s i e w i c z

Cr e s c e n t-s h a p e d Fl in t Sic k l e s f r o m t h e Hr u b ie s z ó w Ar e a

The current knowledge on flint production from the Bron ze Age allows for precise dating of some types of tools. Typi cal of this period are two kinds of multifunctional knives, which are generally described as sickles. The triangular knives (defi ned by a triangle) - type A, are connected with period I of the Bronze Age. On the other hand, the crescent-shaped ones - defined by a section o f a circle, o f which the chord constitutes the inside edge, and the arched section constitutes the outside

edge (type B) - are connected with the remaining periods of the Bronze Age and the beginnings of the Iron Age.

The crescent-shaped items under discussion, which come from the vicinity o f Hrubieszów (the eastern part of the Lublin Upland), are made, in most cases, o f excellent quality Volhy- nian flint, and are found together with pottery from the Trzci- niec and Lusatian cultures.

Katedra Acheologii UMCS w Lublinie Muzeum im. St. Staszica w Hrubieszowie