A rch eo lo g ia Polski Ś ro dkow ow schodniej, t. III, 1998
W y n i k i b a d a ń r a t o w n i c z y c h n a s t a n o w i s k u z o k r e s u r z y m s k i e g o i w c z e s n e g o ś r e d n i o w i e c z a w W y t y c z n i e, s t a n. 2 7 , w o j. c h e ł m s k i e
Te r e s a Ma z u r e k, W o j c ie c h Ma z u r e k
W niosek o p o djęcie ratow niczych badań w ykopa liskow ych na stanow isku 27 w W ytycznie, gm. U rszu lin, b y ł je d n y m z efektów n adzorów archeologicznych, p rzeprow adzonych w rejonie poboru piask u na p o d w yższenie w ałów w okół Jeziora W ytyckiego przez Wo je w ó d z k i Z a rz ą d M e lio ra c ji i U rz ą d z e ń W od n y ch w C h ełm ie w ro k u 1996 (T. M azu rek , W. M azu rek 1996; 1996a). W trak cie tych nadzorów , w p ro filu p o łudniow ym w ybierzyska natrafiono na obiekt archeolo giczny, oznaczony num erem 1, który w p ro filu p rzypo m inał dość g łęb o k ą nieckę. Z je g o ja sn o p o p ie lateg o i m iejscam i, szczególnie w partiach spągow ych, p o p ie latego w ypełniska p ozyskano dość bogaty m ateriał ce ram iczny, datow any nie bez w ątpliw ości na okres w pły w ów rzym skich (T. M azurek, W. M azurek 1996a, s. 93, ryc. 6: 8, 9). M ożliw ość dalszego p ostępu destrukcji stanow iska zd ecydow ała o pod jęciu w roku 1997 b a dań ratow niczych.
Stanow isko 27 w W ytycznie odkryte zostało w trak cie badań pow ierzchniow ych w system ie A rcheologicz nego Z djęcia Polski na obszarze 73-87 w dniu 2.04.1993 roku (T. M azurek, W. M azurek 1993). Zebrany m ateriał zabytkow y pozw olił na stw ierdzenie śladów różnocza- sow ego osadnictw a, od kultury am for kulistych poczy nając. W epoce brązu teren stanow iska zasiedlały ple m iona kultury trzcinieckiej i łużyckiej. Pojedyncze frag m enty ceram iki pochodziły rów nież z w czesnego śre dniow iecza do X -go wieku.
W ytyczno leży w centralnej części Rów niny Łęczyń- sko-W łodawskiej, zwanej także Pojezierzem (J. K ondrac ki 1988, s. 344), około 25 km na południow y-zachód od W łodaw y i 50 km na północ od Chełm a. Stanow isko zlo kalizow ane je st w zachodniej części gruntów wsi Wy tyczno, która nosi lokalną nazw ę „K ochanow skie” . Pod w zględem topograficznym leży ono na stoku w ału tere now ego, od południow ego-zachodu przylegającego do Jeziora W ytyckiego. N a pow ierzchni stanow iska zalega słaba gleba piaszczysta. W m iejscu poboru piasku, naj niżej położonej części stanow iska, je g o teren porasta łąka, zaś w schodnia część zajęta je s t przez działki letni skowe. G runty na południe od tych działek i terenu zaję tego przez łąkę objęte są upraw am i.
P row adzone w roku 1996 prace eksploatacyjne in w estora objęły skrajnie p ó łn o cn ą część stanow iska, le ż ą c ą tuż nad dnem doliny Jeziora W ytyckiego (ryc. la ). Jak w spom niano, obiekt 1 został odkryty w południo w ym profilu, brak było natom iast śladów obiektów w in
nych profilach w ybierzyska. Z tego pow odu ratow ni czy m i b a d a n ia m i w y k o p a lisk o w y m i o b ję to przede w szystkim teren, od p o łudnia przy leg ający do profilu południow ego, w ytyczając tam w ykop nr 1. O bjął on kraw ędź w ybierzyska na długości 50 m i teren tuż przy nim o szerokości od 1,2 do 3 m (ryc. Ib). Ponieważ celem badań było rów nież rozpoznanie tej części sta now iska, która w niedalekiej przy szło ści m a zostać za ję ta przez dalsze działki letniskow e, m niej w ięcej w po łow ie tego w ykopu, prosto p ad le do niego w kierunku południow ym , w ytyczony został w ykop sondażow y nr 2 o w y m ia ra c h 50 x lm . W celu w ery fik a c ji zasięgu obiektów 8 i 11 w ytyczone zo stały odpow iednio wą skie w ykopy 3 i 4. Ł ącznie przebadano pow ierzchnią ok. 110 m 2.
B adania ratow nicze na stanow isku prow adzone były przez firm ę pryw atną „SU B T E R R A ” z Chełm a, a finan sow ane z funduszy G eneralnego K onserw atora Zabyt ków w W arszawie.
M
ateriałyŁącznie w trakcie prac odkryto 21 obiektów arche ologicznych (oznaczonych kolejnym i num eram i od 1 do
16 i 5 n u m eram i u z u p e łn io n y m i literam i alfabetu). W szystkie obiekty położone były w obrębie odcinków A-C w ykopu 1 oraz odcinków A -В w ykopu 2 (ryc. Ib). Na odcinkach D -E w ykopu 1 i C-E w ykopu 2 brak było śladów obiektów archeologicznych, a kilku- lub kilku nastocentym etrow a w arstw a kulturow a była w yjątkowo uboga w m ateriał zabytkowy. O dkryto tam pojedyncze, silnie zniszczone fragm enty ceram iki oraz zabytki krze m ienne. W rejonie w ystępow ania obiektów w arstw a ta była znacznie bogatsza, co w skazuje n a częściow e przy najm niej naruszenie ich stropów. Ze w zględu na charak ter i kształt obiektów, połow a spośród nich została prze badana tylko częściow o. O biekty 4-6, uznane początko w o za dołki posłupow e, okazały się być niewielkim i, płytkim i przem yciam i.
Odkryte obiekty m ożna podzielić na trzy grupy: I - okrągłe lub owalne w planie płaskim i cylindryczne lub nieckow ate jam y o w ypełnisku z jasnopopielatego, popielatego lub popielatobrunatnego piasku - obiekty 1, 2 , 3 , 7 , 10A i U.
II - w ydłużone, lekko łukow ate w planie i płytkie, nieckow ate w profilu dom niem ane rowy, które m ogą sta now ić relikty dołów przykurhanow ych lub tzw. obiek tów row kow ych - obiekty 8, 10B, 12, 13, 15, 16.
Wy n i k ib a d a ńr a t o w n i c z y c hn as t a n o w is k uzo k r e s ur z y m s k ie g oiw c z e s n e g oś r e d n io w ie c z a
136 Te r e s a Ma z u r e k, Wo j c ie c h Ma z u r e k
Ryc. 2. Wytyczno, stan. 27, woj. chełmskie. Plany i profile obiektów: ob. 2 - a; ob. 7 - b; ob. 13 - с. Legenda: 1 - ciemnopopielato -brunatny piasek, 2 - popielato-brunatny piasek, 3 - jasnopopielato-jasnobrunatny piasek, 4 - brunatny piasek, 5 - żółto-zielonka- wa glinka, 6 - biało-żółty piasek, 7 - jasnożółty piasek calcowy.
Wy n ik ib a d a ńr a t o w n i c z y c hn as t a n o w is k uzo k r e s ur z y m s k ie g oiw c z e s n e g oś r e d n io w ie c z a
Ryc. 3. Wytyczno, stan. 27, woj. chełmskie. Zabytki z warstwy kulturowej - b, c, k, 1; obiekt 7 - а ; obiekt 8 - h, i; obiekt 10A obiekt 11 - e, g, j; obiekt 12 - d, f.
138 Te r e s a Ma z u r e k, Wo j c ie c h Ma z u r e k
Ryc. 4. W ytyczno, stan. 27, w oj. chełm skie. Zabytki z obiektu 12.
III - regularne, okrągłe w planie i cylindryczne w pro filu pozostałości dołków posłupow ych, reprezentow ane tylko przez je d e n obiekt - 12 A.
C ztery obiekty (9, 10, 11 A, 14) oraz w ąski row ek biegnący w pobliżu obiektu 8 - obiekt 8A, przebadane zostały tylko częściow o, dlatego trudno zaliczyć je do w ydzielonych w yżej grup.
Ze stropów obiektów I grupy pochodzą niem al w y łącznie liczne fragm enty ceram iki, które podobnie ja k ceram ikę z obiektu 1, po zy sk an ą w trakcie nadzorów w roku 1996, datow ać m ożna praw dopodobnie na okres w pływ ów rzym skich (T. M azurek, W. M azurek 1997, s. 93). Pojedyncze fragm enty ceram iki w czesnośrednio w iecznej, jak ie znalezione zostały w w arstw ach stropo w ych niektórych obiektów tej grupy, traktow ać należy raczej jak o efekt petryfikacji obiektów starszych.
N a szczególną uw agę w śród obiektów tej grupy za sługuje oznaczony 7 (ryc. 2b). Jego ścianki zostały w y żłobione w tw ardym , zglinionym piasku o dużej zaw ar tości orsztynu a płaskie dno stanow ił strop w arstw y zbu dowanej z zielonkaw ego iłu i drobnego, w yszlam ow
a-nego piasku. Liczne fragm enty ceram iki z okresu rzym skiego, obok pojedynczych zabytków ze starszych epok (w śród nich na uw agę zasługuje fragm ent niewielkiej, czw orobocznej siekiery krzem iennej - ryc. 3: a), znajdo w ane były przede w szystkim w partiach w yższych obiek tu, w obrębie ciem nopopielatego zaciem nienia, które znajdow ało się w części zachodniej. W obrębie tego za ciem nienia w ystępow ały kaw ałki w ęgla drzew nego, dla tego nie je s t w ykluczone, że m am y do czynienia ze spą gow ą partią studni.
W obiektach 2 i 3 ilość zabytków , w yłącznie frag m entów ceram iki b y ła w yjątkow o skrom na. W obiek cie 11 oprócz ceram iki grubej roboty, datow anej w stęp nie na okres w pływ ów rzym skich, w ystąpił je d e n nieco w iększych rozm iarów fragm ent naczy n ia o dobrze w y g ład zo n y ch p o w ie rz c h n ia ch , k tó ry w m iarę pew nie m ożna łączyć z k u ltu rą p rzew o rsk ą i który w ydaje się m ie ć n a jle p ie j o k r e ś lo n ą p o z y c ję c h ro n o lo g ic z n ą (ryc. 3: g).
W obiektach grupy II znajdow ano rów nież materiał zabytkow y z okresu rzym skiego, ale tym razem przy
licz-Wy n ik ib a d a ńr a t o w n i c z y c hn as t a n o w is k uzo k r e s ur z y m s k ie g oiw c z e s n e g oś r e d n io w ie c z a 1 3 9
niejszej obecności ceram iki w czesnośredniow iecznej, która pow inna o k reślać ich p o zy c ję chro n o lo g iczn ą. Przypominały sw ym kształtem dość szerokie, mniej lub bardziej łukow ate row y o płytkich, nieckow atych profi lach. Ich w ypełniska by ły zróżnicow ane. N ajbardziej intensywnie ciem ne w ystąpiło w obiekcie 8. Stanow ił je czarny piasek z w ęglem drzew nym i dość licznym i frag mentami ceram iki, w tej liczbie z okresu rzym skiego i z wczesnego średniow iecza (ryc. 3: i). Tuż przy zachod niej krawędzi tego obiektu znaleziona została osełka (ryc. 3: h). Około lm na zachód, rów nolegle do niego w ystą pił wąski, płytki row ek (obiekt 8A). Takie je g o u sytu owanie m oże przem aw iać za tym , że w przeszłości ist niał związek funkcjonalny m iędzy tym i obiektam i.
Wypełnisko obiektu 12 było znacznie jaśniejsze. Sta nowił je popielaty, m iejscam i ciem nopopielaty, piasek w postaci ow alnych i okrągłych plam . W niższych w ar stwach zanikł je g o łukow aty kształt, a pojaw iła się czw o rokątna jam a z licznym i kam ieniam i i fragm entam i ce ramiki z okresu rzy m sk ieg o (ryc. 4). W ydaje się, że w przypadku tego obiektu m am y do czynienia ze straty grafią między obiektem w czesnośredniow iecznym a star szym, z okresu rzym skiego.
W ypełniska obiektów 10 B, 13,15 i 16 stanow ił bru natny i brunatno-popielaty piasek z bardzo nielicznym i fragmentami ceram iki, kaw ałk am i w ęgli drzew nych, pojedynczymi krzem ieniam i. N iew ykluczone jednak, że obiekty 8 i 15, a być m oże także jed e n z obiektów 12 lub 13, są fragm entam i je d n eg o w iększego row u, który ota czał jakąś konstrukcję naziem ną (kurhan ?). Podobna interpretacja w ydaje się w chw ili obecnej najbardziej prawdopodobna rów nież dla obiektów 8B i 16. Ten ostat ni był szczególnie słabo czytelny ze w zględu na sw oje jasne w ypełnisko. M oże być to tylko nieco ciem niejsze przemycie w obrębie w arstw y kulturow ej.
Gdyby hipoteza o interpretacji II grupy obiektów jako rowów przykurhanow ych okazała się praw dziw a, efek tem dotychczasow ych badań byłoby odkrycie pozosta łości trzech lub czterech kopców , które m ogły być w cze snośredniowiecznymi pochów kam i ciałopalnym i o k o n strukcji nakurhanow ej (H. Z o ll-A d am ik o w a 1979, s. 70 i n.). B rak przepalonych kości nie w yklucza takiej in terpretacji, poniew aż m ogły one ulec całkow item u roz kładowi. O użytkow aniu tych zagłębień ja k o ew entual nych miejsc spraw ow ania obrzędów , św iadczyć m oże obecność opisanych w yżej popielatych, okrągłych za ciemnień, które m o g ą być śladam i po paleniu ognisk. Nie można w ykluczyć je d n a k innej m ożliw ości interpre tacji tych obiektów . P om im o tego, że je st to m ało praw dopodobne, obiekty tej grupy, lub przynajm niej ich część, mogły być rów nież pozostałościam i tzw. obiektów row kowych, d a to w an y ch na okres w p ły w ó w rzy m sk ich (M. Gedl 1985, s. 157, ryc. 3 i 12).
Grupę III - dołki posłupow e - reprezentuje tylko j e den pewny przykład - obiekt 12 A. W planie b y ł to regu larny okrąg, w profilu rów nież regularny prostokąt, w y
pełnisko stanow ił jasn o szary piasek bez zabytków. Trud no jednoznacznie określić je g o funkcję i związki z inny mi obiektam i, ale najpraw dopodobniej należy go dato wać rów noczasow o z obiektam i grupy I z okresu w pły w ów rzym skich (dołek znajdow ał się pod obiektem 12, zaliczonym do grupy obiektów II).
M ateriał ceram iczny z okresu w pływ ów rzym skich zn ajduje najlepsze an alo g ie w tzw. m ateriałach typu D orohusk (T. M azurek, W. M azu rek 1998), które nie posiadają dobrze w ypracow anej pozycji chronologicz nej, ale najwięcej w spólnych cech form alnych i zdobni czych m ają w kręgu kultury późnozarubinieckiej, w gru pach typu Luteż czy K artam yszew o, datow anych na fazy B I i B2 (A. M. O blom skij, R. V. Terpilovskij 1994, s. 163, rys. 12: 7-17). P odobne do m ateriałów z prezen tow anego stanow iska fragm enty ceram iki pochodząm .in. z W ytyczna, stan. 5 (W. M azurek 1997, tabl. V 3-8), Szu- m inki, stan. 7 (W. M azurek 1995, tabl. IV: 1-2,7; V: 5-6, 9, VI: 2, 5), M acoszyna D użego (T. M azurek, W. M azu rek 1994, tabl. XXIII: 1, 3, 6-8) i D orohuska, stan. 54 (T. M azurek 1997, ryc. 2: a, e-h). W ydaje się, że najle piej datow any je st jednak fragm ent ceram iki kultury prze worskiej znaleziony w obiekcie 11 (ryc. 3: g). Posiada on dobre analogie w obrębie naczyń w azow atych W 4 z cm entarzyska kultury przew orskiej w O poce, datow a nych tam na fazy od B2 do B 2 /C 1 -C 1 a (M. Stasiak 1994, s. 63; np. naczynia w azow ate z grobów 1 czy 73 - odpo w iednio ryc. 1: a, e; 47: a).
N ieliczne fragm enty brzegow e naczyń w czesnośre dniow iecznych (ryc. 3: i-m) nie posiadają w yraźnych śla dów obtaczania, w ykonane są z m asy ze znaczną zaw ar tością tłucznia kam iennego i drobnego piasku, co je st charakterystyczne dla grupy II ceram iki w czesnośrednio wiecznej w M ałopolsce, datow anej na w iek V III (E. D ą brow ska 1973, s. 38-39), która w rejonie K otliny H ru bieszow skiej datow ana je s t nieco później, do przełom u IX i X w. (E. i A. K okow scy 1987, s. 25). N aczynia o po dobn y ch cech ach p o c h o d z ą z n ie liczn y ch stan o w isk z w ojew ództw a chełm skiego, w tym z kurhanu w Ko- czow ie, stan. 1 (W. M azurek 1996, tabl. III).
W m a te ria le ru c h o m y m , p o c h o d z ą c y m g łó w n ie z om ów ionych wyżej obiektów , ale rów nież z w arstw y kulturow ej, ornej i z pow ierzchni w ystąpiły m .in. nie liczne zabytki krzem ienne, w tym niew ielkie, odłupko- w e rdzenie jednopiętow e z surow ca rejow ieckiego i od pady z ich obróbki oraz najciekaw szy zabytek - opisany wyżej fragm ent siekiery z krzem ienia pasiastego z obiek tu 7 (ryc. 3: a). O prócz tego nieliczne fragm enty ceram i ki z wczesnej epoki brązu (ryc. 3: b), kultury łużyckiej (ryc. 3: c) i w nieco w iększej serii ceram ika, charaktery styczna dla m ateriałów typu W erbkow ice (T. M azurek, W. M azurek 1998; m ateriały tego typu odpow iadają w przybliżeniu w cześniej stosow anem u pojęciu m łodszej fazy tzw. grupy czem iczy ń sk iej) z m łodszego okresu przedrzym skiego, przy czym znalazł się on ju ż także na złożu w tórnym w obiekcie 12 (ryc. 3: d-f).
140 Te r e s a Ma z u r e k, Wo j c ie c h Ma z u r e k
W celu pełnego rozpoznania obiektów grupy II oraz ze w zględu n a zagrożenie ze strony planow anego p o szerzenia zasięgu działek letniskow ych, badania na sta
now isku w inny być kontynuow ane. Pow inny one przy nieść rów nież rozw iązanie zagadki interpretacji obiek tów grupy II.
Li t e r a t u r a D ą b r o w s k a E.
1973 Wielkie grody dorzecza górnej Wisły. Ze studiów nad rozwojem organizacji terytorialno-plemien- nej w VII-X wieku, Wrocław.
G e d l M.
1985 Obiekty rowkowe na cmentarzyskach z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzym skich w południowej Polsce, cz. I, PArch. t. 32, s. 157-186.
K o k o w s c y E. i A.
1987 Osadnictwo wczesnośredniowieczne w . regionie pomiędzy Huczwą, Bugiem i Buko,, .t,
Zamość. K o n d r a c k i J.
1988 Geografia fizyczna Polski, Warszawa.
M a z u r e k T.
1997 Wyniki badań ratowniczych na wielokulturo wym stanowisku 54 w Dorohusku, woj. chełm skie, APŚ, t. 2, s. 73-77.
M a z u r e k T., M a z u r e k W.
1993 AZP 73-87, dokumentacja z badań powierzch niowych, w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Oddział w Chełmie. 1994 Wyniki badań wykopaliskowych na stan. 4
w Macoszynie Dużym, gm. Wola Uhruska, Inf. Chełm, nr 3, s. 40-42.
1996 Nadzór archeologiczny nad pobieraniem piasku przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Chełmie nad Jeziorem Wytyckim w 1996 roku, dokumentacja w archiwum Pań stwowej Służby Ochrony Zabytków, Oddział w Chełmie.
1996a Wyniki badań wykopaliskowych w Wytycznie, stan. 5 i nadzorów archeologicznych na stano wiskach wokół Jeziora Wytyckiego w woj. che łmskim, APŚ, t. 2, s. 86-94.
1998 Kilka uwag na temat tzw. grupy czemiczyńskiej, [w:] 20 lat archeologii w Maslomęczu, t. 1, Lublin, s. 135-148.
M a z u r e k W.
1995 Wyniki badań sondażowych na osadzie wielo kulturowej w Szumince, stan. 7, gm. Włodawa, Inf. Chełm, nr 5, s. 7-20.
1996 Wyniki badań kurhanu wczesnośredniowiecz nego w Koczowie, stan. 1, gm. Kamień, Inf. Chełm, nr 7, s. 35-46.
1997 Wyniki drugiego sezonu badań wykopalisko wych na osadzie z okresu przedrzymskiego w Wytycznie, stan. 5, gm. Urszulin, Inf. Che łm, nr 8, s. 33-38.
O b l o m s k i j A. M., T e r p i l o v s k i j R. V.
1994 O svjazjach naselenija centralnoj Evropy i Vo-stoka Dneprovskogo Levobereżżja v latensko- je i rannerimskoje vremja, [w:] Kultura prze
worska, t. 1, Lublin, s. 159-181.
S t a s i a k M.
1994 Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce, Lubi··’
Z o l l - A d a m i k o w a ŕi
1979 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopal ne Słowian na terenie Polski, cz. II. Analiza. Wnioski, Wrocław.
Te r e s a Ma z u r e k a n d W o j c i e c h M a z u r e k
Re s u l t s o f Re s c u e Ex c a v a t io n s o fa Sit e f r o m t h e Ro m a n Pe r io da n d t h e Ea r l y M id d l e Ag e s in Wy t y c z n o, Sit e 2 7 , Ch e ł m Vo iv o d s h ip
The rescue excavations in Wytyczno - site 27, Urszulin commune - were undertaken due to the site being threatened by sand extraction from its northern side. The sand extraction area was set up here in 1996 by the Regional Board of Draina ge and Water Installations in Chełm. The sand extraction was supervised by archaeologists, which resulted in the discovery of feature 1 (Mazurek and Mazurek 1997, p. 93).
A total of 110 sq. m were examined within four trenches. Twenty one archaeological features were uncovered concen trated mainly at the eastern edge of the extraction area. These can be divided into three groups: I - circular and oval in plan (1 m in diameter) and cylindrical in cross-section, which con tained materials from the Roman Period (6 features), II - ob
long and curvy with a synclinal shaped cross-section bearing early Medieval materials (6 features), III - small but regular postholes ( 1 feature).
The function of group I is difficult to determine. On the other hand the features from group II may constitute bottom parts of the pits made when the early Medieval barrows were set up.
The remaining traces of a settlement from the Roman pe riod can be dated on the basis o f Przeworsk culture ceramics from feature 11 (Fig. 5a) to phases B2 to Q j C - C ^ , and should rather be associated with the so called late Zarubincy circle. On the other hand, the alleged barrows should be assigned to the period between the 8th and 9th/ 10th centuries.
