Genezyjska "Iliada" Juliusza Słowackiego

Elżbieta Powązka

Genezyjska "Iliada" Juliusza

Słowackiego

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

35-46

Fo lia 20

Studia Historicolitteraria IV (200 4)

Elżb ie ta P o w ą z k a

Genezyjska

Iliada

Juliusza Słowackiego

P r o b l e m in te r te k s tu a ln o ś c i u tw o r ó w J u liu s z a S ło w a c k ie g o j e s t z a g a d n ie n ie m t o ­ w a r z y s z ą c y m o d d a w n a b a d a n i o m n a d t w ó r c z o ś c i ą p o e ty . W ie lo ję z y c z n o ś ć d y s k u r s u d z ie ł a u to r a K r ó l a - D u c h a b y ł a d o s tr z e ż o n a z a r ó w n o p r z e z w s p ó łc z e s n y c h m u , j a k i p ó ź n ie j s z y c h b a d a c z y . K o m e n tu ją c p o w ią z a n ia in te r te k s tu a ln e m ię d z y S n e m s r e b r ­ n y m S a lo m e i a P a n e m T a d e u s z e m , R o l f F i e g u th tr a f n ie o k r e ś lił s p e c y fik ę te k s tó w S ło w a c k ie g o , k tó r y “b a r d z ie j o tw a r c ie n iż in n i a u to r z y e k s p o n u je w s w o ic h t e k s ta c h fa k t, ż e lite ra tu ra z a w s z e j e s t ro b io n a z lite ra tu ry , ż e p o e z ja j e s t c ią g le n a n o w o z a p is y ­ w a n y m p a lim p s e s te m ” 1 . O ile je d n a k w c z e s n e g r y z d r a m a ta m i S z e k s p ira c z y p o - e m a - ta m i B y r o n a tr a k to w a ć m o ż n a j a k o w y k w in t n ą z a b a w ę lite r a c k ą , o ty le u tw o r y p o w s ta łe p o p r z e ło m ie m is ty c z n y m p o s i a d a j ą o s o b n y s ta tu s o n to lo g ic z n y . Z p o z io m u lu d y c z n e g o p r z e n ie s io n e z o s ta ły n a p o z io m o b ja w ie n ia , tr a c ą c w t e n s p o s ó b z n a c z n ą c z ę ś ć s w o je j u m o w n o ś c i, d y s ta n s u d o rz e c z y w is to ś c i. T e r a z p o e ta m ó w i d o s ło w n ie i n a s e rio , a r e p e r t u a r i n te r te k s tu a ln y c h o d w o ła ń b ę d z ie m ia ł is to tn e z n a c z e n ie . P r ó b u ją c o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie o m ie js c e I l i a d y H o m e r a w tw ó r c z o ś c i w i z jo ­ n e r a z P o r n ic , tr z e b a p r z y p o m n ie ć k i lk a f a k tó w z m is ty c z n e j b io g r a f ii S ło w a c k ie g o . T w o r z ą c s y s te m g e n e z y js k ie j w ę d r ó w k i d u c h ó w p o e ta s z u k a ł d ro g i, j a k ą j e g o w ła s n y d u c h w ę d r o w a ł d o c z a s u n a r o d z in w c ie le. D i a l o g T r o is ty , w c z ę ś c i w y ja ś n ia ją c e j d z ie je H e lio n a i H e lo is , b ę d ą c y z a r a z e m p r ó b ą r e k o n s tr u k c ji d o ty c h c z a s o w y c h ż y w o ­ tó w a u to r a , j e s t j e d n y m z e ta p ó w w ią z a n ia H o m e r a z j e g o w ła s n ą d r o g ą d u c h o w ą .

O to w ięc d u c h tw ój [...] w ch o d z i w ciało H o m era... [...] lecz oto d uchy Jazo n a, G re k ó w tro jań sk ich , O rfeusza... k tó re są b ez o rg an izacji - czu jąc, ż e p ra c a ich n a z ie m i b y łab y bez o w o cu d la p rz y szło ści [...] ci - i w szy scy G recy z a spraw ę A g a m em n o n a polegli... d u ch am i b ę d ąc p o w ia d a ją do siebie: Jeż eli tem u c zło w iek o w i p e łn e m u w ie d zy , p rz ela ­ n e m u d u c h a p otęgą... n ie zam k n iem y o c zu błęk itn y ch ... to zap raw d ę, te n d u ch je d y n y , który je s t naszej m o cy i w iedzy... spędzi z n ó w ży cie n a c ie k aw y m o b z ie ran iu lu d zi i n a ­ tu ry i n igdy w d u c h u sw o im n ie d o w ie się o m o cy , k tó rą p o sia d a 2.

1 R. Fieguth, Słowacki intertekstualny. “Pan Tadeusz" Mickiewicza i “Sen srebrny Salomei" Słowackie­

go, [w:] Słowacki współczesny, red. M. Troszyński, IBL, Warszawa 1999, s. 48.

J a k o te n , k tó r y j e s t w c i e l e n i e m a u to r a I l ia d y , o ś l e p io n e g o n ie g d y ś p r z e z d u c h y J a z o n a , O r f e u s z a , A g a m e m n o n a i b o h a te r ó w tr o ja ń s k ic h , S ło w a c k i m ia ł p r a w o p o d ­ j ą ć j e s z c z e r a z t r u d t w o r z e n ia , t y m r a z e m ś w ia d o m e g o , h i s t o r ii u p a d k u I lio n u . N ie m u s i a ł j e d n a k , j a k z a u w a ż y ła A l i n a W itk o w s k a , p i s a ć o d n o w a p e łn e g o e p o s u - “ W y s t a r c z y ł s y g n a ł k i e r u n k u p r z e t w o r z e n i a , t r o p w c h ł o n ię c i a p r z e z c a ło ś ć , p r z e z n o w ą u n i w e r s a l n a s y n te z ę , t w o r z o n ą , s t a ją c ą s ię , n i e m o ż li w ą d o n a p is a n ia , w k tó r e j s w o je k o n i e c z n e m ie js c e m a n o w y H o m e r ” 3. W e w s tę p ie d o I l ia d y w y d a n e j w B N p r o f e s o r J e rz y Ł a n o w s k i, s p o ś ró d X I X - w ie c z - n y c h p r z e k ł a d ó w w y m i e n i a j e d y n i e p a r a f r a z ę p i e ś n i I, X V I I i X X I d o ­ k o n a n ą p r z e z J u l i u s z a S ło w a c k ie g o . D o d a j e p r z y t y m d w ie z n a c z ą c e u w a g i: p i e r w ­ s z a d o ty c z y f a k tu , iż “ H o m e r b y ł w n i c h t y lk o p r e te k s t e m d l a l ir y z m u S ł o w a c k ie ­ g o ” 4, d r u g a z a ś m ó w i o ty m , ż e e g z y s tu j ą c y w t e d y w ś r ó d c z y t e l n i k ó w p r z e k ła d , d o k o n a n y p r z e z F r a n c is z k a K s a w e r e g o D m o c h o w s k i e g o , n ie b y ł z a g r o ż o n y w s w o ­ j e j p o z y c j i a n i p r z e z p a r a f r a z ę d o k o n a n ą p r z e z S ło w a c k ie g o , a n i p r z e z ż a d e n in n y . A u t o r o p r a c o w a n i a z w r a c a t u u w a g ę n a s p e c y f ic z n y c h a r a k te r p r a c y p o e ty , k t ó r y n ie t y le t łu m a c z y ł o r y g i n a ł ( z te g o z r e s z t ą n ie k o r z y s t a ł , p o s ł u g i w a ł s ię a n g ie l s k i m t ł u ­ m a c z e n i e m A l e k s a n d r a P o p e ’a ), ile , u ż y w a j ą c o k r e ś l e n i a E w y N a w r o c k ie j , “ p i s a ł n a n o w o ” 5 i to n ie t y lk o H o m e r a , a le t a k ż e S z e k s p ir a i M ic k ie w ic z a . P r z y p o m in a się p y ta n ie , z a d a n e k i e d y ś p r z e z W ie s ł a w a J u s z c z a k a , d la c z e g o S ło w a c k i p o d j ą ł to z a d a n ie ? W e d ł u g b a d a c z a : “ p r z e k ł a d I lia d y j e s t t y p o w ą d l a m i ­ s ty k ó w p r ó b ą s i ę g n ię c i a d o p r a ź r ó d e ł k u ltu r y i z a a n e k t o w a n i a i c h n a r z e c z w s p ó ł ­ c z e s n y c h , n ie r a z i n d y w i d u a l n y c h p o t r z e b ” 6. W a r to s ię g n ą ć d o t e g o p r z e k ła d u , b y s tw ie r d z ić , c o s ię s ta ło z e p o s e m H o m e r a p o d p i ó r e m p o e ty - m is ty k a .

P r o b l e m t e n p o r u s z y ł T a d e u s z S in k o w k s i ą ż c e n a t e m a t h e ll e n iz m u S ło w a c ­ k ie g o . A u t o r b a r d z o s z c z e g ó ło w o o m ó w i ł s t o s u n e k t e k s tu d o j e g o p i e r w o w z o r u . P o l e m i z u ją c z b a d a c z a m i, k t ó r z y w s k a z y w a li r a c z e j n a ź r ó d ła f r a n c u s k ie , S in k o j e d n o z n a c z n ie w y k a z a ł n i e w ą t p l iw ą z a le ż n o ś ć o d w e r s j i a n g ie ls k ie j. W s k a z a ł t a k ż e n a p r z e j a w ia j ą c e się w j ę z y k u w p ły w y K r ó l a - D u c h a . J a k o c e c h ę c h a r a k te r y s t y c z n ą p r a c y S ło w a c k ie g o w y m i e n i ł t a k ż e p i e r w ia s t e k r o m a n s u w y d o b y t y z m o ty w u b r a ­ n e k C h r y z e id y i B r y z e i d y o r a z a le g o r y c z n e p o t r a k t o w a n ie b ó s t w 7. P o d o b n e u w a g i c z y n i r ó w n i e ż J u l i u s z K l e i n e r w D z ie j a c h t w ó r c z o ś c i. A u t o r m o n o g r a f i i s z c z e g ó ło w o z a jm u je s ię s ł o w n i c tw e m p o l s k i e g o r o m a n ty k a , o b c y m z a r ó w n o H o m e r o w i , j a k i P o p e ’o w i. D o s p o s tr z e ż e ń o b u t y c h a u to r ó w o d w o ł u j e s ię E w a N a w r o c k a 8. Z a b i e r a j ą c g ło s w d y s k u s ji o m is ty c y z m ie S ło w a c k ie g o , w s p o m i n a o u w y p u k l e n iu w t łu m a c z o n y c h f r a g m e n ta c h w a l k i w o d y i o g n i a ( K s a n to s i W u l ­

3

4

5

6

7

k a n ) , p o r z ą d k u c ia ł a i p o r z ą d k u d u c h a ( A c h ille s ) o r a z lu c y f e r y c z n e j, o d s y ła ją c e j d o B ib l i i r a c z e j n iż d o H o m e r a , k r e a c ji A p o llin a . W s k a z u j e t e ż n a s p e c y f ic z n y d o b ó r f r a g m e n tó w d o k o n a n y p r z e z p o e tę : s ą to “ te , k tó r e d a j ą s ię z in t e r p r e t o w a ć w k a t e g o ­ r i a c h f i lo z o f i i g e n e z y js k ie j ” 9. O d p o w ie d z i ą n a p y t a n i e o p r z y c z y n y ta k ie g o p o t r a k t o w a n ia g r e c k ie g o p i e r w o ­ w z o r u j e s t o b r a z ś w ia ta , o g lą d a n y p r z e z p r y z m a t m is ty c z n e j w i z ji a u to r a G e n e s is z d u c h a . S p e c y f ic z n ą s tr u k tu r ę w s z e c h ś w i a t a p o e ta p r ó b o w a ł o p is a ć w ie lo k r o t n i e i n a r ó ż n e s p o s o b y , e f e k t e m c z e g o s ą p o z o s t a w io n e w e f r a g m e n ta c h , w ie lo k r o t n i e p r z e r e d a g o w y w a n e te k s ty , n a z w a n e p r z e z b a d a c z y D z ie ł e m f il o z o f i c z n y m . W y ła n i a ­ j ą c a s ię z n i c h w i z j a h i s t o r ii j e s t t u i s t o t n ą p r z e s ł a n k ą in te r p r e ta c y jn ą . W L i ś c i e d o R e m b o w s k ie g o S ło w a c k i p is z e , ż e z le n i w i o n y d u c h w o s ta tn ie j, s z ó s te j p r a c y , z a ­

m ia s t ś w ia tło ś c i w y d a ł o g ie ń . N a s k u t e k te g o , t r ó jc a - d o s k o n a ło ś ć , ( k t ó r a m ia ła p o w s ta ć z D u c h a w C ie p lik u , C ie p l i k a E le k t r y c z n o ś c i i C i e p l i k a Ś w ia tła ) “ s t a ła s ię b e z p ł o d n ą ... [i] j u ż t r ó j c ą n ie j e s t ” 10. Z p o m o c ą B o ż ą p o w s ta ł a n o w a tr ó jc a . M ó w ią c o b u d o w i e a to m u , w t y m s a m y m l iś c ie p o e t a p is z e : “ A t o m j e s t tr ó jc ą : D u c h ś w ia tło , D u c h w o d a , D u c h o g i e ń ” 11. E le m e n t e m b o s k i m j e s t t u ś w ia tło , ż y c ie z a ś u t r z y m u j e s ię n a s k u t e k w a l k i d w ó c h p o tę g : w o d y i o g n i a ( p i e r w i a s t k a m ę s k ie g o i ż e ń s k ie g o ) 12. C z ło w ie k , j a k o m ik r o ­ k o s m o s , k r y j e w s o b ie te s iły - o g i e ń j a k o “ w n ę t r z n o ś ć g r z e s z n ą ” , w o d ę j a k o “ p i e r ­ w i a s t e k o b r o n i c i e l ” , z a ś e le m e n t e m p a n u ją c y m j e s t ś w ia tło , k t ó r e j e s t “ t e r a z n ie w y - j a w n i o n e - i w p o ł ą c z e n i u z g r z e s z n y m i o s o b a m i tr ó jc y a n a to m ic z n e j z n ie w a ż n i o - n e ” 13. T a k a w i z j a m ik r o - i m a k r o k o s m o s u p o j a w ia się w p i s a n y c h n a n o w o p r z e z S ło w a c k ie g o f r a g m e n ta c h p ie r w s z e g o d z ie ł a w h i s t o r ii l ite r a tu r y e u r o p e js k ie j. W s z y s tk ie e le m e n ty s k ła d a ją c e s ię n a t r ó jc ę g e n e z y js k ą s ą w o r g a n ic z n y s p o s ó b z e s o b ą s p le c io n e , a le k a ż d y r ó w n o c z e ś n i e m a w t e k ś c i e s w o j ą n i e z a l e ż n ą s f e r ę d o ­ m in a c ji. P i e r w s z a s t r o f a p o e m a t u o d s y ł a n a s d o G e n e s i s z D u c h a , w k tó r e j z a p is a n y z o s t a ł n a s t ę p u j ą c y p o c z ą te k s tw o r z e n ia :

D u ch y w ięc, k tó re w y b rały z a fo rm ę św iatło , o d łączy łeś o d d u chów , k tó re ob rały o b ja ­ w ie n ie się w ciem n o ści, i ta m te n a sło ń cach i g w iazd ach , a te n a z ie m ia c h i k się ży c ach ro zp o częły p ra cę fo rm 14.

D w a r a z y p o e t a w s p o m i n a o o b s z a r z e c ie m n o ś c i: g d y m o w a j e s t o p i e k l e (“ g n i e w ś p ie w a j, k tó r y w c ie m n e p ie k ło z a p r o w a d z i ” 15), d r u g i r a z e p it e te m “ c z a r n y ”

9 Tamże, s. 219

10 J. Słowacki, [Fragmenty przekładu Iliady Homera]. Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, t. XIV, s. 400, w. 230 i n.

11 Tamże.

12 Tamże, s. 428-429, w. 145 i n. 13 Tamże, s. 430 w. 1 i n.

14 J. Słowacki, Genesis z ducha. Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, t. XIV, s. 47, 65, 90. Jest to cytat z redakcji ostatecznej, ale w trzech pozostałych nie ma tu właściwie różnic.

o b d a r z a A g a m e m n o n a : (“ A c h i ll a z c z a r n y m s k łó c iw s z y M e m n o n e m ” 16). D u c h y ś w ie tlis te n ie z a n i e d b a ł y s w o je j p r a c y , z a ś z le n iw io n e d u c h y c ie m n o ś c i m u s z ą p o d ­ j ą ć t r u d d o s k o n a l e n i a f o r m y k o s z t e m u t r a t y s w e g o z e w n ę t r z n e g o k s z ta łtu . Z te j p e r ­ s p e k ty w y z r o z u m ia łe s ta je s ię z a i n t e r e s o w a n i e p o e ty t e m a te m n a js ła w n ie js z e j b a ta l ii ś w ia t a s ta r o ż y tn e g o : I l i a d y - o s t a tn i r o k z m ie r z a ją c e j d o tr a g i c z n e g o f i n a ł u d z ie s i ę ­ c io l e tn i c h z m a g a ń - z n a k o m ic ie ilu s tr u je n is z c z e n i e c ia ł, b ę d ą c e d z ie ł e m d u c h a . A n a l o g ic z n y m o ty w w s k a z a ć m o ż n a w i n n y c h u t w o r a c h S ło w a c k ie g o , z a w i e r a j ą ­ c y c h p r z e s ł a n ie g e n e z y js k ie . C h o c ia ż b y o b r o n ę B a r u , d o k tó r e j s ię g n ą ł, p is z ą c K s i ę ­ d z a M a r k a c z y p la n u j ą c d r u g ą c z ę ś ć B e n i o w s k i e g o , n a z w a n ą I l i a d ą B a r s k ą . P o d o ­ b i e ń s tw o t r e ś c i m ię d z y d z ie ł e m H o m e r a a w s p o m n i a n y m i t e k s ta m i S ło w a c k ie g o n ie o g r a n ic z a s ię d o a lu z ji l ite r a c k ie j z a w a r te j w t y tu l e p l a n o w a n e g o p o e m a tu . P o d o b n a j e s t s a m a s y tu a c ja - o b lę ż o n e , w ł a ś c iw ie s k a z a n e n a z a g ła d ę m ia s to ( t u r o lę K a s a n - d r y p e łn i h is to r ia ) i z a r a z a d z ie s i ą t k u j ą c a w a l c z ą c y c h ( c h o ć t y m r a z e m s ą to o b l ę ż e ­ n i). I s to tn y j e s t t a k ż e w y b ó r m o m e n t u d z ie jo w e g o . W e p o s ie H o m e r a , s p o w o d o w a ­ n a u p o r e m A c h i ll e s a ś m ie r ć P a t r o k la j e s t p u n k t e m z w r o t n y m n ie t y lk o w r o z w o ju a k c j i u tw o r u , a le t a k ż e d l a c a łe j w o jn y . P o z g o n ie p r z y ja c i e la n a p o le b i tw y p o w r ó c i p r z e p e łn i o n y b ó l e m i d y s z ą c y c h ę c ią z e m s ty s y n T e ty d y , b e z k tó r e g o lo s T r o i n ie z o s ta łb y d o p e łn io n y . P o d o b n i e is to tn ą , s y m b o l ic z n ą r o lę p e łn i w d z i e j a c h o b r o n a B a r u - j e s t to c z a s o b j a w ie n i a s ię p r a c y d u c h a , k t ó r a p r z y w r a c a p ł o n ą c e m u m ia s tu s e n s i g o d n o ś ć j e g o s p r z e c iw u . O g ie ń , s y m b o l z n is z c z e n i a , i d e n ty f ik o w a n y z e le m e n t e m m ę s k im w m ik r o - i m a k r o k o s m o s ie , to w a r z y s z y s c e n o m g n i e w u i r o z le w u k r w i. W s p o m n ie ć t u t r z e b a p r z y w o ł a n ą w y ż e j w i z ję o to c z o n e g o o g n i s t y m ł u k ie m , p r z y n o s z ą c e g o z g u b ę A p o l- lin a . O d j e g o s tr z a ł r u m ie n i s ię p o w ie tr z e , w e m g ła c h b ł y s k a j ą p ło m ie n ie . C a ły o b ­ r a z s p o w ij a ją c ie m n o ś c i, r o z ja ś n i a n e g łó w n ie s r e b r e m b o s k i c h s trz a ł. W e w n ę tr z n y p ł o m i e ń t r a w i A g a m e m n o n a w c h w i li g n ie w u . W ó d z G r e k ó w , o w ł a d n ię t y p i e r w ia s t k i e m n i s z c z ą c y m - o g n ie m , n ie t r a c i j e d n a k k r ó le w s k ie j g o d ­ n o ś c i - j e g o t r o n j e s t b ł y s z c z ą c y , z a ś w o k u lś n i b ł y s k a w i c a . F a k t u t e g o n ie m o ż n a z ło ż y ć n a k a r b p o p u la r n e j f r a z e o lo g i i ( b ł y s k a w i c a g n ie w u ) , s p ó r, k tó r y w k r ó tc e w y b u c h n i e , b ę d z i e w a l k ą d w ó c h p o t ę ż n y c h d u c h ó w 17. P r z e d p o c h o p n ą o c e n ą m o ­ r a ln ą t y c h w y d a r z e ń p r z e s t r z e g a K a lc h a s , k t ó r e g o s ło w a z d r a d z a j ą m r o c z n e m e a n ­ d r y g e n e z y js k ie j e ty k i: ... g d y b y ś w ied ział, J a k ą n a grzechy n a sz e b o g i p a trz ą tw arzą, P rzez co zn ien aw id z iły , z a co m o rem karzą, Z a d rż a łb y ś...18

16 Tamże, w. 8.

17 Słowacki mistyczny..., s. 219.

18 J. Słowacki, [Fragmenty...], s. 247, w. 105-107. Słowa te nie mają odpowiednika ani w oryginale, ani w przekładzie angielskim, z którego Słowacki korzystał.

W o d p o w ie d z i u d z ie lo n e j p r z e z A c h ille s a k r ó lo w i - a n ta g o n iś c ie , z a r y s o w u je się z a p o w ie d ź u p a d k u T ro i, z a ś A g a m e m n o n o d m a lo w a n y z o s ta je w o t o c z e n iu p ło m ie n i:

W te n cz a s i ty... p o ży w isz się, m ia st o b d zieraczu , W śró d p ło m ie n i, p o so k i, i w rz ask u i p ła c z u 19

W iz j a ta , p r z y w o d z ą c a n a m y ś l f r e n e t y c z n e o p is y S n u S r e b r n e g o c z y K s i ę d z a M a r k a , p r z y w o ł u je f r a z e o lo g i ę k a n i b a l i s t y c z n ą k t ó r ą n a c e c h o w a n e s ą t e k s ty f i l o z o ­ f i c z n e S ło w a c k ie g o . W b l a s k u o g n i a r o z g r y w a s ię s w o is ta p s y c h o m a c h ia A c h ille s a , g d y g n i e w i r o z ­ s ą d e k , n i c z y m d w ie f u r ie , c h c ą g o p r z e c ią g n ą ć n a s w o ją s tr o n ę . W z a l e ż n o ś c i o d te g o , k t ó r a z e s t r o n b i e r z e g ó r ę , z m i e n ia s ię r ó w n i e ż s p o s ó b o p i s u b o h a te r a . I ta k , o g a r n ię ty g n i e w e m h e r o s : “ o c z y m a j a k o g n i a p i e c z ę c ia m i p i e c z e ” , z a ś p o d e g id ą r o z s ą d k u - “b ł y s k a p o G r e k a c h o c z y m a ” . P r z e c i w s t a w i e n i e o g n i a i ś w ia tła , e m o c ji i r o z u m u , w y r a ż a w a l o r y z u j ą c e , w i e c z n e r o z d a r c ie d u c h a . O b e c n e t u “ ś w ie t li s t e ” e le m e n ty o p i s u m a j ą z n a c z e n ie : b ł y s k m ie c z a s p r o w a d z a n a z ie m ię M i n e r w ę , k t ó r a c h w y t a b o h a te r a z a z ło te w ło s y , s a m a z a ś , o to c z o n a c ie m n o ś c ią , ś w ie c i o g n is ty m i k o ł a m i o c z u . B o g i n i z d r a d z a , ż e z n a p r z y s z ł e lo s y , g d y ż m o ż e w e j r z e ć w “ z ło t ą p r z y s z ł o ś c i ś w ie t li c ę ” - p r z e p o w i a d a t r i u m f A c h ille s a .

W w i z j a c h g e n e z y js k ic h o g i e ń c z ę s to łą c z o n y j e s t z k r w ią . Z le n i w i o n e d u c h y , w y t w o r z y w s z y z a m i a s t ś w ia tła p ł o m ie ń , a b y s ię u d o s k o n a lić , m u s z ą n is z c z y ć s w o ją f o r m ę , s tą d k r e w . N e s to r , p r ó b u j ą c z a ła g o d z ić w z a j e m n ą n ie c h ę ć , p r o s i o “ z a g a s z e ­ n ie o g n i a ” s p o r u , c h o ć z d a je s o b ie s p r a w ę , ż e j e s t o n d z ie ł e m d u c h ó w , o c z y m b ę ­ d z ie j e s z c z e m o w a . D a le j w s p o m i n a o o g n iu , w k t ó r y m p ł o n ie k r e w . P o d o b n y m o b ­ r a z e m p o s ł u g u j e s ię A c h ille s , k i e d y g r o z i A g a m e m n o n o w i: “ i t w o j a k r e w s ię n a t y m o t m ie c z u z a k u r z y ” 20. O g i e ń w y p e ł n ia M e n e la o s a , k t ó r y “ p ł o n ie d u m ą ” n a d z w ł o k a m i p o k o n a n e g o E u f o r b a . O b w ie s z c z a ją c j e g o ś m ie r ć , A p o llo , p r z y b r a w s z y p o s t a ć M e n ta ja , o g ła s z a : “ E u f o b iu s z z a b ity , E u f o b iu s z , p e łn y o g n i a ...” 21. W t e n s p o s ó b w z y w a d o z e m s ty H e k t o r a , k t ó r y n a w i e ś ć o t y m “j a k W u lk a n s z e d ł i s z a la ł, i w ió d ł, i o g n i e m c a łe s z e r e g i z a p a la ł ” 22. J e s z c z e r a z p ł o m i e ń z o s t a ł p r z y w o ł a n y w p o r ó w n a n i u M e n e la o s a d o lw a z r o z o g n io n ą s k r o n ią , k t ó r y u c ie k a o d z d o b y c z y . P ie r w ia s te k o g n ia , w y s tę p u ją c y g łó w n ie w o b r a z a c h w a l k i i z n is z c z e n ia , p o ja w ia się ta k ż e w p o w ią z a n iu z in n y m i e le m e n ta m i g e n e z y js k ie j tr ó jc y : w o d ą i ś w ia tłe m .

W o d a to e le m e n t k s i ę ż y c o w y , i d e n t y f i k o w a n y z p i e r w ia s t k i e m ż e ń s k im w n a ­ tu r z e . W p o e m a c i e j e s t o n a d o m e n ą b o g i n e k lu b k o b i e t ś m ie r te ln y c h . A g a m e m n o n , n ie z g a d z a j ą c s ię n a o d d a n ie C h r y z e id y o jc u , m ó w i o n ie j “ n i e b i e s k a d z ie w c z y n a , d z ie c k o b i a ł e i r ó ż o w e , [...] p a n n a b i a ł a ” . W C h r y z e id z ie o b j a w i a j ą s ię r ó w n ie ż 19 Tamże, s. 248, w. 157-158. 20 Tamże, s. 253, w. 381. 21 Tamże, s. 261, w. 77-78. 22 Tamże, s. 262, w. 87-88.

p i e r w ia s t k i g e n e z y js k ie : w o ń - b ł y s k a w i c a , k t ó r ą “ s z c z a r o w a ła ” “b ł y s k a w i c o w e g o ” A g a m e m n o n a , o r a z p ł o m i e ń w o k u , p o k tó r e g o z a g a ś n i ę c i u k r ó l p r z y w r ó c i k o c h a n ­ k ę w ła ś c iw e j j e j , w o d n e j a u rz e . N a s k u t e k in te r w e n c j i A p o l l in a c ó r k a C h r y z e s a p o w r ó c i d o w ł a ś c iw e g o j e j o t o ­ c z e n ia o w i e le w c z e ś n ie j. C h a r a k t e r y s ty c z n e j e s t , ż e k a p ła n , “b i a ł y s t a r z e c ” , d o c h o ­ d z i s w y c h p r a w n a d b r z e g i e m m o r z a , s w o je p r o ś b y p o p i e r a ł z a m i - e le m e n t w o d n y j e s t b o w i e m , j a k j u ż w s p o m in a ła m , w tr ó jc y g e n e z y js k ie j p i e r w ia s t k i e m o c a la ją c y m . P r z e z m o r z e , k tó r e g o f i z y c z n ą n a t u r ą p o d k r e ś l a s p e c y f i c z n a z m i e n n a k o l o r y s t y k a w o d y , z o s ta je t e ż o d e s ł a n a d o d o m u b r a n k a A g a m e m n o n a , g d y - “ p r z e z b ł ę k i t b la d y / P o s z ł a ł ó d ź ” 23. N i e ty lk o C h r y z e s s z u k a ł s p r a w i e d l i w o ś c i n a d b r z e g i e m m o r z a . W k r ó tc e p o j a ­ w i a s ię t a m A c h ille s , “ s y n s r e b r n e j T e t y d y ” , g d y b ę d z i e z m u s z o n y o d d a ć s w ą b r a n ­ k ę , B r y z e id ę . Z a n i m j e d n a k to n a s tą p i, d o jd z ie d o p o n o w n e g o s ta r c i a m ię d z y n im a A g a m e m n o n e m . W o p o w i e ś c i A c h i ll e s a o s i e ls k im ż y c i u w G r e c ji p r z e d w y r u s z e n ie m n a w o j n ę p o j a w i a s ię in te r e s u ją c y f r a g m e n t:

W sz a k m i T ro jan ie żadnej dalekiej obrazy N ie zad a li - w sp okojne m i pań stw o n ie w p ad li, Ż y t n ie p a lili - k o n i n a łąk a ch n ie kradli, D alek o stąd ... się pasły m o je tłu ste stada,

W c ic h y m k ra ju - g d zie je n o sam b rzeg o d p o w iad a G rz m o to w i srebrnej fali... z ło te ż n iw a sto ją...24

O b r a z te n , k t ó r e g o e p ic k i m p r z e p y c h e m z a c h w y c a ł się J u l i u s z K le in e r , w y r a ż a z j e d n e j s tr o n y t ę s k n o tę z a s p o k o j n y m ż y c ie m , z d r u g ie j z a ś - k r y je w s o b ie o d p o ­ w i e d ź n a p y ta n ie , d l a c z e g o t a h a r m o n i a d łu ż e j tr w a ć n ie m o g ła . N ie m o g ła , g d y ż b y ł a h a r m o n i ą p o z o r n ą . Z a u w a ż m y z a c h w i a n i e r ó w n o w a g i p i e r w ia s t k ó w g e n e z y j- s k ic h : s r e b r n a f a l a - w o d a , z ło te ż n iw a - ś w ia tło , b r a k z a ś e le m e n t u t r z e c i e g o - o g n ia . B r a k t e n j e s t z r e s z t ą z a z n a c z o n y p r z e z p r z e c z e n i e (“ n ie p a li l i ” ). W s p o m n ia n a j u ż z ja w a M in e r w y , k tó r e j t o w a r z y s z ą k r ę g i o g n ia , m a t a k ż e e l e ­ m e n ty a k w a ty c z n e : A c h i ll e s “ p a tr z y w o c z y m ie s i ę c z n e ” z ja w y , k t ó r a w k o ń c u “ r o z p r y s k a s ię ” w k r ę g i i w r a c a d o n ie b a . M o r z e j e s t k r ó l e s tw e m T e t y d y i u n ie j A c h ille s d o c h o d z i s w o je j k r z y w d y , p o u t r a c ie B r y z e i d y , k tó r ą , z a u w a ż m y , d o n a m i o t u k r ó l a S p a r ty p r o w a d z ą b r z e g i e m m o r z a . S c e n a s p o t k a n ia m a tk i i s y n a j e s t o d p o w i e d n io s t y lis ty c z n ie n a c e c h o w a n a : A c h i ll e s “ id z ie n a b r z e g , [...] w b ł ę k i t o c z y u t a p i a ” 25, d o m a tk i z a ś z w r a c a s ię “ B o ­ g i n i r z ą d z ą c a w o d ą ” . T e t y d a s p o c z y w a w ó w c z a s n a d n ie m o r z a “ w p o d w o d n e tę c z e z a n u r z o n a - w p a ła c a c h B o g a O c e a n a ” , a le w y t r y s k a z w o d y ( j a k G o p la n a ) , b i e g n i e p o f a la c h , d o s y n a z a ś m ó w i: “b o ż k u p r z e s r e b r n e g o l ic a ” - N ie b y ł t y m t łu m a c z e ­ 23 Tamże, s. 254, w. 391-392. 24 Tamże, s. 249, w. 186-191. 25 Tamże, s. 255, w. 438 i n. do 553.

n i e m z a c h w y c o n y J u l i u s z K le in e r , j e d n a k ż e p a m i ę ta ć t r z e b a , ż e A c h i ll e s a c h r o n iła p r z e d z r a n i e n i e m w o d a , p o c h o d z ą c a z f a l S ty k s u , s tą d s r e b r n y , “ w o d n y ” e p ite t. W p o d o b n e j s ty lis ty c e o d p o w i a d a A c h ille s : “ T y , [...] k tó r e j b i a ł e s k r z y d ło c h o d z i p o n i e b i e s k i c h b ł ę k i t a c h ” . T e t y d a p ł a c z e “ p e r ła m i o c e a n o w y m i ” , z a ś w r a c a j ą c , r z u c a s ię w “ o tw a r te f a le z ie l o n e ” . Ś w ia tło j e s t t r z e c im , b o s k i m e le m e n t e m g e n e z y js k ie j t r ó jc y . S y m b o liz u je o b e c ­ n o ś ć b ó s t w a , j e s t t a k ż e e le m e n t e m p a n u ją c y m , a z a r a z e m , j a k p a m i ę ta m y , u c ie m ię ­ ż o n y m p r z e z d w a n iż s z e p i e r w ia s t k i : o g i e ń i w o d ę . W t e k ś c i e p r z e k ł a d u ś w ia tło e w o k o w a n e j e s t n a d w a s p o s o b y : p r z e z z ło to i p io r u n . Z ło to z a ś p o j a w ia s ię w t e k ­ ś c ie r ó w n ie ż d w o j a k o : j a k o k o lo r , z n a k “ d o t y k u ” b ó s t w a , i j a k o m a t e r i a - p ie n ią d z . I t a k C h r y z y s g r o z i G r e k o m :

O d d ajcie m i [...] C h ry zeid ę;

Jeżeli n ie z lito ści, z ło ta w a m o d w ażę -

W eź cie lub w as p rz e d sło ń ca o b lic zem z a s k a rż ę 26

K a p ł a n u ż y w a a r g u m e n tó w t a k z e s f e r y s a c ru m , j a k i p r o f a n u m , g d y j e d n a k A g a m e m n o n b ę d z i e s ię b r o n i ł p r z e d o s k a r ż e n i a m i K a l c h a s a i p o w t ó r z y o b a w a r u n ­ k i, n a c i s k p o ł o ż y n a d r u g ą s f e r ę , s ta r a ją c s ię w t e n s p o s ó b u m n ie j s z y ć s w ą w in ę : “ ż e m s ło n e c z n e g o o b r a z i ł k a p ła n a , / ż e m [...] n ie c h c i a ł o d d a ć n ie b ie s k ie j d z ie w ­ c z y n y z a z ło t o ” 27. J e d n a k w c h w ilę p ó ź n ie j w ó d z G r e k ó w ż ą d a z a p ła ty z a b r a n k ę (“ z ło ta g ó r y s p o r e ” ). T a k ż e z ja w i a j ą c a s ię p r z e d A c h i ll e s e m M i n e r w a o b ie c u je b o ­ h a te r o w i z ło to , j a k o z a d o ś ć u c z y n i e n ie z a p o n i ż e n i e , k tó r e g o s p o tk a ło .

Z ło t o p o j a w ia s ię r ó w n i e ż w d a ls z y c h s ł o w a c h A c h ille s a , s k i e r o w a n y c h d o A g a m e m n o n a : “ W ię c z ło to d o tw e g o n a m i o t u / P ł y n i e - a z e m n ie t y lk o m o r z e k r w i i p o t u ? ” 28. N i e p r o p o r c j o n a l n o ś c i e le m e n tó w , k tó r e c h c i w o ś ć A g a m e m n o n a c h c e r o z d z ie lić n a d w a n u r ty , s p o w o d o w a ło b y z a c h w i a n i e r ó w n o w a g i p i e r w ia s t k ó w tr ó jc y g e n e ­ z y js k ie j - ś w ia t ła ( z ło ta ) , o g n i a ( k r w i) i w o d y ( m o r z e p o tu ) . B y ł a j u ż m o w a o A g a m e m n o n ie , k tó r y p ło n ie g n i e w e m i, j a k J o w is z , c is k a b ł y ­ s k a w ic e . J e g o a n ta g o n i s t a j e s t o b d a r z o n y p o d o b n ą m o c ą :

[A chilles] R z ek ł i z n a jw ię k sz y m g n iew em rzu cił p o śró d G rek ó w N a ziem ię... b erło z ło te ty siąc am i ćw ieków .

R zek łb y ś, że z garści rz u c ił zło te m i gw iazd am i; I sia d ł29. A c h i ll e s j e s t t u r ó w n y n ie b ia n o m , j e g o g e s t z a p o m o c ą p o r ó w n a n i a z o s ta ł p r z e ­ n i e s io n y n a p l a n k o s m o s u , r o z g n ie w a n y h e r o s to n ie m a l B ó g s tw a r z a ją c y g w ia z d y . 26 Tamże, s. 245, w. 31-32. 27 Tamże, s. 248, w. 126, 128. 28 Tamże, s. 249, w. 205-206. 29 Tamże, s. 252, w. 308-310.

P o r ó w n a n i e to j e s t o t y le u z a s a d n i o n e , ż e b o h a t e r z o s ta ł n a z n a c z o n y b o s k o ś c i ą j e s z ­ c z e z a ż y c i a - w y b r a ł “ ż y w o t [...] o z ło c o n y s ł a w ą ” . P o d o b n i e ś w ie tlis ta j e s t “ T e b a z ło t a ” , z d o b y ta p r z e z G r e k ó w , g d z ie w ł a d a ł k a ­ p ł a n “ o z ło t y m b e r l e ” . Ś w ie tlis ta j e s t t e ż C h r y z y s - A g a m e m n o n m ó w i o n ie j, ż e b y ł a “ m o ic h n a m io tó w ś w ia tłe m ” . Z ł o t y c h e le m e n tó w g r ó d m a w ię c e j: U l i s s e s p r z y b y w a d o C h r y z y i z a k o t w i c z a o k r ę t w z ło t y m d n ie , a n a s tę p n ie r o z p o c z y n a s ię r y t u a ł p r z e b ł a g a n i a , w k t ó r y m n a s t ą p i p o ł ą c z e n i e w s z y s tk i c h t r z e c h e le m e n tó w tr ó jc y g e n e z y js k ie j: G r e c y o b m y w a ją r ę c e “ w o d ą p r z e c z y s tą ” , k ł a d ą n a o ł ta r z u “ c ie lc e z ło t o r o g i e ” , k a p ł a n z a ś w y p o w ia d a m o d litw ę s to ją c n a d “ o g n i e m ś w ię ty m ” . J e s z c z e o b i a t a z c z a r n e g o w i n a la n e g o w ś w ię ty o g i e ń i d ź w i ę k z ło t y c h i n s t r u m e n ­ tó w , t o w a r z y s z ą c y c h m o d litw ie d o “ B o g a s r e b r n e g o ł u k a ” , k t ó r y z ł o t ą C y llę n a p e ł ­ n i a s w ą “ ś w ie tlis tą is to tą ” , s tą d “ o z ło c e n ie ” c a łe g o g ro d u , k tó r e g o d a le k ą a s o c ja c ją w

S a m u e lu Z b o r o w s k im b ę d z i e J e r u z a l e m S ło n e c z n a . Z o f i a r ą lu d z i w s p ó łg r a n a tu r a - s ło ń c e “ z a c h o d z i w m r o c z n e o c e a n y ” , b y r a n k ie m “ R ó ż a n a J u t r z e n k a n a d b ł ę k i t y B o g a O c e a n a r o z s y p a ł a s w e r ó ż e ” n a k a z u ją c p o w r ó t. D r o g a w i e d z i e , n a tu r a ln ie p r z e z m o r z e , s k ą d p r z y s z ł a z g u b a i o c a le n ie . O b r a z ś w ie tlis te g o g r o d u n ie k o ń c z y p ie ś n i, p o e ta w i e ń c z y j e j p r z e k ł a d w i z j ą o g n i s t y c h d u c h ó w o t a c z a j ą c y c h A c h ille s a . K o l e jn e d w a f r a g m e n ty to o b r a z y w a lk i. P a tr o k lo s , le ż ą c y n a p o b o jo w is k u , o p ła k a n y łz a m i, p r z y w o ł a n y m i w p o r ó w n a n i u h o m e r y c k im , z a s ło n ię ty z o s ta ł p r z e z M e n e la ja z ł o t ą ta r c z ą , o b d a r z o n ą t a k ż e e p it e te m “ ś w ie tlis ta ” . T o s z c z e g ó ln e g o r o ­ d z a j u u b ó s t w i e n ie s ta je s ię t a k ż e u d z ia ł e m E u f o r b a , k tó r e g o s z y j a “ ś w ie c i s ię w i e l k ą r a n ą ” , z a ś z ło ty w ł o s j e s t p r z e t y k a n y d o d a tk o w o z ł o t ą n ic ią . Z a r a z p o t e m w s p o ­ m n ia n e z o s t a j ą w o d n e n im f y , d r z e w k o o liw n e , r o s n ą c e n a d ź r ó d łe m ... N a p o l a c h I l io n u w i d a ć p o r a n io n e c ia ła , k t ó r e s ta ły s ię s to p n i e m w z w y ż d la p o s t ę p u d u c h a , o c a la łe g o n a s k u t e k d z ia ł a l n o ś c i p i e r w ia s t k a a k w a ty c z n e g o i w y n i e s i o n e p r z e z p i e r ­ w i a s t e k ś w ia tła - o d t y c h r a n b i j e b la s k . W a l k a o c ia ło P a t r o k la t e ż to c z y s ię w k r ę ­ g u w p ł y w ó w tr ó jc y g e n e z y js k ie j: M e n e la o s c h c e o d d a ć z w ło k i m ło d z i e ń c a “ ł z o m A c h i ll o w y m ” , T r o ja id z ie “ n a k s z t a ł t f a li” , b y ł a j u ż m o w a o “ r o z o g n io n e j s k r o n i” A tr y d a . A ja k s m a p i e r ś z m a z a n ą k r w i ą i o d p o w i a d a H e k t o r o w i “ o c z u b ł y s k i e m ” , t e n z a ś z p o l a w a l k i o d d a la s ię z ło t y m w o z e m . F r a g m e n t e m n a jb a r d z ie j p o d d a n y m n a g e n e z y js k ą i n te r p r e t a c j ę j e s t p o c z ą te k k s i ę g i X X I , g d z ie z n a jd u je s ię o p is w a l k i K s a n t a s u z W u lk a n e m , id e a ln ie o d d a ją c y w a l k ę ż y w i o łó w o g n i a i w o d y , k t ó r a b y ł a p o c z ą tk i e m d r o g i p r z y b ie r a n i a p r z e z d u ­ c h y c o r a z d o s k o n a l s z y c h f o r m . Z m a g a n i u ż y w i o łó w to w a r z y s z y c z e r w ie ń , e w o k o - w a n a p r z e z o g i e ń o r a z s r e b r o i b i e l p o p io łó w . E le m e n t ś w ie tlis ty j e s t a p o t e o z ą d z ie ł a z n is z c z e n ia , p r z e z k t ó r e d o k o n u j e s ię p o s tę p . P r z e r w a n a p r z e z J u n o n ę w a l k a t y lk o p o z o r n ie s ię k o ń c z y , w r z e c z y w is to ś c i z o s t a j e p r z e n i e s io n a n a w y ż s z y , d u c h o w y p o z io m . W ś r ó d p ł o m i e n i i b l a s k u p i o r u ­ n ó w z m a g a n i a r o z p o c z y n a j ą b o g o w ie . T o , ż e p r z e k ł a d I l i a d y p o w s ta w a ł w t r a k c ie p i s a n ia K r ó l a - D u c h a , p o t w i e r d z a n ie t y lk o o b e c n o ś ć f r a g m e n tó w e p o s u H o m e r a n a a u to g r a f ie p o e m a t u , k t ó r y j e s t

u k o r o n o w a n i e m m is ty c z n e j t w ó r c z o ś c i S ło w a c k ie g o , le c z ta k ż e f a k t, ż e p i e ś n i o z b u r z e n iu T r o i p i s a n e s ą j ę z y k i e m d z ie ł a m is ty c z n e g o . Z a r ó w n o T a d e u s z S in k o , j a k i J u l i u s z K l e in e r s tw ie r d z a ją , ż e i s t o t n ą i n g e r e n c j ą S ło w a c k ie g o w t e k s t H o m e r a j e s t m is ty c z n e s ło w n ic tw o , k tó r e n ie z n a jd u je u z a s a d n i e n i a a n i w o r y g in a le , a n i w a n g ie l s k i m p r z e k ł a d z i e P o p e ’a. A u t o r D z ie j ó w t w ó r c z o ś c i w y m i e n i a c h a r a k te r y ­ s ty c z n e d l a m is ty k i S ło w a c k ie g o o k r e ś le n ia , k t ó r e n ie m a j ą o d p o w i e d n ik a a n i w o r y g in a le , a n i w w e r s j i a n g ie ls k ie j. J a k ie n a jb a r d z ie j z n a m i e n n e r ó ż n ic e w s t o s u n k u d o o r y g i n a ł u d o s tr z e c m o ż n a n a p i e r w s z y r z u t o k a ? P i e r w s z ą z n i c h j e s t s p o s ó b , w j a k i p o e t a m ó w i o b o g a c h . J a k p i s z e K le in e r : “ s ą o n i j a c y ś w y ż s i , p o l o tn i e js i, b a r d z ie j b o s c y i - b a r d z ie j e f e k t o w ­ n i ” 30. T a d e u s z S in k o w s k a z u j e n a j e s z c z e j e d n ą o s o b liw o ś ć :

B o g o w ie H o m e ra są, ja k w iad o m o , sp o tęg o w an y m i, c u d o tw ó rczy m i, n ieśm ie rte ln y m i - ludźm i. S ło w ack i o b jaśn ia w szy stk ie n iem a l m ie jsc a o b o g a c h aleg o ry czn ie i to sto so w ­ n ie do trad y c ji g re ck ich a le g o rią fiz y c zn ą lub m o raln ą 31.

N a p o p a r c i e s w e g o s ą d u p r z y ta c z a c y ta ty , m ó w ią c e o A p o llin ie j a k o S ło ń c u , N e p t u n ie - b o g u O c e a n u , T e ty d z ie - b o g i n i r z ą d z ą c e j w o d ą . Z a u w a ż a ta k ż e , ż e w in n y c h m ie j s c a c h n i e ś m i e r te ln i p r z y b i e r a j ą p o s t a ć a n io łó w , z h ie r a r c h i z o w a n y c h w e d ł u g d e m o n o l o g i i P l a t o n a 32. I m io n a b ó s t w n a jc z ę ś c ie j s ą p o m ija n e , z a s tę p o w a n e s ł o w e m B ó g c z y B o g o w ie , p i s a n e z a w s z e w i e l k ą lite r ą . W a r to t u w s p o m n i e ć o z u ­ p e łn i e p o m in ię te j p r z e z S ło w a c k ie g o L a to n ie , w s p o m in a n e j p r z e z H o m e r a w k o n ­ t e k ś c i e p o w i ą z a ń r o d z in n y c h A p o llin a . T a k ie p o t r a k t o w a n ie m a tk i “ b o ż k a p r z e - s r e b r n e g o l ic a ” j e s t j e d n y m z e le m e n t ó w s ł u ż ą c y c h o d a n tr o p o m o r f iz o w a n i u b ó s tw . O s ią g n i ę t y p r z e z to e f e k t u n i w e r s a l i z m u p o g ł ę b i o n y z o s t a j e p r z e z f a k t o s z c z ę d n e g o g o s p o d a r o w a n ia s a m y m i p o s t a c i a m i n i e ś m ie r te ln y c h , s ą w s p o m i n a n i, p r z y w o ł y w a ­ n i, j e d n a k i c h e p if a n ia j e s t z j a w i s k i e m r z a d k i m i s p e c y f ic z n ie n a c e c h o w a n y m . O l u c y f e r y c z n y m c h a r a k te r z e n io s ą c e g o z a g ła d ę G r e k o m A p o l l a z p r z y t o c z o ­ n e g o n a p o c z ą tk u f r a g m e n tu , p i s a li J u l i u s z K l e in e r i E w a N a w r o c k a 33. T o w a r z y s z ą ­ c e t e m u z ja w is k u , o b c e H o m e r o w i “ ć m y s a k r a m e n ta l n e ” , o g n is ty ł u k p o d o b n y d o o b r ę c z y , m g ły o ta c z a j ą c e c a ł ą p o s ta ć , c z o ło o s ło n ię te c h m u r ą , t w o r z ą s p e c y f ic z n y n a s tr ó j, a le t a k ż e u n i e m o ż li w i a j ą z b liż e n ie s a m e j o s o b y ; m o n u m e n t a l i z u j ą j ą , c z y ­ n ią c p o d o b n ą r a c z e j B o g u z G ó r y S y n a j n iż p o s t a c i z e p o s u H o m e r a . P o e t a o p is u je t y lk o m o m e n t n a c i ą g n i ę c i a ł u k u i p u s z c z e n ia s tr z a ły , c o s ię d a le j d z ie je , c z y te ln ik d o w ia d u je s ię z o b r a z u z n is z c z e n i a w o b o z ie g r e c k im . T a k j a k b y n ie b y ł o m o ż liw e d ł u ż s z e n iż p r z e z m o m e n t s p o jr z e n ie n a z a g n i e w a n e b ó s tw o . N ie m o ż n a t e ż w ię c e j z o b a c z y ć w s c e n ie s k ł a d a n i a o f i a r p r z e b ł a g a l n y c h p r z e z C h r y z e s a , s ły s z y m y ty lk o , z e b ó g p r z y ją ł o f ia r ę , a g d y p e a n y n a c z e ś ć n i e ś m i e r te ln e g o p r z e d ł u ż a j ą s ię d o ś w itu

30 J. Kleiner, Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, t. 4, Kraków 1999, s. 493. 31 T. Sinko, Hellenizm..., s. 146-149.

32 Tamże, s. 147.

“ B r z m i p o w ie tr z e - A p o llo p r z y z w a l a - i s łu c h a ” 34, a le g d z ie j e s t i c o r o b i - n ie w i a ­ d o m o . W ia d o m o z a to , ż e p r z e b y w a n a p o l u b itw y w p ie ś n i X V I I , je d n a k ż e z o b a c z y ć g o n ie m o ż n a , g d y ż p r z y b ie r a ( z g o d n ie z p r z e k a z e m H o m e r a ) p o s ta ć M e n ta ja , a b y p o b u d z ić T r o ja n d o w a lk i. P o s p e łn ie n iu m is ji b ó g “ u lo tn ił s w e m g ły p ię k n e , b l a d e ” i ty lk o

z n ic h , i z d a ls z y c h w y p a d k ó w m o ż n a się d o m y ś lić , ż e d z ia ła ł t u n ie ś m ie r te ln y . P o d o b n ą t a j e m n i c ą o w i a n e j e s t p r z y jś c i e M in e r w y . W p r a w d z i e o b r a z z a t r z y ­ m a n y j e s t t u n a d łu ż e j - b o g i n i z b ie g a i c h w y ta h e r o s a z a w ł o s y - le c z s a m a p o s ta ć s k r y ta j e s t “ c ie m n o ś c i a m i s t r a c h u ” , k tó r e p o z w a l a ją w i d z ie ć n ie b ia n k ę t y lk o te m u , d o k o g o z o s t a ł a p o s ła n a . A o b r a z t e n t e ż j e s t z a s ta n a w ia j ą c y , g d y ż t o w a r z y s z ą c e p o s ł a n c e J u n o n y “ p ł o m i e n is te k o ł a ś w ie c ą c e n a p o w i e tr z u o g n i ś c ie ” o d s y ł a ją d o u lu b io n e g o m o ty w u p o e ty - w i z ji o g n is te j. B o g i n i z n ik a r o z p r y s k u j ą c się j a k w o d a - w k r ę g i t y s ię c z n e , c o j e s t k o l e j n y m z a b i e g i e m o d c z ł o w i e c z a n i a p r z e z S ło w a c k ie g o g r e c k i c h b ó s tw . T e ty d ę p o e ta u k a z u je n a jp ie rw w j e j p o d w o d n y m k r ó le s tw ie , g d z ie d o la tu je j ą g ło s s y n a . P o ja w ia się z a ś w y tr y s k u ją c z f a l m o r s k ic h , w y s łu c h u je r e la c ji A c h ille s a , p ła c z e p e r ła m i, a o b ie c a w s z y p o m o c - o d c h o d z i, z a p a d a ją c się w f a le w m ie js c u , g d z ie się u k a z a ła , z a ś f a le z a s y p u ją j ą “ w ie ń c a m i k a p ią c e g o ś n ie g u ” . N ie m o ż n a n ie w s p o m n ie ć t u o te a tr a liz a c ji tej e p if a n ii, k t ó r ą H o m e r z a m y k a z w ię z ły m c z a s o w n i­ k i e m “ o d e s z ła ” . N ie z w y k le m a la r s k a j e s t t e ż w iz ja w s c h o d u s ło ń c a : J u tr z e n k a r o z s y ­ p u je ró ż e “ n a d b łę k ity B o g a O c e a n a ” , n ie n a z w a n e g o g r e c k im im ie n ie m - O k e a n o s . B o s k i m z m a g a n i o m p o ś w ię c o n y j e s t c a ły f r a g m e n t p i e ś n i X X I . K s a n t o s ( S k a - m a n d e r ) , w a lc z y z o g n i e m - “ d u c h e m e le m e n t a r n y m ” - a w c h w ili k l ę s k i w z y w a H e f a j s t o s a - W u lk a n a , z w r a c a ją c s ię d o n ie g o “ O g n i a B o ż e ” . N ie z n a la z łs z y p o m o ­ c y , p r z y z y w a J u n o n ę , n a z y w a ją c j ą i m i e n ie m “ Ż o n y S a tu r n in a ” , k t ó r a u ś m i e r z a o g ie ń , j e d n a k s a m a n ie u k a z u je się. P o d k o n i e c p i e ś n i z a m ie s z c z o n y z o s ta ł j e s z c z e o b r a z J o w is z a w a ż ą c e g o lo s y , g d y b e z i m ie n n y A r e s - M a r s , n a z w a n y “ B o g i e m b i t e w ” , w z y w a d o w a l k i A te n ę , p r z y w o ł a n ą i m i e n ie m k r ó lo w e j w o jn y . O ile p r z e d s t a w i o n e w y ż e j p o t r a k t o w a n ie p l e j a d y b o g ó w m ie ś c i s ię w g r a n ic y p r a w p r z e k ł a d u i s a m o w s o b ie n ie s ta n o w i o o r y g i n a l n o ś c i m is ty c z n e j I l i a d y S ło ­ w a c k i e g o , o t y le f a k t w p r o w a d z e n i a j e s z c z e j e d n e j k a te g o r ii i s t o t n i e c i e l e s n y c h j e s t n a jw y r a ź n ie j s z y m z n a k i e m p ię tn a , j a k i e n a e p o s ie H o m e r a o d c is n ą ł a u to r K r ó - l a - D u c h a . J u l i u s z K l e i n e r p is z e , ż e w I lia d z ie “ n a c z o ło [...] n i e - h o m e r o w e g o s ł o w ­ n i c t w a w y s u w a s ię « d u c h » ” 35. T r z e b a z a ś p r z y z n a ć , ż e d u c h n ie ty lk o n ie m ie ś c i się w h o m e r o w y m j ę z y k u , a le i w y k r a c z a p o z a o b r a z ś w ia ta g r e c k ie g o p o e ty i w k r a c z a w m is ty c z n ą r z e c z y w is to ś ć s t w o r z o n ą p r z e z p o l s k i e g o r o m a n ty k a . J a k z a t e m w y g l ą d a I l ia d a d u c h a w p i s a n a w tr e ś ć p i e ś n i e p o s u ? 34 J. Słowacki, [Fragmenty...], s. 259, w. 607. 35 J. Kleiner, Juliusz Słowacki..., s. 493.

N a n a r a d z ie z w o ła n e j p r z e z A c h i ll e s a p o j a w ia się K a lc h a s , k s i ą d z g r e c k i, Jasn o w id ząc y starzec... k tó rem u m o g iła

N ig d y nic n ie w y d a rła i n ie z asło n iła,

B o p rz esz ło śc i i całej p rzy szło ści b y ł św iad o m 36 .

Z e s łó w t y c h w y n ik a , ż e p o e ta o b d a r z y ł k a p ła n a m e t a p s y c h i c z n ą p a m i ę c i ą p r z e s z ł y c h i p r z y s z ł y c h w c ie le ń , k tó r e j s ta r z e c n ig d y n ie s tr a c ił. K a l c h a s w y g ł a s z a z a p o w i e d ź e ty k i g e n e z y js k ie j, o k tó r e j w ie , iż n ie m ie ś c i s ię w d o t y c h c z a s o w y m s y s te m ie o s ą d ó w m o r a ln y c h , s tą d s ło w a p r z e s t r z e g a j ą c e p r z e d p r z e d w c z e s n ą p r ó b ą p r z e n i k n ię c ia z a m i e r z e ń b o g ó w . S ta r c ie A c h i ll e s a i A g a m e m n o n a j e s t w a l k ą d w ó c h r ó w n o r z ę d n y c h p o t ę g 37, d w ó c h d u c h ó w m o c n y c h . Z u s t A g a m e m n o n a p a d a j ą s ło w a , k tó r e ś w ia d c z ą o ś w ia ­ d o m o ś c i p r a c y g e n e z y js k ie j:

G d zie k łó tn ie - g d zie k re w try sk a , g d zie p o ż a r w y b u ch a, T am ty - tam k ą p ie sz tw eg o okro p n eg o d u c h a 38

Z a s ta n a w ia j ą c a j e s t w y p o w ie d ź N e s t o r a , k t ó r y u b o l e w a n a d k ł ó t n i ą b o h a te r ó w : “ ...O j a k ż e to s m u tn e , / Ż e n a m p r z e c iw n e d u c h y w s ia ł y ta k ie k ł ó tn i e ” !39

S ta rz e c , ś w ia d o m p r z y c z y n y s p o ru , n ie w id z i j e d n a k j e g o s k u tk ó w - w a lk n is z ­ c z ą c y c h c ia ła , a p r z e z to b ło g o s ła w io n y c h d la d u c h a . O n s a m z r e s z tą , ż y ją c p o n a d w ie k , n ie p o s u w a ł się n a p r z ó d n a d r o d z e p o s tę p u d u c h o w e g o . P r e z e n tu je m ą d r o ś ć lu d z k ą , p r o w a d z ą c ą d o z g o d y i d łu g ie g o ż y c ia , n ie z a ś w s tro n ę d o s k o n a ło ś c i. S tą d a m b iw a le n tn a o c e n a j e g o s łó w , k tó r e b y ły “ s ło d k ie ” , a le z a r a z e m “ le p k ie ” . Ś w ia d o ­ m o ś ć b e z c e lo w o ś c i t y c h z a b ie g ó w m a A g a m e m n o n , k tó r y p y ta “ K tó ż te g o u h a m u je d u c h a ? ” i m a ra c ję , s p ó r b o w i e m t o c z y się d a le j, c o r a z b a r d z ie j b r z e m ie n n y w s k u tk i. Ś w ia d o m o ś ć p r a w d g e n e z y js k ic h p o s i a d a t a k ż e A c h ille s . R e la c j o n u j ą c T e ty d z ie p r z y c z y n y m o r u , k tó r y d z ie s i ą t k o w a ł w o j s k a g r e c k ie , m ó w i, ż e C h r y z e s “ B o g a s w e g o i d u c h y z a k l ą w s z y ” z e s ła ł z a r a z ę n a o b ó z A g a m e m n o n a . Ś w ia t d u c h o w y n ie j e s t t o ż s a m y z e ś w ia t e m b o g ó w , c h o ć , p r z y p o m i n a j ą c T y ta n o m a c h ię , A c h i ll e s w ł a ­ ś n ie d u c h o m p r z y p is u je b u n t “ p r z e c iw B o g u c z e r w o n e m u p i o r u n a m i ” , j a k n a z y w a J o w is z a - D z e u s a . A te n a , n i e w y m i e n io n a z im ie n ia , z o s t a j e n a z w a n a D u c h e m m ą ­ d r o ś c i, k tó r y z in n y m i, z a p a lo n y m i s t r a s z n ą d u m ą w z n i e c ił b u n t , p o r w a ł d u c h ó w p o t o p e m t r o n b o ż y , k t ó r y o c a l a ł d z ię k i in te r w e n c j i J u n o n y . S ło w n ic tw o t u u ż y te p r z y w o d z i n a m y ś l r a c z e j b u n t a n io łó w p r z e c iw B o g u , n i ż s c e n ę w a l k i z G ig a n ta m i, z n a n ą z m ito lo g ii. T a k ż e ż ą d a n ie A c h i ll e s a w y p ł y w a j ą z g e n e z y js k ie j h i e r a r c h i i w a ż n o ś c i - n ie p r o s i o n m a tk i o p r z y w r ó c e n i e k o c h a n k i c z y k a r ę d la k r ó la , c h c e n a to m ia s t, a b y t e n u z n a ł w y ż s z o ś ć d u c h a A c h i ll e s a n a d j e g o w ła s n y m . 36 J. Słowacki, [Fragmenty...], s. 247, w. 99-10. 37 E. Nawrocka, Głos w dyskusji s. 219.

38 J. Słowacki, [Fragmenty...], s. 250, w. 219-220. 39 Tamże, s. 252, w. 324-325 i n.

B o g o w ie to d u c h y św ie tlis te , stą d C h ry z e s w z y w a A p o lla , b y s w ą “ ś w ie tlis tą is to tą ” w y p e łn ił p rz y b y te k . P o s p e łn ie n iu o f ia r p o s ła ń c y “w in e m u w e s e la ją s w e d u c h y ” . P r a c a g e n e z y js k a n ie z o s ta n ie j e d n a k p r z e r w a n a , g d y ż , w o b e c p o w s z e c h n e g o s p o k o ju , A c h ille s z o s ta je o to c z o n y “ m g ł ą o g n i s t y c h , c z a r n y c h d u c h ó w ” , k tó r e d o ­ m a g a j ą s ię z n is z c z e n i a j e g o f o r m y c ie le s n e j d l a w z n i e s ie n ia się n a w y ż s z y p o z io m d o s k o n a ło ś c i. Ś w ia d o m o ś ć k o n i e c z n o ś c i k o n t y n u o w a n ia p r a c y g e n e z y js k ie j m a j ą t e ż d u c h y ś w ie tlis te . A p o llo w c z a s ie w a l k i “ u jr z a ł, ż e p o r a p o b u d z ić d u c h y ” , w ię c w z y w a H e k t o r a d o p o d j ę c i a w a l k i z M e n e la o s e m . W a l k a d u c h a e le m e n ta r n e g o z W u lk a n e m - o g n ie m , o p i s a n a w P ie ś n i X X I , to o b r a z p o c z ą tk ó w p r a c y g e n e z y js k ie j. Z w a r c i e to p r z e r w a n e j e d n a k z o s ta je p r z e z J u n o n ę , g d y ż b i tw a , k t ó r a s ię r o z g r y w a , m a b y ć d z ie ł e m lu d z i. Ż o n a J o w is z a u s p o ­ k a j a id ą c e g o i m z p o m o c ą b o g a s ło w a m i: “ z a ś m i e r t e ln y c h n ie w a l c z ty , a r c h a n io ł p r z e c iw k o a r c h a n io ł o m ! ” 40 N i e z d o ła j e d n a k p o w s tr z y m a ć d u c h ó w ś w ie t li s t y c h p r z e d w m i e s z a n ie m się w ś m i e r t e ln ą d l a l u d z i w o jn ę . U w a ż a j ą c H o m e r a z a r e w e l a to r a p r a w d g e n e z y js k ic h , S ło w a c k i c z y t a ł I l ia d ę j a k o n a r z ę d z ie o b ja w ie n ia . N o t a tk i w R a p tu l a r z u c z y D z ie n n i k u ś w ia d c z ą o p o t r z e ­ b i e w s k a z a n i a d r o g i i n te r p r e t a c j i d z ie ł a p o e ty g r e c k ie g o , j e d n a k z a p i s k i te n a jw y ­ r a ź n ie j n ie z o s ta ły u z n a n e z a w y s ta r c z a ją c e , s tą d p o d j ę c i e p r a c y , k tó r e j c e l e m b y ło u w y p u k l e n ie m is ty c z n e g o p r z e s ł a n ia e p o s u . S łu ż y t e m u s p e c y f ic z n e o b r a z o w a n ie , m a ją c e p o d k r e ś l ić t r ó j d z i e l n ą b u d o w ę m a te rii, i s tw o r z e n ie ta k ie j w i z ji ś w ia t a n a d ­ p r z y r o d z o n e g o , k t ó r a p o z w o l ił a b y z a w r z e ć o b r a z a n ty c z n y c h b o g ó w w s y s te m ie g e n e z y js k im . K o n i e c z n o ś ć ta k ie j a s y m il a c j i w y p ł y w a z p r a g n ie n ia p o ł ą c z e n i a c a ł o ­ ś c i d z ie j ó w ś w ia ta w j e d n o g e n e z y js k ie u n iw e r s u m . O p o w ie d z i a n a p r z e z H o m e r a h i s t o r ia w o j n y tr o ja ń s k ie j p e łn i r o lę p e w n e g o e ta p u n a d r o d z e d u c h a - W ie c z n e g o R e w o l u c j o n i s t y . E ta p u , b ę d ą c e g o s to p n i e m n a d r o d z e k u d o s k o n a ł o ś c i, a le t a k ż e - p r e f i g u r a c j ą d a ls z y c h d z ie j ó w ś w ia ta , a w s z c z e g ó ln o ś c i lo s ó w P o ls k i, k t ó r a d z i e ­ d z ic z y d u c h a s ta r o ż y tn e j H e lla d y .

The genesic Iliad by Juliusz Słowacki

Abstract

S ło w ack i tran sla te d th ree p a ssa g es fro m H o m e r’s I lia d w ritin g into th e epic h is o w n m y ­ stic v e rsio n o f th e w orld. It is do n e by m ean s o f ch aracteristic im ag ery an d p e cu liar c h aracte­ risa tio n o f p ro ta g o n ists w h o are aw are o f th e ir g h o st m is sio n an d are led by a c ertain ethics o rig in atin g in th e genesic idea.