Ocena skutków działania reformy gospodarczej w państwowych przedsiębiorstwach gospodarki rolnej

Wiesław Głąb

Ocena skutków działania reformy

gospodarczej w państwowych

przedsiębiorstwach gospodarki

rolnej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 255-268

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

Vol. X X , 15 SECTIO H 198G

In sty tu t E k on om iki i O rganizacji R oln ictw a A k a d em ii R oln iczej w L u b lin ie

W i e s ł a w G Ł Ą B

Ocena skutków działania reformy gospodarczej w państwowych przedsiębiorstwach gospodarki rolnej *

Оценка результатов действия экономической реформы на государственных предприятиях сельского хозяйства

Estimation of Results of the Economie Reform in State-ow ned Establishments of Agricultural Economy

WSTĘP

Z dniem 1 lipca 1981 roku — na mocy U chw ały n r 114 Rady M ini­ strów z 17.06.1981 roku w spraw ie system u ekonomiczno-finansowego państw ow ych p rzedsiębiorstw gospodarki rolnej, państw ow ych gospo­ d a rstw rolnych oraz niek tó ry ch zjednoczeń reso rtu rolnictw a (MP n r 16, poz. 126) — w prow adzono w tych jednostkach now y system ekonomicz­ no-finansow y. Równocześnie uchylone zostały dotychczasowe zasady eko­ nom iczno-finansowe, ch arak tery zu jące się centralizacją decyzji gospodar­ czych, dyrektyw nością przejm ow ania ziemi do zagospodarowania, rozw i­ janiem p rodukcji zwierzęcej w oderw aniu od w łasnych możliwości p a­ szowych oraz w ysokim udziałem środków budżetow ych w finansow aniu zarów no działalności inw estycyjnej, jak i eksploatacyjnej.

Za podstaw ow y cel refo rm y gospodarczej w rolnictw ie państw ow ym uznano osiągnięcie w zrostu produkcji przy jednoczesnej popraw ie efek­ tyw ności nakładów ponoszonych na jej w ytw orzenie. Aby stw orzyć w a­ ru n k i do realizacji tego celu przez przedsiębiorstw a, jako podstaw ę no­ w ych rozw iązań system ow ych p rzy jęto zasadę trzech „S” (samodzielność,

* Oceną objęto Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej M inisterstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

sam orządność i s a m o f in a n s o w a n ie ) O z n a c z a to de facto stw orzenie p rzedsiębiorstw om w aru n k ó w do sam odzielnego kształtow ania w ew nętrz­ nych s tru k tu r organizacyjnych oraz k ierun kó w i s tru k tu ry produ k cji w oparciu o rozrachunek gospodarczy.

Obok sam odzielności, sam orządności i sam ofinansow ania, podstaw o­ w ym filarem refo rm y gospodarczej uznano u kierunkow anie m otyw acji produkcyjno-ekonom icznych — zarów no przedsiębiorstw a, jak i jego za­ łogi — na k ategorię w yniku finansowego, przez k tó ry rozum ie się różnicę m iędzy przychodem ze sprzedaży a kosztam i m aterialnym i i n iem aterial­ nym i działalności eksploatacyjnej, p o w ięk szo n ą, o dotacje budżetow e i zm niejszoną o św iadczenia pieniężne na rzecz b udżetu terenow ego z ty ­ tu łu zarządzania u ży tkam i roln ym i i w odam i stojącym i oraz o podatek obrotow y, skorygow aną o saldo s tra t i zysków nadzw yczajnych oraz po­ w iększoną lu b pom niejszoną o różnicę w artości zapasów na koniec roku w stosunku do ich w artości w edług stanu na początek roku 2.

W niniejszej p racy — opierając się o dane zaw arte w m ateriałach Głównego U rzędu S tatystycznego oraz M in isterstw a Rolnictw a i Gospo­ d a rk i Żyw nościowej — podjęto próbę oceny w yników trzy letniego o kre­ su działania refo rm y gospodarczej w sektorze państw ow ym polskiego rol­ nictw a.

ZMIANY W STRUKTURZE ORGANIZACYJNEJ I POTENCJALE WYTWÓRCZYM

W celu uspraw nienia organizacji i zarządzania oraz uproszczenia w ieloszczeblow ych s tr u k tu r organizacyjnych postaw iono w stan lik w i­ dacji:

1) C e n tra ln y Z arząd P ań stw o w ych P rzed sięb iorstw G ospodarki Rol­ nej (z dniem 1 lipca 1981 roku) 3;

2) cen traln e i terenow e zjednoczenia (z dniem 31.12.1981).

Jednocześnie większość P P G R została objęta planem terenow ym , a organam i założycielskim i przed siębio rstw sta li się w ojewodow ie. P o d ­ porządkow anie PG R -ów ad m inistracji w ojew ódzkiej jest różnie oceniane przez ich d yrektorów . N a ogół ta ocena jest pozytyw na w w ojew ódz-'

1 Por. art. 1 ust. 2 i art. 2 U staw y z 25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach pań­ stw ow ych (Dz. U. nr 24, poz. 122).

2 § 46 Rozporządzenia Rady M inistrów z 28.06.1982 r. w sprawie szczegółowych zasad gospodarki finansow ej przedsiębiorstw państwowych oraz dostosowaniu prze­ pisów ustaw y o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych do specyfiki niektórych przedsiębiorstw (Dz. U. nr 22, poz. 156).

3 Uchw ała nr 123 Rady M inistrów z 29.06.1981 r. w sprawie postaw ienia w stan likw idacji Centralnego Zarządu PPGR (niepublikowana).

Ocena skutków działania reformy.., 257

tw a c h typow o rolniczych, natom iast negatyw na w w ojew ództw ach p rze­ m ysłow ych 4.

W m iejsce zlikw idow anych zjednoczeń pow stało 35 zrzeszeń w oje­ w ódzkich i 3 zrzeszenia krajow e, a mianowicie: K rajow e Zrzeszenie P a ń ­ stw ow ych P rzedsiębiorstw G ospodarki Rolnej, K rajow e Zrzeszenie P a ń ­ stw ow ych P rzedsiębiorstw O grodniczych i K rajow e Zrzeszenie P ań stw o ­ w ych G ospodarstw R ybackich. Zasadność utw orzenia w m iejsce zjedno­ czeń w ojew ódzkich zrzeszeń budzi pew ne wątpliwości. D yrektorzy p rzed ­ siębiorstw tw ierdzą, że zrzeszenia zaczynają upodabniać sw oją działalność do zlikw idow anych zjednoczeń i d u b lu ją działalność urzędów w ojew ódz­ kich 5.

Zm iany w s tru k tu rz e organizacyjnej przedsiębiorstw p rzejaw iają się w*e w zroście ich liczby z 947 w roku gospodarczym 1980/1981 do 1190 w 1983/1984 i zm niejszeniu się przeciętnego obszaru z 3704 ha użytków ro ln y ch w ro k u 1980/1981 do 2824 h a w 1983/1984 6. W zrost ogólnej licz­ by (o 25,7%) i zm niejszenie się przeciętnego obszaru przedsiębiorstw (o 23,8%) jest w ynikiem w ykorzystania przez załogi uprawrnienia do sa­ m odzielnego kształtow ania s tru k tu r organizacyjnych swoich przedsię­ bio rstw i rozw iązania części dużych kom binatów rolnych.

Zgodnie z zasadą samodzielności usam odzielniają się podstaw ow e jed ­ nostki produkcyjne. Zw iększyła się liczba zakładów działających na za­ sadach pełnego w ew nętrznego rozrachunku gospodarczego. Część zakła­ dów w yodrębniła się i zaczęła funkcjonować jako sam odzielne przed się­ biorstw a, część zaś zm ieniła swój zakres i obszar działania dostosow ując go do zm ienionych w arunków . Procesom ty m tow arzyszyły zm iany w system ie zarządzania, polegające na przeniesieniu w ielu decyzji gospo­ darczych na szczebel kierow nika zakładu, co pozwoliło skrócić drogę od podjęcia decyzji do jej realizacji. Zm ieniły się w tym układzie funkcje d y rek to ró w przedsiębiorstw', którzy w większym stopniu zajęli się koor­ dynacją i kontrolą działalności całego przedsiębiorstw a.

Zm iany organizacyjne polegające na wzroście liczby przedsiębiorstw i zm niejszeniu się ich przeciętnego obszaru należy ocenić pozytyw nie, gdyż jak w y kazują badania, istnieje odw rotnie proporcjonalna zależność m iędzy wielkością przedsiębiorstw a a w ynikam i jego działaln ości7.

W raz ze zm ianam i w organizacji, w w yniku oddziaływ ań reform y

gos-4 Por. A. B i e ń k o w s k i , W. Ł y c z a k , W. P u l i ń s k i : Funkcjonowanie

in strum entó w i zasad nowego system u ekonomiczno-finansowego w PGR. „Nowe

Rolnictwo” 1983, nr 5, s. 26.

5 Por. Z. K a p r z y k, L. W i ś n i e w s k i : Reforma PGR po dwóch latach.

„Wieś W spółczesna” 1984, nr 2, s. 81.

8 Dane Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. 7 Por. Rolnictwo, „Życie Gospodarcze” 1984, nr 17, s. 6.

podarczej n astąp iły pew ne zm iany w potencjale w ytw órczym przedsię­ biorstw . N ajpow ażniejszą z ty ch zm ian było zm niejszenie obszaru u ż y t­ ków rolnych będących w ich u ż y tk o w a n iu 8. O bszar tych użytków w e­ dług stanu na 30 czerw ca wynosił: 9

— w ro k u 1980/1981 — 3485 tys. ha

— w roku 1981/1982 — 3395 tys. ha

— w roku 1982/1983 — 3369 tys. ha

— w roku 1983/1984 — 3360 tys. ha

Z danych ty ch w ynika, że stan posiadania użytków rolnych przez P aństw o w e G ospodarstw a Rolne w latach 1980/1981— 1983/1984 uległ zm niejszeniu o 125 tys. ha (tj. o 3,6%). Zostało to spowodow ane w yzby­ w aniem się przez przed sięb io rstw a gru ntó w m ało p rzy datn ych i koszto­ w nych w użytkow aniu ze w zględu na ich niską jakość, rozproszenie i od­ dalenie w stosunku do ośrodka gospodarczego. G ru n ty te przejm ow ał sek­ to r indyw idualny, k tó ry może zapew nić bardziej efektyw ne ich zagospo­ darow anie.

ZMIANY W PRODUKCJI ROLNEJ

Nowy system ekonom iczno-finansow y p rzy ją ł zasadę, że przedsiębior­ stw o w pełni sam odzielnie k sz ta łtu je sw oją organizację, kieru n ek i s tru k ­ tu rę produkcji. W n ajw iększym stopniu P P G R w ykorzystały zasadę sa­ m odzielności na odcinku zm ian w k ierun kach i s tru k tu rz e produkcji, m im o iż w ystępow ały w ty m zakresie pew ne ograniczenia, polegające przede w szystkim na:

1) stabilności układu, jak im jest przedsiębiorstw o rolne (stru k tu ra m ajątk u , zatrudnienie);

2) tym , że w ro lnictw ie nie są m ożliwe rad y k aln e zm iany w s tr u k tu ­ rze p ro d uk cji w k ró tk im okresie czasu (natu raln e w a ru n k i gospodaro­ wania).

Biorąc pod uw agę te ograniczenia i w ykorzystując zasadę sam odziel­ ności oraz uznanie w yniku finansow ego za podstaw ow y m iernik działal­ ności przedsiębiorstw , PG R zaczęły rozw ijać produkcję rentow ną — za jak ą In sty tu t Ekonom iki Rolnej uznał p ro d uk cję roślinną, ograniczając

8 Obok tej zmiany w ystąpiły: a) pewne ograniczenia w działalności in w esty­ cyjnej spowodowane zastosowaniem nowych zasad finansowania inwestycji; b) zja­ wiska wyprzedaży przez PGR części niepotrzebnych maszyn i urządzeń; c) n iew iel­ kie zm niejszenie zatrudnienia.

9 Dla lat 1980/1981—1982/1983: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1984, s. 275. Dla roku 1983/1984: dane M inisterstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Ocena skutków działania reformy... ₂₅₉

produkcję zw ierzęcą — uznaną za głęboko deficytow ą w rolnictw ie p a ń ­ stw ow ym .

Zm iany w produkcji roślinnej P aństw ow ych Przedsiębiorstw Gospo­ d arki Rolnej, k tó re m iały m iejsce w pierw szych trzech latach funkcjo­ now ania refo rm y gospodarczej polegają n a : 10

1) w yraźnym wzroście udziału zbóż w stru k tu rz e zasiewów, bo z 41,l!°/o w roku 1980 do 46,4% w ro k u 1984 (w liczbach bezwzględnych: z 1069,1 tys. ha do 1214,2 tys. ha), mimo zm niejszenia ogólnej po­ w ierzchni zasiewów o 52,0 tys. ha. W w yniku uw zględnienia przez p rzed ­ siębiorstw a w arunków glebow oklim atycznych i rachunku ekonom iczne­ go — nastąpiło w yraźne zm niejszenie areału u praw y owsa, a w zrost pszenicy;

2) ograniczeniu udziału roślin pastew nych (zwłaszcza k u k u rydzy

w u praw ie polowej);

3) wzroście w stru k tu rz e zasiewów roślin przem ysłow ych (głównie rzep aku i rzepiku oraz m otylkow ych na ziarno);

4) dostosow aniu s tru k tu ry zasiewów do indyw idualnych w arunków glebow o-klim atycznych w y stępujących w poszczególnych przedsiębior­ stw ach.

Pow yższe zm iany świadczą o tym , że przedsiębiorstw a w s tru k tu rz e zasiewów zw iększyły pow ierzchnię w ysokointensyw nych i bardziej opła­ calnych roślin tow arow ych. Zw iększenie to nastąpiło głównie w w yniku zm niejszenia udziału roślin pastew nych, zwłaszcza k u k u ry d zy na kiszonkę oraz przez niew ielkie zm niejszenie a re a łu upraw y ziem niaków i buraków cukrow ych. A reał ty ch t roślin dostosow any został do potrzeb paszowych (kukurydza) lub m ożliwości glebow ych i technicznych przedsiębiorstw a (buraki cukrow e, ziemniaki).

Obok zm ian w p rodukcji roślinnej n astąpiły także istotne zm iany w pogłowiu zw ierząt, którego stan na 30 czerwca danego ro k u p rzed sta­ w ia , tab . 1. Z danych zaw arty ch w tej tabeli widać spadek pogłowia w szystkich zw ierząt w roku gospodarczym 1981/1982. W roku następnym ta tendencja została utrzym ana, z w y jątkiem pogłowia owiec, któ re n ie­ znacznie wzrosło. W trzecim roku działania refo rm y gospodarczej, w sto­ sun ku do roku poprzedniego, znacznie wzrosło pogłowie trzody chlew ­ nej — bo o 15,4% (574 tys. szt.) i owiec — o 11,7% (114 tys. szt.), pod­ czas gdy pogłowie bydła spadło o dalsze 5,9% (121,4 tys. szt.).

Spadek pogłowia trzod y chlew nej w pierw szych dwóch latach re fo r­ m y gospodarczej pow stał z b rak u pasz i w tym zakresie dotknął praw ie w yłącznie ferm y przem ysłow a, k tó re opierały swoją produkcję o

dosta-5,0 Podstawowe kierunki zmian ustalono na podstawie danych M inisterstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Tab. 1. Pogłow ie zwierząt w Państw ow ych Przedsiębiorstwach Gospodarki Rolnej (PPGR) M inisterstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (MRiGŻ)

w latach 1981—1984 (w tys. szt.)

Numbers of animals in State-ow ned Establishments of Agriculture (PPGR) of the M inistry of Agriculture and Food Economy (MRiGŻ) in the years 1980—1984

(iri thousands)

Lata

Bydło

Trzoda

Owce ogółem w tym krowy chlewna

1981 1982 1983 1984 2 478,9 2 266,0 2 066,4 1 945,0 694 9 657*6 644,4 622,7 3 1050 3 041,3 2 968,4 3 442,1 973;3 931*2 977,8 1 091,8 W skaźnik wzrostu 1982— 1981 91,4 94,6 97,9 95,7 1983— 1982 91,1 97,9 97,6 105,0 1984—1983 94,1 96,5 115,4 111,7 1984— 1981 78,5 89,6 112,2 112,2

Źródło: Opracowanie w łasne na podstaw ie danych M inłsterstwa Rolnictwa i Gos­ podarki Żywnościowej

w y pasz z zasobów państw ow ych. N atom iast w chowie trad y cy jn y m zm niejszenie pogłowia spow odow ane zostało odstąpieniem od zakupu w archlaków z gospodarki chłopskiej. W w yniku podjętych działań przez p rzedsiębiorstw a i szczebel c e n traln y — um ożliw iono obrót zbożem m ię­ dzy PG R -am i, podwyższono p rzydziały dla w szystkich sektorów koncen­ tra tó w za dostaw ę tuczników i na stado podstaw ow e, w prow adzono do­ d atkow e przydziały pasz dla fe rm — doprowadzono w roku 1983/1984 do osiągnięcia stanu pogłowia trzody chlew nej z w łasnego chowu na pozio­ m ie przekraczający m stan z roku 1980/1981.

A nalizując lata 1981— 1984, należy stw ierdzić, że w tym okresie n a ­ stąpił w zrost pogłowia trzo dy chlew nej i owiec po 12,2%, podczas gdy pogłowie bydła spadło aż o 21,5%. Zostało to spow odow ane przede w szystkim zm niejszeniem zakupu cieląt z gospodarki indyw idualnej.

R easum ując rozw ażania na tem a t zm ian w produkcji zw ierzęcej n a­ leży stw ierdzić, że zostały one spow odow ane dostosow yw aniem pogłowia zw ierząt do m ożliwości pro du kcyjnych i w arunków ekonom icznych po­ szczególnych przedsiębiorstw , a w szczególności do zasobów pasz w łas­ nych. Bow iem zakup pasz z zasobów państw ow ych zm alał z 1634 tys. ton w roku 1979/1980 do 631 tys. ton w 1983/1984.

Ocena skutków działania reformy.., ₂₆₁

Przedstaw ione zm iany w podstaw ow ych kierun kach produkcji roślin­ nej i zwierzęcej świadczą o system atycznym przestaw ianiu się przedsię­ b iorstw na produkcję, k tó ra w ich w arunkach daje możliwość uzyska­ nia m aksym alnego w yniku finansowego. Działanie takie zgodne z po dsta­ wow ą zasadą refo rm y gospodarczej m obilizuje przedsiębiorstw a do cią­ głej p opraw y ich organizacji, zarówno na odcinku właściwego w yposaże­ nia w niezbędne środki, jak i praw idłow ego przebiegu procesów p ro d u k ­ cyjnych: zbioru, przechow yw ania i sprzedaży. Te zjaw iska generalnie rzecz biorąc, należy ocenić pozytyw nie z zaznaczeniem konieczności czu­ w ania n ad zachow aniem odpowiednich proporcji m iędzy produkcją ro ­ ślin n ą i zwierzęcą.

OCENA WYNIKÓW EKONOMICZNO-FINANSOWYCH

W prow adzenie reform y gospodarczej w sektorze państw ow ym roln i­ ctw a przyniosło w większości jednostek popraw ę ekonomicznych i finan­ sow ych w yników gospodarow ania.

Państw ow e P rzedsiębiorstw a G ospodarki Rolnej osiągnęły n a stę p u ją ­ ce w yn ik i finansow e: 28,1 m ld zł zysku w ro k u 1981/1982, 28,5 m ld zł zysku w roku 1982/1983 oraz 49,2 m ld zł zysku w roku 1983/1984 — wobec 22 m ld zł s tra ty w roku gospodarczym 1980/1981 (tab. 2).

Na tak rad y k aln ą popraw ę w yników finansow ych złożyło się szereg przyczyn, zarówno pozytyw nych jak i negatyw nych.

Po pierw sze — w zrost przychodów z ty tu łu sprzedaży p rodukcji i usług w okresie 1981/1982— 1983/1984 o 238,8 m ld zł, tj. o 199,8% w stosunku do roku 1980/1981 u . W zrost ten był rezu ltatem przede w szystkim podwryżek cen skupu produktów rolnych, k tó re zostały doko­ nane praw ie w ty m sam ym czasie co podw yżki cen zaopatrzeniow ych. Doprowadziło^ to do tego, że przedsiębiorstw a sprzedaw ały produkcję w y ­ tw orzoną przy użyciu wcześniej zakupionych, tańszych środków produkcji (dotyczy to głównie lat 1981/1982— 1982/1983). Ponadto na w zrost p rzy ­ chodów z ty tu łu sprzedaży p rodukcji pewien w pływ w yw arły, wcześniej omówione, zm iany jej s tru k tu ry (tab. 3). Tendencje w ystępujące w stru k ­ tu rze p rodukcji tow arow ej wTskazują na rosnący w niej udział p rodukcji roślinnej w okresie 1981/1982— 1983/1984 i przetw órczości rolnej w o kre­ sie 1981/1982— 1982/1983, kosztem ograniczenia produkcji zwierzęcej,

k tó ra nieznacznie w zrosła w roku 1983/1984. Są one przede wrszystkim skutk iem zwiększonej sprzedaży zbóż i produktów przetw órstw a ro lne­ go — głównie spiry tu su , którego produkcja jest szczególnie opłacalna dla PGR-ów.

T a b . 2. Wy nik i fin an so w e d z ia ła ln o śc i P P G R M R iG Ż za la ta 1 98 0 /8 1 — 19 8 3 /8 4 F in a n c ia l ou tcomes of th e ac ti v it y of P P G R M R iG Ż fo r th e y ea rs 1 98 0/ 81— 1 9 8 3 /8 4 Tt«_CO CO 00 05 t-H t o 45 2 0 0 2 10 6 6 2 8 14 8 1 1 4 61 9 6 7 39 8 3 0 1 7 0 6 62 5 4 2 _CO CO CO 7 8 0 3 05 18 13 8 CO CO CM H O O to i H 33 96 3 ! 56 11 7 17 5 9 1 16 8 5 1 5 6 6 7 1 9 8 2 /8 3 N 38 1 69 9 I 81 3 7 3 12 5 39 1 70 5 9 0 31 8 9 7 1 2 3 8 42 7 1 3 11 91 1 6 2 3 4 9 1 5 14 3 9 2 9 26 1 37 1 5 6 8 33 6 8 7 54 02 5 14 9 2 8 15 4 1 2 CO oo to &U cdC o 1 9 8 1 /8 2 £ * _CO 24 6 2 5 4 CO_CO o olO COł-H to o 00 o CM CO 18 2 5 0 _{r H} 24 0 6 7 CO₀₀ TF 3 72 1 6 5 6 05₀₀ 05 O tH 1 4 5 1 8 I 24 1 4 5 3 23 6 2 5 25 8 8 3 14 2 4 6 14 19 9 3 4 8 3 00 © 00 05 CM W P Ł Y W Y 15 3 15 7 I 26 0 7 7 66 6 8 7 13 23 1 12 9 9 3 1 5 0 0 26 7 9 4 I I 1 1 1 W Y D A T K I I 16 9 3 5 4 CO CO CO CM ?-< 16 0 2 3 U 0 1 0 13 2 3 0 1 3 3 5 4 W y sz c z e g ó ln ie n ie t-H O G Ó Ł E M 1 w ty m : S pr ze d aż : p ro d u k tó w r o śl in n y c h p ro d u k tó w z w ie r z ę c y c h w y ro b ó w i u sł u g p r z e tw ó r st w a r o ln e g o u sł u g m a te r ia ln y c h u sł u g n ie m a te r ia ln y c h ' D o ta cj e o g ó łe m : do m ie sz a ln ic tw a i p r z e tw ó r st w a do g o sp o d a r k i k o m u n a ln e j i m ie sz k a n io w e j do p ał ac ów i o b ie k tó w z a b y tk o w y c h z ty tu łu sk ła d ek Z U S i r e k o m p e n sa t p o z o st a łe OG Ó ŁEM w ty m : I Zaku p: p a sz su ro w có w do p rz e tw ó r st w a r o ln e g o j in wen tar za ż y w e g o O d p is y a m o r ty z a c y jn e 1 U sł u g i: ro ln ic ze i w e te r y n a r y jn e

Ocena skutków działania reformy... 263 a O p ła ty z ty tu łu re n ty g r u n to w e j Ź ródło: Op rac owa ni e w ła sne na p ods ta w ie Spraw ozd ań z k os zt ów i d o ch od ów P a ń st w o w y c h Pr zed si ęb io rst w G o sp o d a r k i R ol nej M in is te rs tw a Rolnic twa i G os p o da r ki Ż y w n o śc io w e j R -2 2 na dzie ń: 30 06 19 81 ; 30 06 19 82 ; 30 C6 19 83 ; 30 06 19 84 r. — d an e Głó wne go U rz ęd u S ta ty st y c z n e g o . LO 16 7 2 9 84 3 7 0 1 19 1 1 1 4 8 12 2 1 1 12 5 5 2 -3 4 1 5 1 2 5 4 2 0 4 5 49 2 0 9 15 04 1 1 0 9 7 6 5 2 72 4 0 3 [ 18 4 1 6 21 2 5 9 -2 8 4 3 35 7 7 7 7 2 3 0 28 5 4 7 CO 11 8 1 2 57 2 1 7 1 0 1 3 3 2 1 MAGA ZY NOW YCH C G O 23 3 3 8 11 0 4 4 12 2 9 4 Y 35 14 0 7 00 1 28 13 9 8 69 8 36 4 0 5 1 07 7 a D ŚC I Z A P A S Ó W J M E N T A R Z A ŻYW I -5 7 8 8 -1 1 1 4 -4 6 7 4 Y N IK F IN A N S Ó W 4 9 5 2 26 9 3 7 -2 1 9 8 5 f ^ tr an sp or to w e i r e m o n to w e W y n a g r o d z e n ia Ś w ia d c ze n ia na rz ec z b u d że tu te r e n o w e g o P o d a te k o b r o to w y P R Z Y R O S T W A R T ( I IN "\ OG Ó ŁEM Z a p a sy m a g a z y n o w e Inw ent ar z ż y w y W ' 1) Z y sk 2) S tr a ta 3) W Y N IK N E T T O (1 — 2)

Tab. 3. Struktura sprzedaży produkcji przez PPGR MRiGŻ w latach 1980/1981—1983/1984

The Structure of the Sale of Production by PPGR MRiGŻ in Years 1980/1981— 1983/1984 W yszczególnienie 1980/1981 1981/1982 1982/1983 1983/1984 w procentach Produkcja roślinna 24,6 26,7 29,3 33 7 Produkcja zwierzęca 63,0 56,2 45,2 46,8 Przetwórczość rolna 12,4 1.7,1 25,5 19,5 Sprzedaż ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: Obliczenia w łasn e na podstaw ie sprawozdań z kosztów i dochodów..., op. cit.

Po drug ie — liczenie am o rtyzacji od w artości środków trwTałych okre­ ślonej po „ sta ry ch ” cenach. Roczne odpisy am ortyzacyjne w zrosły zale­ dw ie z 13,2 m ld zł w roku 1980/1981 do 14,1 m ld zł w 1981/1982, 15,4 m ld zł w 1982/1983 i 16,8 m ld zł w 1983/1984 — tj. o 19,1% w cią­ gu trzech lat, podczas gdy ceny środków trw ały ch w zrosły znacznie w ię­ cej. Oznacza to w rzeczyw istości u kry w an ie części ak u m u lacji w zysku i jest — poza sztucznym pow iększaniem w yniku finansowego — m echa­ nizm em dekapitalizacji m ają tk u przedsiębiorstw .

Po trzecie — p rzy ro st w artości nom inalnej zapasów m agazynow ych i inw entarza żywego, k tó ry w roku 1981/1982 w yniósł 23,3 m ld zł — z tego inw entarza żywego 12,2 m ld zł (w roku 1982/1983 12,2 m ld zł p rzy ro stu zm ieniło się w 2,8 m ld zł u bytku, a w roku 1983/1984 w 0,3 m ld zł u b y tk u w arto ści in w e n ta rza żywego) — podczas gdy w roku poprzednim nie było go w ogóle, gdyż w ystąp ił jego ub y tek w wysokości 5,8 m ld zł (por. tab. 2). P rz y ro st zapasów m agazynow ych spowodow any został zakupem m ateriałó w po 1 stycznia 1982 roku po now ych (wyż­ szych) cenach i w ycenę ich stanów na koniec roku po cenach zakupu. N a­ tom iast p rzy ro st w artości in w en tarza żywego spowodow any został w yce­ ną zw ierząt w odchow ie i tuczu (cielęta, prosięta, jagnięta) w edług no­ w ych cen ew idencyjnych p rzy ję ty c h na poziom ie 80% obow iązujących cen skupu 12. Przecena u realn iła w artość m ają tk u i zaktualizow ała pod­ staw ę do naliczania k red y tó w obrotow ych. Nie stw orzyła jednak, co n a ­ leży podkreślić, żadnnych now ych w artości i nie pow inna była w płynąć na w yniki finansow e przedsiębiorstw .

12 Przecena tej grupy zwierząt miała na celu przeciwdziałanie nadmiernej ich wyprzedaży po nowych, podwyższonych cenach skupu.

Ocena skutków działania reformy... ₂₆₅

Po czw arte — dotacje akum ulacyjne (w pływ ające na w ynik finanso­ wy), k tó re co praw da zostały nieznacznie obniżone — z 26,8 m ld zł do 24,1 m ld zł, tj. o 10,2% w roku 1981/1982 w stosunku do roku poprzed­ niego. Ale w roku n astępnym w stosunku do 1981/1982 — w zrosły już o 18,6 m ld zł, tj. o 77,5%, a w roku 1983/1984 w stosunku do 1982/1983 w zrosły o 19,8 m ld zł, tj. o 46,4%. W ciągu dwóch ostatnich lat reform y w zrosły o 160% — w liczbach bezwzględnych o 38,4 m ld zł (por. tab. 4). J e st to rad y k aln e odejście od założeń reform y, która m iała z czasem ograniczać dotow anie przedsiębiorstw . Ze szczególną k ry ty k ą spotkały się dotacje do m ieszalnictw a i p rzetw órstw a 13, któ re w zrosły w okresie 1981/1982— 1983/1984 ponad pięciokrotnie. Są one przyznaw ane na w y­ rów nanie różnicy m iędzy łącznym i kosztam i p rodukcji m ieszanek pasz treściw ych i przetw orów produktów rolnych a ich łączną w artością obli­ czoną w edług cen zbytu — czyli p refe ru ją przedsiębiorstw a produkujące drogo. To rozw iązanie z ekonomicznego p unktu widzenia, nie w pły w ają­ ce na popraw ę gospodarności i obniżkę kosztów w ytw arzania, powinno zostać zmienione. Na m arginesie należy zaznaczyć, że PG R o trzym ują obok dotacji ak u m ulacyjnych również dotacje pozaakum ulacyjne i na opłatę należności BGŻ. Ich wielkość wynosiła — 6 m ld zł w roku 1981/1982, 12,8 m ld zł w 1982/1983 i 13,3 m ld zł w 1983/1984 l4.

Łączna sum a dotacji akum ulacyjnych i pozaakum ulacyjnych u

dzielo-Tab. 4. Dynamika dotacji akum ulacyjnych dla PPGR MRiGŻ (w procentach) Dynamics of accum ulative allocations for PPGR MRiGŻ (in */o)

W yszczególnienie 1984/1082 1902/1983 198)3/1084 198(3/1084 1983/1084 198)0/19(81 19)8(1/1982 19812/1083 1980/1(9(81 10811/19(82 Dotacje ogółem: do m ieszalnictw a i prze­ 89,8 177,5 146,4 233,0 259,9 twórstwa do gospodarki komunalnej — 284,8 19(5,9 -- 505,8 i m ieszkaniowej do pałaców i obiektów — 167,5 105,2 __ 209,7 zabytkowych

z tytułu składek ZUS

— 13)9,5 10*0,7 -- 140,4

i rekom pensat — 131,0 126,0 — 164,1

P o z o s t a ł e — 131,0 133,3 — 227,9

Źródło: Obliczono na podstawie sprawozdań z kosztów i dochodów... op. cit.

13 Por. A. B i e ń k o w s k i , W. Ł y c z e k , W. P u l i ń s k i : Reforma w PGR

w opiniach kadry kierowniczej. „Wieś Współczesna” 1983, nr 7, s. 63.

n ych P P G R w ynosiła 30,1 m ld zł w rok u 1981/1982, 55,5 m ld zł w 1982/1983 i 75,8 m ld zł w 1983/1984. W ty m sam ym czasie, w o d p o ­ w iednich latach, gospodarka in d y w id u aln a o trzy m ała z budżetu: 47,5; 42,9; 73,1 m ld z ł 15. P oró w nu jąc zestaw ione dotacje — z uw zględnieniem ponad cztery razy większego obszaru użytków rolnych, będącego w po­ siadaniu gospodarki indy w idualnej 16 — o trzy m u jem y pełny obraz skali pomocy budżetow ej dla gospodarki państw ow ej.

Mimo popraw y w yników finansow ych, k tó ra co praw d a m a c h a ra k te r nom inalny, nie zlikw idow ano p roblem u przedsiębiorstw deficytow ych. W roku 1981/1982 było ich 225 (tj. 21,5°/o ogółu PGR-ów). W roku 1982/1983 ich liczba zm niejszyła się do 180 i zajm ow ały obszar około 800 tys. h a użytków rolnych, a w roku następ nym ich liczba zm alała do 60, co stanow i 5°/o ogółu p rzedsiębiorstw .

R easum ując p ro b lem atyk ę przedstaw ioną wyżej należy stw ierdzić, że tru d n o jest po trzech latach działania nowego system u precyzyjnie oce­ nić, w jak im stopniu now e rozw iązania w y w arły w pływ na w yniki gos­ podarow ania przedsiębiorstw . W obec w ystąpienia w ielu czynników de­ form u jących ostateczne w yniki finansow e — zm iany cen, niepraw idło ­ wości w przeszacow aniu inw en tarza żywego i zapasów m agazynow ych — nie mogą być uznane za w p e łn i odzw ierciedlające rzeczyw isty w kład p racy i popraw ę efektyw ności gospodarow ania. Są one w znacznej czę­ ści od przedsiębiorstw niezależne bądź w y n ik ają z odpow iednich opera­ cji b uchalteryjno-cenow ych i nie są efek tem p rzy ro stu rzeczyw istych w artości w y n ik ający ch z ilościowego w zrostu p ro d u k cji i sprzedaży 17. P o­ nadto biorąc pod uw agę znaczny w zrost dotacji budżetow ych w ydaje się, że o w iele bardziej w iarygodnym m iernikiem działalności przedsiębiorstw b yłaby ak u m u lacja finansow ą — rozum iana jako: w ynik finansow y po­ w iększony o podatek obrotow y i pom niejszony o dotacje budżetow e 18.

15 Załącznik nr 1 do informacji o dotacjach budżetowych w gospodarce żywno­ ściowej. Materiał do Sejm ow ej Kom isji Rolnictwa i Przem ysłu Spożywczego, War­ szawa 1983 (dla roku 1983/1984 — plan).

16 W czerwcu 1983 r. PGR zajm owały 18,8%, a gospodarka indywidualna 76,2°/o ogólnej powierzchni użytków rolnych. Por. Gospodarka Żywnościowa w latach 1970—1983, GUS, Warszawa 1984, s. 21.

17 Świadczy o tym fakt, że w artość sprzedaży produktów rolnych przez PPGR w cenach bieżących wzrosła z 84,8 mld zł w 1980 r. do 170,9 mld zł w 1982 r. i 21'l,8j mld| t \ w 1983 r.; a w cenach stałych spadła ze 193 mld zł w 1980 do 161,5 mld zł w l982r., następnie nieco wzrosła w 1983 — do 181,3 mld, ale nie prze­ kroczyła poziomu z roku 1980. Por. Gospodarka Żyw nościowa w latach 1970—1983... op. cit., s. 74 i 75.

18 Akum ulację finasową można by powiększyć o dotacje budżetowe mające cha­ rakter ogólnorolniczy, np. do nasiennictwa.

Оценка результатов действия экономической реформы., ₂₆₇ Р Е З Ю М Е В статье предпринимается попытка оценить результаты 3-летнего перио­ да функционирования экономической реформы на государственных предпри­ ятиях сельского хозяйства, подчиняющихся Министерству сельского и продо­ вольственного хозяйства. Главные из этих результатов следующие: 1. Изменения в организационной структуре предприятий, проявляющиеся увеличением их числа с 947 в 1980/81 году до 1190 в 1983/84 году (т.е. на 25,7%) и сокращением их средней площади с 3704 га сельскохозяйственных угодий в 1980/81 году до 2824 га сельскохозяйственных угодий в 1983/84 году (т.е. на 23,8%>). Это представляет собой результат воспользования рабочими коллекти­ вами правом на самостоятельное формирование организационных структур предприятий, а такж е упразднением некоторой части крупных сельскохозяй­ ственных комбинатов. Названные изменения, получают положительную оцен­ ку, поскольку, как показывают исследования, меж ду величиной предприятия и результатами его деятельности существуют отношения обратной пропорцио­ нальности. 2. Сокращение площади сельскохозяйственных угодий, которыми распола­ гают государственные предприятия сельского хозяйства, с 3485 тыс. га в 1980/81 г. до 3360 тыс. га в 1983/84 г., т.е. на 3,8°/о. Это результат отказа предприятий от рассеянных и низкокачественных участков, которые были про­ даны единоличным владельцам, способным обеспечить более эф ф ективное их использование. 3. Изменения в структуре сельскохозяйственного производства, состоящие в увеличении доли растительного производства в период 1981/82— 1983/84 и пе­ реработки сельскохозяйственных продуктов в период 1981/82—1982/83 за счет ограничения животноводческого производства, незначительно выросшего в 1983/84 году. 4. Резкое повышение рентабельности предприятий. Размер прибыли, при­ носимой государственными предприятиями сельского хозяйства, составил 28,1 миллиардов злотых в 1981/82 году и 28,5 млд. злотых в 1983/84 году, в то время как 1980/81 год принес 22 млд. злотых убытка. В связи с появлением ряда факторов, искажающих эти результаты (изменения цен, ошибки в опре­ делении запасов живого инвентаря и складовых резервов, рост дотации) они не могут считаться объективными, полностю отражающими трудовой вклад и повышение экономической эффективности производственных единиц. Во многом они не зависят от деятельности предприятий, являясь результатом некоторых бухгалтерно-ценовых манипуляций. Ввиду роста бюджетны х до­ таций, автор предлагает считать главным показателем деятельности предпри­ ятий финансовые накопления (вместо финансового результата). S U M M A R Y

The author undertook an attempt of estim ating the effects of a three-years’ period of the functioning of economic reform in state-owned establishm ents of agricultural economy subordinated to the Ministry of Agriculture and Food Eco­ nomy. The most important effects are as follows:

1) Changes in organizational structure of establishm ents manifested in increasing

their number from 947 in 1980/1981 to 1190 in 1983/1984 (by 25,7%) and decreasing their average area from 3704 ha of arable land in 1980/1981 to 2824 ha in 1983/1984 (by 23,8%). It was caused by taking advantage of the right of the staff to indepen­ dent creation of organizational structure of their establishm ents and dissolving a number of agricultural plants. These changes were estim ated as positive since,, as w as shown by investigations, there exists an inverely proportional dependence

between the size of an establishm ent and results of its activity.

2) Decrease of the area of arable land in possession of PGR from 3.484.000 ha in 1980/1981 to 3.360.000 ha in 1983/1984, that is by 3,8%. It was caused by establish­ m ents getting rid of dispersed lands and lands of low quality. These lands w ere taken over by individual farmers w ho can run it more effectively.

3) Changes in the structure of agricultural production consisting in increase o f the share of plant production in the period from 1981/1982 to 1983/1984 and processing in agriculture in the period betw een 1981/1982 and 1982/1983, at the cost of lim iting the animal production which increased slightly in 1983/1984;

4) Radical im provement of financial results.. PGR-s achieved: 28,1 billion zloty worth o f profit in 1981/1982, 28,5 billion zloty in 1982/1983 and 49,2 billion zloty in 1083/1984, as compared w ith 22 billion zloty of loss in the economic year 1980/1981. In connection w ith m any factors distorting these results such as price changes, irregularities in assessing the live inventory and the magazine reserves,, increase of dotations, cannot be considered as fully reflecting the layout of labour and im provem ent of effectiveness of the economy of production units. They are to a significant degree independent of establishm ents and results from manipulations; in the sphere of book-keeping and prices. In face of increase of budget dotations,, the author suggests that the chief m easure of the activity o f establishm ents w hich is the financial result should be substituted by financial accumulation.