Notatka o profesorze T. Spiczakowie, Katedrze Ichtiobiologii i Rybactwa UJ, oraz Rybackiej Stacji Doświadczalnej UJ w Mydlnikach

NOTATKA O PROFESORZE T. SPICZAKOWIE,

KATEDRZE ICHTIOBIOLOGII I RYBACTWA UJ,

ORAZ RYBACKIEJ STACJI DOŚWIADCZALNEJ UJ

W MYDLNIKACH

Przedsłowie

Profesor Karol Starmach (zmarły w 1988 r.) pokazał mi maszynopis „Notatki" jeszcze w 1964 r. Przygotował go prawdopodobnie znacz-nia dawniej dla Wydziału Rolniczego Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie. Pozwolił mi zrobić odpis, który się u mnie zachował. Sądzę, że warto go opublikować. Słowa umieszczone w klamrach pochodzą ode mnie.

Jadwiga Siemińska

Prof. dr Teodor Spiczakow, urodzony 21. XII. 1879 r. w Grabowcu, powiat

Bracław, Gubernia Kamieniec Podolski, wyznania początkowo prawosławnego,

potem rzymsko-katolickiego, żonaty od 1905 r. z Anną Skorodinskają, ur. 5. VI.

1884 r. w Połtawie; dzieci: Wiera, po mężu Nowicka, ur. 7.1. 1909 г., Oleg ur. 1.

IV. 1915 r. (zmarł w czasie [II] wojny [światowej]).

Prof. Spiczakow ukończył gimnazjum w Czernigow i Hornel (ZSRR), Uniw.

Wydział Mat. Przyr. w Moskwie, dodatkowe studia w Landwirtschaftliche

Hoch-schule w Berlinie, specjalizację rybacką w Institut für Fischerei we

Friedrichsha-gen pod Berlinem, pod kierunkiem prof. P. Schiemenza, sławnego w owym czasie

twórcy nowoczesnej szkoły rybackiej w Niemczech. W uzupełnieniu studiów

odbywał praktyki we wzorowych gospodarstwach rybackich na Śląsku, w

Cze-chach, na Węgrzech i w Polsce (Zator). Od r. 1908-1912 był asystentem Stacji

Zoologicznej w Villefranche we Francji (była to Stacja Rosyjska). Pracował w

la-tach 1912-1916 w Wydziale Rybackim Ministerstwa Rolnictwa w Moskwie,

Następnie jako prof, zoologii i rybactwa w Piotrowskiej Akademii Rolniczej

w Moskwie, w latach 1916-1924. Z powodów politycznych opuścił Moskwę i był

prof, zoologii w Dorpacie (Estonia) w latach 1924-1925, po czym uzyskał

stano-wisko profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, jako kierownik

Katedry Ichtiobiologii i Rybactwa na Wydziale Rolniczym. Funkcję profesora

200

nadzwyczajnego i zwyczajnego pełnił w latach 1926-1939. Mówił poprawnie po

niemiecku, francusku i oczywiście rosyjsku i polsku. W r. 1938 uległ częściowemu

sparaliżowaniu, po podleczeniu się wyjechał do Francji (Nicea) na dalszą kurację,

po czym z początkiem wojny przeniósł się do Włoch. Do Krakowa wrócił za

zezwoleniem władz niemieckich w sierpniu 1940 г., po czym uzyskał zatrudnienie

w Institut für Fischerei w Krakowie [był to czynny w czasie wojny Zakład

Ichtiobiologii i Rybactwa UJ], podlegającym Instytutowi Rolnictwa w Puławach;

wskutek zajęcia jego dawnego mieszkania w Krakowie, zamieszkał w Stacji

Doświadczalnej w Mydlnikach. Wyjechał z Krakowa latem 1944 r. w czasie

zbliżania się wojsk rosyjskich, najpierw do Wiednia, gdzie wskutek

zbombardo-wania magazynów Hartwiga stracił cały wywieziony z Krakowa dorobek. W

koń-cu znalazł się wraz z żoną w obozie dla uchodźców w Schweinfurt w Bawarii,

gdzie zmarł 12. II. 1946 r.

W Krakowie prof. Spiczakow zajął się gorąco organizowaniem Katedry

Bio-logiczno-Rybackiej, według wzorów Instytutu Rybackiego w Berlinie. W ciągu

szeregu lat urządził w wynajętym lokalu ówcześnie przy Placu Inwalidów 8,

nowoczesny Zakład, który wnet pod względem wyposażenia i biblioteki stanął na

poziomie europejskim. W Zakładzie obok normalnego działu

naukowo-dydakty-cznego istniała pracownia chorób ryb finansowana przez Ministerstwo Rolnictwa,

oraz Międzywojewódzka Pracownia Ochrony Wód (woj. śląskie, krakowskie i

kie-leckie), dotowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo

Rol-nictwa, od roku 1936 także Rybacka Stacja Doświadczalna w Mydlnikach.

Roz-winięte były pracownie: hydrochemiczna, ichtiobiologiczna, ichtiopatologiczna,

hydrobiologiczna oraz podręczne muzeum ichtiobiologiczne i hydrobiologiczne.

Profesor uznając hydrobiologię za podstawę nauk rybactwa, rozwinął w Zakładzie

przede wszystkim ten kierunek, szkol ił własnych uczniów i wciągał do współpracy

botaników i zoologów zajmujących się życiem w wodach. W Zakładzie pracowało

przeciętnie ok. 30 osób, w tym 20-21 pracowników naukowych i 8 - 9

technicz-nych.

Zajęci byli: (rok 1938/39)

Kierownik Katedry Prof. T. Spiczakow

Zastępca Doc. К. Starmach

Asystenci M. Gościński, T. Bory, M. Maryański (Mydlniki), St. Skrochowska

(Mydlniki), M. Skrochowska (chemik), O. Engelhorn (chemik), W. Jeske

(muze-um), P. Olszewski (stypendysta), W. Piotrowska (stypendystka), Marek

(stypen-dysta), Kocyłowski (stypen(stypen-dysta), F. Pliszka (stypen(stypen-dysta), H. Majcherska

(stypendystka), M. Kukulska (laborantka), J. Wanat (laborantka), M. Zygmunt

(laborant), J. Gucwa (służący), Ligenza (furman w Mydlnikach), J. Oksiuta

(sta-wowy w Mydlnikach), J. Gawlik (sta(sta-wowy w Mydlnikach), Marchewka (stróż

nocny w Mydlnikach), W. Juszczyk (praktykant w Mydlnikach), Gostkowski

(współpracownik dla robót terenowych), Trybus (sprzątaczka).

W pracowni Ochrony Wód stałymi (płatnymi) współpracownikami byli prof.

J. Kozak, asystent L. Musiał, asystent W . Kowalczyk.

Budżet (poza pensjami z UJ).

Stała dotacja roczna UJ 7.500 zł

Dotacja z Ministerstwa Rolnictwa 7.200 zł

Dotacja Komisji Ochrony Wód 10.000 zł

Dotacje okazjonalne z Min. Oświaty i Min. Rolnictwa

(przeciętnie od 5.000 do 10.000) 10.000 zł

Dotacje z reszt budżetowych Rektoraru UJ 3.000 zł

Dotacje z Funduszu Kultury Narodowej 10.000 zł

Różne inne dotacje 3.000 zł

50.700 zł

Terenem pracy Zakładu były okoliczne rzeki, jeziora tatrzańskie, gospodarstwa

stawowe, szczególnie w Zatorze i Brzeszczach (PAU).

W r. 1936 rozpoczęto budowę Stacji Rybackiej Doświadczalnej UJ w

Mydlni-kach, na gruntach folwarku doświadczalnego UJ. Stacja zaplanowana była

nowo-cześnie. Przed rozpoczęciem jej budowy prof. Spiczakow zwiedził niemal

wszystkie podobne instytucje w Europie i opracował wspólnie z inż. dr M.

Czerwińskim plan najkorzystniejszy do naszych warunków. Ideą przewodnią było

stworzenie ośrodka badawczego dla rybactwa stawowego karpiowego i

pstrągo-wego, silnie rozwiniętego w ówczesnej Polsce oraz stworzenie praktycznego

warsztatu pracy, „który (jak mówił) mógłby być dla Zakładu Ichtiobiologii i

Ry-bactwa tym, czym są dla medycyny kliniki". Duża część funduszów na budowę

Stacji pochodziła z Funduszu Rozwoju Rybactwa w Min. Rolnictwa, głównie za

sprawą St. Sakowicza ówczesnego inspektora rybactwa przy Min. Rolnictwa.

Resztę finansował UJ.

Wojna na krótko wstrzymała budowę Stacji. Po utworzeniu, a raczej

urucho-mieniu w r. 1940 Zakładu w ramach Instytutu Rolniczego w Puławach, udało się

również wykończyć w czasie wojny Rybacką Stację Doświadczalną a nawet

opracować plany rozszerzenia jej na łąki Olszanicy nad Rudawą. Plany budowy

pomocniczego Gospodarstwa Doświadczalnego opracował przy udziale prof.

Spi-czakowa dr inż. Fr. Hendzel, do budowy już nie doszło.

Po zajęciu Krakowa przez Niemców i po likwidacji uniwersytetu i jego

zakładów, Zakład Ichtiobiologii zachował się w całości dzięki temu, że był

umieszczony w prywatnej kamienicy, oraz że bardzo przywiązany do Zakładu

laborant Marcin Zygmunt mieszkał przy Zakładzie i był równocześnie stróżem

całej kamienicy. We wrześniu i październiku usiłowano wznowić zajęcia, zgłosili

się bowiem dyplomanci, którzy chcieli kończyć rozpoczęte przed wojną studia,

a także zgłosili się nowi chętni na specjalizację rybacką. Przygotowania do

normalnej pracy zostały jednak przerwane wskutek aresztowania wszystkich

202

Karol Starmach

profesorów i docentów UJ, w dniu 6 listopada 1939 r. Kierujący Zakładem w

za-stępstwie profesora doc. Starmach był aresztowany razem z nimi. Niemniej i tym

razem Zakład był nadal nienaruszony, bowiem obrał go na biuro inspektoratu

rybackiego w Gubernatorstwie przybyły z Niemiec dr Hans Thiel, sam naukowiec

czujący potrzebę badań rybackich nawet w czasie wojny. Zabezpieczył on majątek

Zakładu razem z Mydlnikami. Doc. Starmach zwolniony został z obozu w Dachau

w lipcu 1940 r. Po zgłoszeniu się do Zakładu poinformował go dr Thiel, że zapadła

decyzja uruchomienia Zakładu w ramach utworzonego Instytutu Rolniczego w

Pu-ławach, mającego zabezpieczyć produkcję rolniczą w Gubernatorstwie.

Zapowie-dział, że niebawem zjedzie specjalna komisja dla zbadania stanu Zakładu i

możli-wości uruchomienia badań rybackich. Istotnie z początkiem sierpnia przyjechała

z Berlina komisja w osobach dyrektora Instytutu w Puławach dr

Christiansen-We-nigera, prof. A. Willera dyrektora Inst, für Fischerei we Friedrichshagen, prof.

W . Schäperclausa z tegoż Instytutu i przedstawiciel Gubernatorstwa. Komisja

uznała, że Zakład jest dobrze wyposażony i może natychmiast podjąć pracę.

Kierownikiem i opiekunem naznaczono prof. Schäperclausa, który miał raz na

miesiąc przyjeżdżać, ustalić i pilnować tematy badań. [O ile pamiętam, przyjechał

tylko raz, jednak pod koniec roku doc. Starmach wysyłał mu sprawozdania z

po-stępów prac.] Na miejscu zostawiono doc. Starmacha dodając mu niemieckiego

administratora. Prof. Schäperclaus poinformował też, że prof. Spiczakow dostał

pozwolenie przyjazdu z Włoch do Krakowa. Istotnie profesor przyjechał z końcem

sierpnia, jednak ponieważ jego mieszkanie zajęte było przez Gestapo, zamieszkał

w Stacji w Mydlnikach. Zakład uruchomiono, chociaż niewielu dawnych

pracow-ników pozostało. Obok doc. Starmacha zgłosiły się do pracy obie Skrochowskie,

P. Olszewski, W. Juszczyk, F. Pliszka, nadto dyplomanci: F. Chrzan, H.

Majcher-ska, A. Kysela, K. Chojnacka, P. Wolny, a także O. Rudziński, syn E. Rudzińskiego

(ten obiecujący chłopak zginął niestety w partyzantce w Kieleckim) i J. Siemińska.

Zadaniem Zakładu było podjęcie kompleksowych badań rzeki Wisły od

gra-nicy Gubernatorstwa do ujścia Dunajca, co wiązało się głównie ze śledzeniem

wpływu ścieków rozbudowanych równocześnie Zakładów Chemicznych koło

Oświęcimia. Badania miały być ciągłe, wieloletnie. Drugim zadaniem było

bada-nie chorób ryb w gospodarstwach stawowych krakowskiego i kieleckiego oraz

w oparciu o Stację w Mydlnikach wszechstronne badania produkcji pstrągów i karpi.

W charakterze administratorów byli kolejno: Frau Bischoff (pochodziła z

Gi-życka i mówiła po mazursku), Niemann, urzędnik z Karlsruhe oraz von

Secken-dorff z Austrii. Wszyscy oni nie byli zbyt groźni i w Zakładzie było stosunkowo

swobodnie, tak że obok zajęć oficjalnych można było prowadzić własne badania

naukowe i szkolenie dyplomantów. W Stacji w Mydlnikach prowadzono wylęg

i podchów troci, pstrągów potokowych i tęczowych. Dr St. Skrochowska

rozpo-częła badania nad wędrówkami troci na podstawie znakowanych smoltów,

wypu-szczanych do Dunajca i Raby. Prowadzono czyste linie karpi z Osieka i

Prze-worska. Badano wartość sztucznych pasz dostępnych w czasie wojny, przede

wszystkim odpadów spod młynka przy oczyszczaniu zboża. Hodowano sandacze

i liny. Prowadzono dokładne studia nad florą i fauną stawów oraz nad naturalnym

odżywianiem ryb.

Przy końcu wojny, pod jesień 1944 r. ewakuowano wartościowsze rzeczy z

Za-kładu w Krakowie do Mydlnik, gdyż w Zakładzie zamurowano okna i tworzono

bunkier do obrony przed wojskami rosyjskimi. Do obrony Krakowa jednak nie

doszło i Zakład pozostał nietknięty. W Mydlnikach natomiast kilka pocisków

armatnich uszkodziło nieco główny budynek. Większe jednak szkody nastąpiły

przez rozkradzenie cennych ryb hodowlanych.

Już w lecie 1944 r. prof. Spiczakow wyjechał wraz z całym dobytkiem m. in.

z prywatną biblioteką do Wiednia w obawie przed wojskami rosyjskimi. Obawa

była uzasadnionia, bowiem jako były uciekinier ze Związku Radzieckiego był

poszukiwany natychmiast, gdy tylko do Krakowa dotarło N K W D .

Los jednak nie był dla niego łaskawy, w Wiedniu stracił bowiem cały swój

dobytek i po trudnej tułaczce, umieszczony w obozie dla uchodźców w Bawarii,

zmarł prawie w nędzy.

A note on Prof. Teodor Spiczakow, the Chair of Ichtyology and Fishery of

the Jagiellonian University, and the Jagiellonian University's Experimental

Fishery Plant at Mydlniki

The note was written in 1964. It contains a brief account of the life and activity of Prof. Teodor Spiczakow (1879-1946), a hydrobiologist who was educated in Moscow and Berlin, and who underwent practical training at model fishery farms in Silesia, Czechoslovakia, Hungary and Poland. He then worked at institutions of higher education in Moscow and Dorpat, and since 1926 in Cracow. It was in Cracow that he began to organize a Biological-Fishery Chair, modelled after the Fishery Institute in Berlin. Considering hydrobiology to be the foundation for the study of fishery, he worked on developing this science, training many pupils and securing the cooperation of botanists and zoologists. O n his initiative, the construction of a modern Experimental Fishery Plant of the Jagiellonian University was started at Mydlniki in 1936. During Word War II, the plant conducted its own research and trained students. Before the end of the war, Prof. Spiczakow left with all his belongings for Vienna, and after a long and exhausting trek he died in an exile camp in Bavaria.