Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 64 (6), 807-811, 2008

Praca oryginalna Original paper

Op³acalnoœæ chowu krów mlecznych jest w du¿ym stopniu zale¿na od ich stanu zdrowia oraz optymal-nych warunków utrzymania i ¿ywienia. Jedn¹ z metod zwiêkszenia rentownoœci chowu byd³a mlecznego jest prowadzenie w stadach kompleksowego programu opieki lekarsko-weterynaryjnej, umo¿liwiaj¹cego kon-trolê stanu zdrowia krów i ich produkcyjnoœci (13). Zasady takiego programu oraz pierwsze spostrze¿enia dotycz¹ce jego funkcjonowania w warunkach krajo-wych zosta³y opublikowane wczeœniej (1).

Istotn¹ czêœci¹ sk³adow¹ opieki lekarsko-weteryna-ryjnej w ramach tego programu jest kontrola rozrodu. Analiza danych uzyskanych w trakcie realizacji pro-gramu pozwala na ocenê wskaŸników p³odnoœci oraz czêstotliwoœci wystêpowania schorzeñ w ró¿nych sta-dach objêtych opiek¹ (1, 13).

W ostatnich latach w Polsce nast¹pi³y znaczne zmia-ny w chowie byd³a. Zmniejszy³o siê pog³owie krów, a jednoczeœnie istotnie wzros³a ich wydajnoœæ mleczna. Jest to spowodowane zarówno popraw¹ genetycznych cech zwierz¹t uzyskan¹ przez bardzo intensywny import nasienia, ja³ówek i buhajów rasy holsztyñsko--fryzyjskiej (15), jak równie¿ zmianami w technologii chowu krów mlecznych. Dotycz¹ one stosowania no-wych systemów ¿ywienia oraz coraz powszechniejsze-go u¿ytkowania obór wolnostanowiskowych. Nastê-puje równie¿ koncentracja produkcji mleka, poniewa¿ maleje liczba dostawców, a wzrasta wielkoœæ stad.

Wraz ze wzrostem wydajnoœci mlecznej w innych krajach obserwowane jest obni¿enie p³odnoœci krów (22, 24, 25). W Polsce tej problematyce poœwiêcono dotychczas niewiele badañ (9, 10). Brak jest równie¿ danych epidemiologicznych dotycz¹cych zaburzeñ rozrodu w skali kraju, zaœ badania dotycz¹ce tej

pro-Zaburzenia rozrodu i wybrane wskaŸniki p³odnoœci

w stadach krów mlecznych objêtych programem

opieki lekarsko-weterynaryjnej*

)

WOJCIECH BARAÑSKI, TOMASZ JANOWSKI, MA£GORZATA RAŒ,

S£AWOMIR ZDUÑCZYK, GEERT OPSOMER*, JEROEN DEWULF*, AART DE KRUIF*

Zespó³ Rozrodu Zwierz¹t Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 14, 10-950 Olsztyn

*Department of Reproduction, Obstetrics and Herd Health, Faculty of Veterinary Medicine, Ghent-University, Salisburylaan 133, B-9820 Merelbeke, Belgia

Barañski W., Janowski T., Raœ M., Zduñczyk S., Opsomer G., Dewulf J., De Kruif A.

Incidence of reproduction disorders and fertility parameters in dairy herds under the herd health program

Summary

Reproduction control is a very important part of the herd health program. It has been observed that fertility declines in herds with increased milk yield. Changes in Polish agriculture, including dairy cattle, have been implemented for about 15 years. The aim of this study was to evaluate the incidence of reproduction disorders and different fertility indices in dairy cattle. The study was carried out in 8 dairy herds in North-East Poland with the herd health control and with milk yields from 5200 to 8200 l. The obtained results showed that the incidence of clinical forms of reproduction disorders differed significantly (p £ 0.05-0.01) among herds and their value were as follows: abortion rate – 4.0% (1.3-7.1%); retained placenta – 9.7% (5.7-15.6%); endometri-tis – 18.3% (5.7-42.7%); silent heat – 32.1% (12.5-49.2%); cystic ovarian disease – 7.1% (0-17.7%) and ovarian afunction 7.6% (1.4-16.9%). The intercalving period was 399.7 ± 62.8 days and the culling rate because of reproduction failure was 4.6% (0-9.1%). Reproduction indices describing the quality of artificial insemination were good and carried out as follows: first insemination rate was 52.3% (44-65.3%), service per conception rate was 1.8 (1.5-2.1). The study showed that the most important factor for a longer intercalving period was silent heat. It was likewise observed that the prevalence of ovarian malfunctioning and ovarian cysts as well as endometritis was lower.

Keywords: cows, reproduction disorders, herd health program

*) _{Praca zosta³a wykonana w ramach grantu POL/013/02 finansowanego przez}

blematyki maj¹ jedynie wycinkowy charakter. Wiêk-szoœæ z nich zosta³a wykonana w latach lat osiemdzie-si¹tych i dziewiêædzieosiemdzie-si¹tych XX w., w ówczesnych warunkach ¿ywienia i utrzymania, na krowach o sto-sunkowo niskiej wydajnoœci (12, 14, 27, 29). Jedynie nieliczne nowsze badania dotycz¹ krów wysoko wy-dajnych (18).

Celem badañ by³o okreœlenie czêstotliwoœci wystê-powania zaburzeñ p³odnoœci oraz wybranych wskaŸ-ników rozrodu w wybranych stadach krów mlecznych w Polsce pó³nocno-wschodniej, w których wprowa-dzono kompleksowy program opieki weterynaryjnej.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono w okresie od sierpnia 2003 r. do sierpnia 2005 r. w 8 stadach krów mlecznych w pó³nocno--wschodniej Polsce, w których wprowadzono kompleksowy program opieki lekarsko-weterynaryjnej. Dwa stada utrzymy-wano w oborach uwi¹zowych, pozosta³e szeœæ – wolnostano-wiskowych. Stada liczy³y od 36 do 153 krów mlecznych, zaœ ich œrednia wydajnoœæ wynosi³a od 5200 do 8200 l. Zwierzê-ta by³y mieszañcami krów rasy nizinno-czarno-bia³ej i holsz-tyñsko-fryzyjskiej lub czystej rasy holszholsz-tyñsko-fryzyjskiej. Podstawê ¿ywienia letniego stanowi³y: zielonka, sianokiszon-ka, w niektórych oborach równie¿ kiszonka z kukurydzy oraz komercyjnie dostêpne pasze treœciwe. ¯ywienie zimowe opie-ra³o siê wy³¹cznie na sianokiszonce i kiszonce z kukurydzy oraz paszach treœciwych. W trzech oborach u¿ywane by³y wozy paszowe. We wszystkich stadach przez ca³y rok krowy mia³y swobodny dostêp do lizawek.

Program opieki w zakresie rozrodu obejmowa³ badania ginekologiczne wykonywane, w zale¿noœci od wielkoœci stada, w odstêpach 3-4-tygodniowych. W czasie wizyty ba-daniem przez prostnicê oceniano stan macicy i jajników w nastêpuj¹cych przypadkach: przy braku rui do 60. dnia po porodzie (p.p.), u zwierz¹t z wyp³ywami z dróg rodnych, po inseminacjach wykonanych co najmniej 30 dni wczeœniej (badanie na cielnoœæ), po zatrzymaniu ³o¿yska (nieodejœcie b³on p³odowych do 24 h p.p.), po ciê¿kich porodach (cesar-skie ciêcie, fetotomia, skrêt macicy, wypadniêcie macicy) oraz

po ronieniach. W zale¿noœci od potrzeby badanie rektalne by³o uzupe³niane badaniem ultrasonograficznym (Pie Medical Falco Vet 100; sonda liniowa o czêstotliwoœci 5 i 7,5 MHz) i wziernikowaniem pochwy. Wyniki badañ rejestrowano zgod-nie z tzw. kluczem hanowerskim.

Dodatkowo podczas ka¿dej wizyty zbierano dane dotycz¹-ce: wydajnoœci i wskaŸników jakoœciowych mleka, czêstotli-woœci wystêpowania zapaleñ wymienia, zalegañ poporodo-wych, endometritis, zatrzymania ³o¿yska, poronieñ, kulawizn, a tak¿e liczby wybrakowanych krów oraz ich przyczynê.

Dla badanych stad wyliczono równie¿ takie wskaŸniki p³od-noœci, jak: odsetek zacieleñ po pierwszej inseminacji, ca³ko-wity odsetek zacieleñ, indeks inseminacyjny, d³ugoœæ okresu miêdzywycieleniowego i odsetek brakowañ z powodu nie-p³odnoœci.

Uzyskane dane analizowano statystycznie przy u¿yciu testu ÷2 _{oraz testu u.}

Wyniki i omówienie

W tab. 1 zawarte s¹ dane dotycz¹ce czêstotliwoœci wystêpowania klinicznych form zaburzeñ p³odnoœci u krów w poszczególnych stadach. Przeciêtny odsetek ronieñ wynosi³ 4,0% (1,3-7,1%), zatrzymanie ³o¿yska wystêpowa³o u 9,7% (5,7-15,6%) krów, natomiast zapalenie b³ony œluzowej macicy dotyczy³o 18,3% (5,7-42,7%) zwierz¹t. Nasilenie wystêpowania cichej rui w badanych stadach wynosi³o przeciêtnie 32,1% (12,5-49,2%), torbieli jajnikowych 7,1% (0-17,7%), a afunkcji jajników 7,6% (1,4-16,9%). Czêstotliwoœæ wystêpowania wszystkich form klinicznych zaburzeñ p³odnoœci ró¿ni³a siê statystycznie (p £ 0,05-0,01) po-miêdzy stadami.

W tab. 2 przedstawiono dane dotycz¹ce wybranych wskaŸników p³odnoœci w poszczególnych stadach w okresie trwania badañ. Przeciêtna skutecznoœæ pierwszej inseminacji wynosi³a w badanych stadach 52,3% (44-65,3%), zaœ wartoœæ indeksu inseminacyj-nego 1,8 (1,5-2,1). Œrednia d³ugoœæ okresu miêdzywy-cieleniowego mia³a wartoœæ 399,7 ± 62,8 dni, a odse-Tab. 1. Czêstotliwoœæ wystêpowania schorzeñ uk³adu rozrodczego w poszczególnych stadach – liczba (%)

Objaœnienia: wartoœci procentowe w wierszach oznaczone ró¿nymi ma³ymi literami (a-b, c-d, e-f, g-h) ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05; du¿ymi literami (A-B, C-D, E-F, G-H) ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,01

a i n e z r o h c S a d a t S m e z a R 2 3 8 = n I 7 7 = n n=II192 n=III77 n=IV124 n=V113 n=VI70 n=V1II04 nV=I7II5 e i n e i n o R ₍₅4_{,2) (5}1_,0_{2) (1}1_{,3) (5}7_{,6) (1}2_{,8) (7}5_{,1) (2}3_{,9) (1}1_{,3) (}3₄3₎ e i n a m y z rt a Z a k s y ¿ o ³ (97,1) (61,32a_{) (15}1_,2₆b_{) (13}1_,7₇b_{) (9}1_,1_{7) (5}4_{,7) (8}9_{,7) (1}9_{2) (9}8_,1₇₎ s it ir t e m o d n E ₍₁₉1_,55_{a,A) (8,}1₉7_{b,C) (6,5}5_{b,C) (32,}4₃0_{b,D,E) (1}1₅7_{F) (5,7b}4_{,F,G) (21,2}2_D2_{,G,H) (42,7}3_B2_{,D,E,H) (1}1₈5_,2₃₎ e l e i b r o T e w o k i n j a j (6,55a_{) (7,}1₃4c,A_{) (0}b,e0,A,B_{) (17,7}2b2,g,B,C_{) (6,2}7,fD_{) (1,4}d1,g,D_{) (8,}9₇,fh_{) (1,3}d1,g,D_{) (7}5_,9₁₎ a j u r a h c i C ₍₄₅3_,55_{a,A) (12}2_,54_{B,C) (14}1_,31_{a,B) (49,2}61_{c,A,C) (38}4_,13_{d,A) (32,9}23_{d,e,A) (46}4_,28_{,fA) (29,}2_3b2_{,e,D) (3}2₂6_,7₁₎ a j c k n u f A . p . p w ó k i n j a j (131a0,A_{) (4,}9₇B_{) (5,2}4b,C_{) (16,}2₉1A,D_{) (4,4}5b,C_{) (1,4}1c,B,C_{) (5,8}6b,C_{) (9,}7₃d_{) (7}6_,3₆₎

tek brakowañ z powodu niep³odnoœci 4,6% (0-9,1%). WskaŸniki p³odnoœci ró¿ni³y siê istotnie (p £ 0,05-0,01) pomiêdzy stadami.

Uzyskane wyniki wskazuj¹ jednoznacznie na du¿e zró¿nicowanie zaburzeñ p³odnoœci w badanych sta-dach. Dotyczy to zarówno rodzaju wystêpuj¹cych scho-rzeñ, jak równie¿ czêstotliwoœci ich wystêpowania. Potwierdza to panuj¹cy powszechnie pogl¹d, ¿e zabu-rzenia rozrodu w poszczególnych stadach cechuj¹ siê silnie zaznaczon¹ specyfik¹. Wynika to z unikalnych dla ka¿dego stada warunków ¿ywieniowych, œrodo-wiskowych i organizacyjnych (1, 24).

Bior¹c pod uwagê czêstotliwoœæ wystêpowania, spo-œród ocenianych w czasie badañ klinicznych form za-burzeñ p³odnoœci, szczególne znaczenie wydaj¹ siê odgrywaæ cicha ruja, endometritis i zatrzymanie ³o-¿yska. Nieco mniejsz¹ rolê natomiast przypisaæ mo¿-na afunkcji oraz torbielom jajników, zaœ ronienia, poza jednym stadem, wystêpowa³y sporadycznie.

W porównaniu do sytuacji w rozrodzie krów z okre-su przed opisanymi wczeœniej zmianami w systemie chowu, interesuj¹cym faktem jest bardzo czêste wy-stêpowanie zjawiska cichej rui. Schorzenie to jest de-finiowane jako stan, kiedy fizjologicznej czynnoœci jajników nie towarzysz¹ zewnêtrzne objawy rujowe. Bartlett i wsp. (2) stwierdzili wystêpowanie tego zja-wiska u 24%, zaœ Enbergs (7) podaje, ¿e mo¿e ono dotyczyæ nawet 40% krów w stadzie. Wed³ug Oltena-cu i wsp. (23), cicha ruja mo¿e powodowaæ opóŸnie-nie zap³odopóŸnie-nienia o prawie dwa miesi¹ce. Za jedn¹ z g³ównych przyczyn tego zaburzenia uwa¿a siê pro-blemy z wykrywaniem rui (21), co mo¿e byæ skutkiem wzrostu wielkoœci stad, jaki dokona³ siê w ostatnich latach. W takich przypadkach obserwacja rui czêsto jest wykonywana nieprawid³owo, mog¹ pojawiæ siê równie¿ problemy z identyfikacj¹ zwierz¹t na past-wisku. U krów wysoko wydajnych wa¿n¹ przyczyn¹ os³abienia objawów rujowych jest niedobór energii na pocz¹tku laktacji. Obni¿a on czêstotliwoœæ pulsacyj-nego uwalniania GnRH z podwzgórza, co powoduje ograniczenie uwalniania gonadotropin z przysadki, os³abienie wzrostu pêcherzyków jajnikowych i tym sa-mym zmniejszenie syntezy estrogenów (30). Spoœród innych przyczyn wystêpowania cichej rui u krów na-le¿y wymieniæ m.in. nadmierne ot³uszczenie krów,

a tak¿e czêsto bagatelizowane przez hodowców cho-roby koñczyn. Ostatnio zwraca siê tak¿e uwagê na rolê izoflawonów w patogenezie cichej rui (30). S¹ to zwi¹zki chemiczne znajduj¹ce siê m.in. w œrucie sojo-wej wchodz¹cej coraz czêœciej w sk³ad wielu pasz treœciwych. Posiadaj¹ one zdolnoœæ wi¹zania siê z re-ceptorami estrogenowymi i dziêki temu mog¹ dzia³aæ jak antagoniœci estrogenów.

Istotnym problemem zdrowotnym s¹ nadal stany zapalne b³ony œluzowej macicy, aczkolwiek nasilenie tego schorzenia wydaje siê wykazywaæ tendencjê spad-kow¹. Dane dotycz¹ce czêstotliwoœci wystêpowania tego schorzenia w innych krajach s¹ tak¿e bardzo roz-bie¿ne i wahaj¹ siê od 7,5% do 53% (8, 16). Jedn¹ z przyczyn tak du¿ych ró¿nic jest brak jednolitego kry-terium diagnozowania tej choroby (16). W badaniach w³asnych podstawowym kryterium by³o badanie rek-talne i ultrasonograficzne macicy, uzupe³niane wzier-nikowaniem. W Polsce we wczeœniejszych badaniach stwierdzano stany zapalne b³ony œluzowej macicy u oko³o 40% (14), a nawet u 68,2% krów (12). W po-równaniu z badaniami sprzed kilkunastu lat obserwu-je siê zmniejszenie czêstotliwoœci tego schorzenia, co mo¿e byæ zwi¹zane z popraw¹ poziomu higieny poro-du i pomocy porodowej, a tak¿e z coraz szerszym u¿yt-kowaniem obór wolnostanowiskowych. Mo¿liwoœæ ruchu zwierz¹t wspomaga proces inwolucji i oczysz-czania macicy, co skutkuje mniejsz¹ liczb¹ przypad-ków endometritis. Z drugiej strony jednak, wzrost wy-dajnoœci mlecznej i towarzysz¹cy mu czêsto deficyt energetyczny jest przyczyn¹ os³abiaj¹c¹ lokalne si³y obronne macicy (24). Byæ mo¿e, istnienie tych tak prze-ciwstawnie oddzia³uj¹cych czynników jest przyczyn¹ silnego zró¿nicowania stad pod wzglêdem wystêpo-wania tego schorzenia.

Wystêpowanie endometritis jest czêsto konsekwen-cj¹ zatrzymania ³o¿yska. Schorzenie to jest powa¿n¹ komplikacj¹ prawid³owego przebiegu okresu poporo-dowego. Wed³ug za³o¿eñ realizowanego programu opieki lekarsko-weterynaryjnej, czêstotliwoœæ zatrzy-mania ³o¿yska nie powinna przekraczaæ 15% (13). We wczeœniejszych badaniach Rogoziewicz i Jaœkowski (28) stwierdzili zatrzymanie ³o¿yska u 9% krów w warunkach chowu wielkostadnego, a Kucharski i Zduñczyk (14) u 14,3% zwierz¹t. W Szwecji nato-Tab. 2. WskaŸniki rozrodu wyliczone dla poszczególnych stad

Objaœnienia: jak w tab. 1.

a k s W Ÿnikirozrodu Stada Œrednia I II III IV V VI VII VIII U S 1 o p ñ e l e i c a z k e t e s d O 50a ₅₆c _46,3a _55,6e _55,6e _45,6A ₄₄d,,fA _65,3b,B _52,3 U S s k e d n I 1,7 1,6 1,9 1,8 1,7 2,1 1,9 1,5 1,8 y w o i n e l e i c y w y z d ê i m s e r k O )i n d ( ±4945,23A _±4₅1₀1_,1,8B,C _±3₄7₆0B,,4E,a _±54₈0_,4₅B,2,F,G _±553_,9₄3B,,8D,F,H _±73₀9_,1₂B,3,D,b _±4₆0₆1B,,8F,c _±613_,8₂2B,,5D,H,d _±39₆9₂,_,7₈ u d o w o p z ñ a w o k a r b k e t e s d O i c œ o n d o ³ p e i n 9,1A,a 2,1B,c,C 2,6b,e 5,6d,E 0B,,fF 8,6D,E 5,8d,E 2,7b,e 4,6

miast czêstotliwoœæ zatrzymañ ³o¿yska zwiêkszy³a siê wraz ze wzrostem wydajnoœci z 6% do 11% (22). Dril-lich i wsp. (6) podaj¹, ¿e schorzenie to dotyczy³o 4-12% krów w zale¿noœci od warunków chowu i wy-dajnoœci mlecznej. Wœród czynników ryzyka wp³ywa-j¹cych na wyst¹pienie zatrzymania ³o¿yska wymienia siê m.in.: ciê¿kie porody, poronienia, skrócenie lub wy-d³u¿enie d³ugoœci ci¹¿y, zapalenie ³o¿yska oraz ¿ywie-nie (6, 14, 28). Badania histopatologiczne ³o¿yszcz wy-kaza³y, ¿e zatrzymanie b³on p³odowych powodowane by³o najczêœciej histologiczn¹ niedojrza³oœci¹ ³o¿yska, cechuj¹c¹ siê obecnoœci¹ komórek nab³onkowych w kryptach brodawek i licznych komórek olbrzymich w kosmkach ³o¿yska (26).

Zastanawiaj¹ce jest stwierdzone w badaniach w³as-nych mniejsze nasilenie wystêpowania afunkcji jajni-ków oraz torbieli jajnikowych. Schorzenia te by³y bo-wiem wczeœniej uwa¿ane za bardzo istotn¹ przyczynê niep³odnoœci u krów (12, 19, 29). U pod³o¿a etiopato-genezy tych zaburzeñ le¿y nieprawid³owa sekrecja gonadotropin, a zw³aszcza LH, bêd¹ca czêsto skutkiem wysokiej wydajnoœci mlecznej, przy niezbilansowa-nych dawkach pokarmowych (19, 21). Jedn¹ z przy-czyn ni¿szej czêstotliwoœci opisywanych problemów mo¿e byæ œrednia wydajnoœæ mleczna w stadach do-œwiadczalnych, co ogranicza³o zapewne skutki nega-tywnego oddzia³ywania niedoborów energetycznych oraz zwi¹zanych z tym zaburzeñ metabolicznych, ogra-niczaj¹cych sekrecjê LH. Kolejnym czynnikiem, któ-ry móg³ wp³yn¹æ na niski odsetek zwierz¹t z tymi za-burzeniami czynnoœci jajników by³ fakt, i¿ by³y one badane w póŸnej fazie okresu miêdzyci¹¿owego (> 60. dnia p.p.), jako zwierzêta z brakiem rui lub na ci¹¿ê. Powszechnie znane jest bowiem zjawisko samowyle-czeñ maj¹ce miejsce do 60. dnia po porodzie, bêd¹ce klinicznym wyrazem normalizacji sekrecji gonadotro-pin. Dotyczy to g³ównie torbieli jajnikowych (17), ale ma zapewne tak¿e znaczenie w odniesieniu do nie-czynnoœci jajników.

W badanych stadach nie obserwowano natomiast problemów zwi¹zanych z ronieniami. Wystêpowa³y one w niewielkim procencie (3,9%), podczas gdy w innych krajach schorzenie to notuje siê zdecydowa-nie czêœciej. W Izraelu odsetek rozdecydowa-nieñ u krów mlecz-nych wynosi³ od 7,3% do 19,8% (20), a w Danii œred-nio 15,8% (4). We wczeœniejszych badaniach krajo-wych w chowie wielkostadnym ronienia stwierdzono u 3,4% zwierz¹t (27), natomiast w gospodarstwach in-dywidualnych u 6,8-11,4% krów (12). Istnieje zagro-¿enie, ¿e odsetek ronieñ niebawem wzroœnie ze wzglê-du na intensywne przemieszczanie krów w obrêbie Polski i Europy. Sprzyja to szerzeniu siê chorób zakaŸ-nych, które najczêœciej s¹ przyczynami utraty ci¹¿y.

WskaŸniki p³odnoœci w poszczególnych stadach odzwierciedla³y sytuacjê dotycz¹c¹ czêstotliwoœci wystêpowania klinicznych form zaburzeñ rozrodu i by³y tak¿e bardzo zró¿nicowane. Najwiêksze waha-nia obserwowano w odniesieniu do d³ugoœci okresu

miêdzywycieleniowego, odsetka brakowañ z powodu niep³odnoœci oraz odsetka zacieleñ po pierwszym sztucznym unasiennianiu. WskaŸniki te wykazywa³y bowiem miêdzy stadami statystycznie istotne ró¿nice. Nie stwierdzono ich w odniesieniu do indeksu inse-minacyjnego, aczkolwiek jego wartoœci w poszczegól-nych gospodarstwach by³y tak¿e zró¿nicowane. Po-szczególne wskaŸniki p³odnoœci odzwierciedlaj¹ sy-tuacjê w ró¿nych obszarach rozrodu, przy czym d³u-goœæ okresu miêdzywycieleniowego jest najwartoœ-ciowszym z nich, ma bowiem walor wskaŸnika suma-rycznego. Ze wzglêdów ekonomicznych optymalny okres miêdzywycieleniowy u krów mlecznych nie po-winien byæ d³u¿szy ni¿ jeden rok (5). W badaniach Ma³eckiego-Tepichta i wsp. (18) d³ugoœæ okresu miê-dzywycieleniowego u importowanych krów waha³a siê od 374 do 550 dni. Znaczne wyd³u¿anie okresu miê-dzywycieleniowego u wysoko wydajnych krów obser-wowano tak¿e w Holandii (25). Stwierdzone w bada-niach w³asnych nieprawid³owe wartoœci okresu miê-dzywycieleniowego by³y spowodowane g³ównie czês-tym wystêpowaniem cichej rui, powoduj¹cej opóŸnie-nia w kryciu i zacielaniu krów. Inn¹ przyczyn¹ by³o opóŸnianie przez w³aœcicieli pierwszej inseminacji ze wzglêdu na pewne problemy podczas zasuszania krów wysoko wydajnych. Nale¿¹ do nich trudnoœci z zatrzy-maniem laktacji i wzrost czêstotliwoœci zapaleñ wy-mienia w tym okresie. Czêœæ hodowców zasuszanie wysoko wydajnych krów uwa¿a za stratê, gdy¿ pod koniec laktacji produkuj¹ one nadal du¿o mleka.

Skutecznoœæ pierwszej inseminacji oraz indeks in-seminacyjny s¹ wskaŸnikami okreœlaj¹cymi jakoœæ sztucznej inseminacji w stadach. W za³o¿eniach pro-gramu opieki lekarsko-weterynaryjnej nad stadami krów mlecznych przyjmuje siê, ¿e wartoœæ tego wskaŸ-nika nie powinna byæ ni¿sza ni¿ 55% (13). Wraz ze wzrostem wydajnoœci mlecznej obserwuje siê obni¿a-nie siê wskaŸnika zap³adnialnoœci (11). Bronicki i wsp. (3) wyliczyli skutecznoœæ pierwszego zabiegu insemi-nacji u krów o wydajnoœci 5-6 tys. litrów na poziomie 41%. Ma³ecki-Tepicht i wsp. (18) podaj¹, ¿e u impor-towanych krów rasy holsztyñsko-fryzyjskiej odsetek zacieleñ po pierwszej inseminacji waha³ siê od 18,5% do 62,9%. Ró¿nice miêdzy stadami mog³y wynikaæ z ró¿nic w czêstotliwoœci wystêpowania zapaleñ b³o-ny œluzowej macicy, terminowoœci inseminacji oraz ró¿norodnych warunków utrzymania i ¿ywienia krów. Indeks inseminacyjny wynosi³ w badanych stadach przeciêtnie 1,8 i by³ tym samym nieco ni¿szy od war-toœci 1,6 uznawanej za dobr¹ (13). We wczeœniejszych badaniach na krowach o ni¿szej wydajnoœci stwier-dzono, ¿e indeks inseminacyjny wynosi³ 2,3-2,5 (29). W stadach importowanych krów rasy holsztyñsko-fry-zyjskiej indeks inseminacyjny by³ wy¿szy i wynosi³ 2,6-3,3 (18). Wartoœæ tego wskaŸnika w najwiêkszym stopniu zale¿y od poziomu organizacji inseminacji.

Brakowanie z powodu niep³odnoœci by³o niskie i przeciêtnie wynosi³o 4,0%. Tylko w 2 stadach

prze-kracza³o akceptowan¹ granicê 7% (13, 25). W latach ubieg³ych problem ten by³ bardziej nasilony i niekie-dy siêga³ a¿ 20% (3, 28). By³o to zapewne zwi¹zane z odmiennym typem w³asnoœci zwierz¹t oraz wynika-j¹cym st¹d s³abym poziomem opieki. Nale¿y pamiê-taæ, ¿e poziom brakowania jest nie tylko wyk³adnikiem zjawisk patologicznych, ale tak¿e w du¿ej mierze strategii prowadzenia stada. Niskie brakowanie krów z powodu niep³odnoœci stwierdzone w badaniach w³asnych wi¹¿e siê g³ównie z faktem, ¿e d¹¿¹c do po-wiêkszenia stad eliminowano tylko te zwierzêta, któ-rych mimo intensywnego leczenia nie udawa³o siê za-cieliæ lub wyleczyæ.

Podsumowuj¹c, niniejsze badania pozwoli³y na oce-nê sytuacji w zakresie wystêpowania zaburzeñ p³od-noœci krów mlecznych u¿ytkowanych w aktualnych warunkach chowu. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na du¿e zró¿nicowanie wystêpowania i czêstotliwoœci poszcze-gólnych zaburzeñ rozrodu w doœwiadczalnych fer-mach. Spoœród zaburzeñ jajnikowych dominuj¹cym problemem jest cicha ruja i jej wykrywanie, podczas gdy istotne dotychczas stany patologiczne jajników (afunkcja, torbiele), maj¹ obecnie mniejsze znaczenie. Tendencjê spadkow¹ obserwuje siê te¿ w odniesieniu do zapaleñ b³ony œluzowej macicy.

Odmienne wartoœci poszczególnych wskaŸników p³odnoœci w stadach odzwierciedlaj¹ zró¿nicowane jakoœciowo i iloœciowo wystêpowanie problemów roz-rodu oraz ró¿ny poziom jego organizacji. We wszyst-kich stadach obserwuje siê przy tym ró¿nego stopnia przed³u¿enie okresu miêdzywycieleniowego. General-nie jest to zapewne rezultatem negatywnego oddzia-³ywania na procesy rozrodu wysokiej mlecznoœci. Przyjmuje siê bowiem, ¿e przyczyn¹ obni¿onej p³od-noœci wspó³czesnych krów mlecznych jest selekcja w kierunku wysokiej wydajnoœci, co potêguje b³êdy ¿ywieniowe, pog³êbiaj¹ce ujemny bilans energetycz-ny na pocz¹tku laktacji. Zjawisko konkurencji miêdzy wzrastaj¹c¹ wydajnoœci¹ mleczn¹, a obni¿aniem siê wskaŸników p³odnoœci jest aktualnie szeroko dysku-towane (22, 24, 25). Nale¿y dodaæ, ¿e w niniejszych badaniach ze wzglêdów metodycznych nie ujêto pod-klinicznych zaburzeñ rozrodu, takich jak opóŸniona owulacja, œmieræ zarodkowa czy inne. Czynniki te mia³y tak¿e bez w¹tpienia wp³yw na uzyskany w sta-dach obraz rozrodu, jednak¿e ich diagnozowanie jest trudne (24, 25) i nie by³o celem tej pracy.

W zwi¹zku ze zmianami w chowie byd³a mleczne-go na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat czêstotliwoœæ wystêpowania niektórych schorzeñ uk³adu rozrodcze-go uleg³a zmianie. Do ich stwierdzenia w poszczegól-nych stadach konieczne jest zebranie i analiza daposzczegól-nych dotycz¹cych problemów zdrowotnych. Program opie-ki lekarsko-weterynaryjnej daje mo¿liwoœci kontrolo-wania stanu zdrowia krów mlecznych w odniesieniu zarówno do pojedynczych krów, jak i ca³ego stada. Pozwala to na ocenê wystêpowania zaburzeñ, a przez to na ich skuteczniejsz¹ profilaktykê i leczenie.

Piœmiennictwo

1.Barañski W., Zduñczyk S., Janowski T., de Kruif A., Opsomer G., Dewulf J.: Program weterynaryjnej opieki nad stanem zdrowia w stadach krów mlecznych. Medycyna Wet. 2005, 61, 14-18.

2.Bartlett P. C., Kirk J. H., Coe P., Marteniuk J., Mather E. C.: Descriptive epide-miology of anoestrus in Michigan Holstein-Friesian cattle. Theriogenology 1987, 27, 459-476.

3.Bronicki M., Dembiñski Z.: Wp³yw zaburzenia przemiany t³uszczowej w okre-sie oko³oporodowym na p³odnoœæ krów. Medycyna Wet. 1993, 49, 562-564. 4.Carpenter T. E., Chriel M., Andersen M. M., Wulfson L., Jensen A. M., Houe H.,

Greiner M.: An epidemiologic study of late-term abortions in dairy cattle in Denmark, July 2000-August 2003. Prev. Vet. Med. 2006, 77, 215-229. 5.Dijkhuizen A. A., Huirne R. B. M., Jalvingh A. W., Stelwagen: Economic impact

of common health and fertility problems, [w:] Dijkhuizen A. A., Morris R. S. (red.): Animal Health Economics, Principles and Applications. University of Sydney, 41-58.

6.Drillich M., Pfûtzner A., Sabin H. J., Sabin M., Heuwieser W.: Comparison of two protocols for the treatment of retained fetal membranes in dairy cattle. Theriogenology 2003, 59, 951-960.

7.Enbergs H., Völl S.: Zyklusstörungen bei Milchkühen mit Spitzenleistungen. Prakt. Tierarzt 1990, 71, 959-971.

8.Gilbert R. O., Shin S. T., Guard C. L., Erb H. N., Frajblat M.: Prevalence of endometritis and its effects on reproductive performance of dairy cows. Therio-genology 2005, 64, 1879-1888.

9.Gnyp J., Ma³yska T., Kamieniecki K., Kowalski P.: Wp³yw wydajnoœci mleka pierwiastek czarno-bia³ych na ich u¿ytkowoœæ mleczn¹, p³odnoœæ i d³ugoœæ u¿yt-kowania w kolejnych latach. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 1994, 44, 117-124. 10.Jagusiak W.: Fertility measures in Polish Black-and-White cattle. 3. Phenotypic

and genetic correlations between fertility measures and milk production traits. J. Anim. Feed Sci. 2006, 15, 371-380.

11.Jaœkowski J. M., Olechnowicz J., Nowak W.: Niektóre przyczyny obni¿aj¹cej siê p³odnoœci u krów mlecznych. Medycyna Wet. 2006, 62, 385-389.

12.Jêdreas A.: Przyczyny zaburzeñ p³odnoœci u krów i ja³ówek w gospodarstwach indywidualnych. Medycyna Wet. 1991, 47, 72-73.

13.Kruif A. de, Mansfeld R., Hoedemaker M.: Tierärztliche Bestandsbetreuung beim Milchrind. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart 1998.

14.Kucharski J., Zduñczyk S.: Obserwacje nad wystêpowaniem zaburzeñ okresu poporodowego u krów mlecznych. Zesz. nauk. ART Olszt. 1984, 15, 149-154. 15.Kuczaj M.: Analiza wartoœci u¿ytkowej krów rasy czarno-bia³ej importowanych z Holandii i ich rówieœnic ras czarno- i czerwono-bia³ej odchowanych w kraju. Medycyna Wet. 2004, 60, 1317-1319.

16.LeBlanc S. J., Duffield T. F., Leslie K. E., Bateman K. G., Keefe G. P., Walton J. S., Johnson W. H.: Defining and diagnosis postpartum clinical endo-metritis and its impact on reproductive performance in dairy cows. J. Dairy Sci. 2002, 85, 2223-2236.

17.López-Gatius F., Santolaria P., Yániz J., Fenech M., López-Béjar M.: Risk fac-tors for postpartum ovarian cysts and their spontaneous recovery or persistence in lactating dairy cows. Therigenology 2002, 58, 1623-1632.

18.Ma³ecki-Tepicht J., Czaplicka M., Janowski T., Barañski W.: Procesy rozrodu oraz p³odnoœæ importowanych krów rasy holsztyñsko-fryzyjskiej. Przegl. Hod. 2000, 48, 1-3.

19.Markiewicz H., Malinowski E., KuŸma E.: Etiologia i patogeneza torbielowa-toœci jajników u krów. Medycyna Wet. 1998, 54, 809-812.

20.Markusfeld-Nir O.: Epidemiology of bovine abortions in Israel dairy herds. Vet. Prev. Med. 1997, 31, 245-255.

21.Mwaanga E. S., Janowski T.: Anoestrus in dairy cows: causes, prevalence and clinical forms. Reprod. Dom. Anim. 2000, 35, 193-200.

22.Oltenacu P. A., Frick A., Lindhe B.: Relationship of fertility to milk yield in Swedish cattle. J. Dairy Sci. 1991, 74, 264-268.

23.Oltenacu P. A., Hultgren J., Algers B.: Association between use of electric cow-trainers and clinical diseases, reproductive performance and culling in Swedish dairy cattle. Prev. Vet. Med. 1990, 37, 59-74.

24.Opsomer G., Leroy J. L. M. R., Vanholder T., Bossaert P., de Kruif A.: Sub-fertility in high yielding dairy cows: how to bring science into practice? Vlaams Diergeneeesk. Tijdschr. 2006, 75, 113-119.

25.Outweltjes W., Smolders E. A. A., Eldik van P., Elving L., Schukken Y. H.: Herd fertility parameters in relation to milk production in dairy cattle. Livestock Prod. Sci. 1996, 46, 221-227.

26.Podhalicz-Dziêgielewska M., Otrocka-Domaga³a I., Zduñczyk S., Janowski T., Rotkiewicz T., Miko³ajczyk A.: Aktywnoœæ proliferacyjna komórek ³o¿yszcz u krów w ró¿nych okresach ci¹¿y. Medycyna Wet. 2003, 59, 997-999. 27.Raœ A., Zduñczyk S.: Wp³yw ronieñ na kszta³towanie siê wybranych

wskaŸni-ków p³odnoœci i dalsze u¿ytkowanie krów. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. 1986, 16, 63-70.

28.Rogoziewicz M., Jaœkowski L.: Wstêpne obserwacje nad wystêpowaniem zatrzymania ³o¿yska u krów. Medycyna Wet. 1976, 32, 96-98.

29.Romaniuk J.: Badania nad wystêpowaniem torbielowatoœci jajników u krów w gospodarstwach wielkostadnych. Medycyna Wet. 1976, 32, 207-210. 30.Zduñczyk S., Janowski T., Raœ M.: Aktualne pogl¹dy na zjawisko cichej rui

u krów. Medycyna Wet. 2005, 61, 726-729.

Adres autora: dr Wojciech Barañski, Ruszajny 18J, 11-010 Barczewo; e-mail: wojbar@uwm.edu.pl