Wybrane aspekty geoturystyki w Polsce –
obiekty podziemne i geoturystyka miejska
Pawe³ P. Zago¿d¿on
1, Katarzyna D. Zago¿d¿on
1Some aspects of geotourism in Poland – underground facilities and urban geotourism. Prz. Geol., 64: 739–750.
A b s t r a c t. The article presents an outline of the two issues concerning geotourism in Poland: the use of underground facilities and urban geotourism. The state of geotourist use of undergro-und objects and scope of studies on geotourism in cities have been shown. More fully have been described two projects from Lower Silesia: a proposal of an underground geotourist route in Z³oty Stok and a network of urban geotourist trails in K³odzko. It was considered advisable to widen the geotourist agendas presented in the underground tourist objects and in the papers in the field of urban geotourism. There was highlighted the need for stronger use of geotourism for popularizing: basic issues of geology and related sciences, practical achievements of these fields of knowledge, knowledge about the fundamental role of use of mineral resources in human life and in the development of civilization.
Keywords: geotourism, urban geotourism, underground objects, Poland
Polska jest krajem silnie zró¿nicowanym pod wzglê-dem ukszta³towania terenu i budowy geologicznej, zasob-nym w bogactwa mineralne i o bardzo d³ugiej, z³o¿onej historii ich wykorzystania (S³omka, 2008). Nale¿y tu po-wiedzieæ przede wszystkim o Karpatach, Tatrach, Kielec-czyŸnie i Górnym Œl¹sku, a przede wszystkim Dolnym Œl¹sku. W tych rejonach wystêpuj¹ tysi¹ce atrakcji turys-tycznych o tematyce geologicznej, górniczej i pokrewnej. Dziêki temu, w ostatnich kilkunastu latach nastêpuje znaczny rozwój geoturystyki. Aktywnoœæ geologów w tym zakresie ma ró¿ny charakter, jej rezultatem s¹ bardzo zró¿-nicowane produkty geoturystyczne. Powstaj¹ atrakcje o naj-wiêkszej skali – geoparki (m.in. Alexandrowicz, 2006; KoŸma i in., 2011), czy tzw. Geostrada Sudecka (Stacho-wiak i in., 2013). Tworzone s¹ trasy, szlaki i œcie¿ki geotu-rystyczne opisywane w przewodnikach (np. Cwojdziñski & Kozdrój, 2007; Knapik & Migoñ, 2011; Wojewoda, 2011; Bubniak & Solecki, 2013), a tak¿e mapy geologiczno-tu-rystyczne (por. Wojewoda, 2013; www.pgi.gov.pl, 2016) oraz katalogi (S³omka, 2012). Organizowane s¹ ekspozy-cje rekonstrukcji dawnych zwierz¹t (Pieñkowski, 2011) i nowe trasy podziemne (Madziarz, 2013).
Szereg mniejszych produktów okreœlanych i reklamo-wanych jako geoturystyczne jest przygotowyreklamo-wanych (np. œcie¿ki) lub prowadzonych (np. trasy podziemne) przez lokalne w³adze samorz¹dowe, grupy przewodnickie, a tak¿e osoby prywatne. Wydaje siê, ¿e w niektórych przypadkach okreœlenie „geoturystyka” staje siê wtedy s³owem kluczem, niekiedy wykorzystywanym zbyt pochopnie, bezkrytycz-nie, a wrêcz nadu¿ywanym. W konsekwencji opisy geolo-giczne takich miejsc s¹ pobie¿ne albo ograniczane do nie-licznych, czêsto nie powi¹zanych ze sob¹ faktów.
Geoturystyka jest definiowana albo jako dyscyplina naukowa – dzia³ geologii stosowanej (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2002; Miœkiewicz i in., 2007), albo jako dzia³ turystyki (S³omka & Kiciñska-Œwiderska, 2004; ¯aba & Gaidzik, 2010). Z pewnoœci¹ jest jednak
dos-kona³ym sposobem popularyzacji wiedzy (Jezierski, 2011; Rogowski, 2014) oraz edukacji z zakresu nauk o Ziemi (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2002; Alexandrowicz, 2006; ¯aba & Gaidzik, 2010). Dziêki niej mo¿na propa-gowaæ podstawow¹ wiedzê o geologii i naukach pokrew-nych (elementy petrografii, mineralogii, tektoniki czy geologii historycznej), przekazywaæ informacje o prak-tycznym znaczeniu tych nauk (geologia in¿ynierska, geo-fizyka, geozagro¿enia) oraz podkreœlaæ fundamentaln¹ rolê wykorzystania zasobów surowców mineralnych w ¿yciu cz³owieka i rozwoju cywilizacji (poszukiwanie z³ó¿, górnictwo, obróbka i przeróbka surowców mineralnych oraz ich zastosowanie). Wydaje siê, ¿e nale¿y obecnie po³o¿yæ silny akcent na takie w³aœnie wykorzystanie geo-turystyki w odniesieniu do dzieci i m³odzie¿y szkolnej.
W artykule przedstawiono zarys dwóch zagadnieñ z za-kresu geoturystyki krajowej, tj. wykorzystania obiektów podziemnych, oraz tzw. geoturystyki miejskiej, uznaj¹c, ¿e dotycz¹ one obiektów, które zapewniaj¹ du¿¹ skutecznoœæ przekazu informacji. W praktyce skutecznoœæ ta jest w wysokim stopniu funkcj¹ subiektywnej atrakcyjnoœci obiek-tów geoturystycznych, zachêcaj¹cej do ich odwiedzenia, a z drugiej strony – ³atwoœci¹ dostêpu do nich. Dla wielu osób zejœcie pod ziemiê jest prze¿yciem wyj¹tkowym, wy-daje siê wiêc, ¿e wiedza przekazywana w tak niecodzien-nym otoczeniu, mo¿e skutecznie zapaœæ w pamiêci, prze-radzaj¹c siê stopniowo w fascynacjê naukami o Ziemi. Pod wzglêdem dostêpnoœci ca³kowicie bezkonkurencyjne s¹ natomiast geoatrakcje znajduj¹ce siê w miastach. Zupe³nie zaskakuj¹ce, a przez to skuteczne mo¿e byæ poznawanie historii siêgaj¹cej miliardów lat, skamienia³oœci czy zja-wisk zachodz¹cych w ciœnieniach wielu tysiêcy atmosfer, na podstawie ogl¹danych na co dzieñ zabytków, p³yt chod-nikowych i pomników.
Poni¿ej, na tle ogólnego omówienia podziemnych obiek-tów okreœlanych jako geoturystyczne oraz przegl¹du
do-P.P. Zago¿d¿on K.D. Zago¿d¿on
1
Wydzia³ Geoin¿ynierii, Górnictwa i Geologii, Politechnika Wroc³awska, Wybrze¿e Stanis³awa Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw, pawel.zagozdzon@pwr.edu.pl, katarzyna.zagozdzon@pwr.edu.pl.
tychczasowych opracowañ dotycz¹cych geoturystyki miejs-kiej, zwrócono uwagê na dwa wybrane projekty o tej tema-tyce, które zrealizowano na terenie Dolnego Œl¹ska.
OBIEKTY PODZIEMNE O POTENCJALNYM ZNACZENIU GEOTURYSTYCZNYM
Geoturystyka obejmuje swoim zasiêgiem coraz wiêk-sz¹ liczbê obiektów, a wyj¹tkowo predestynowane do wy-korzystania w tym zakresie s¹ podziemia. Podziemne trasy turystyczne, których liczba stale roœnie, mog¹ w niezwyk³y sposób dostarczyæ zainteresowanym du¿ej dawki wiedzy geologicznej o danym terenie. Niemniej ze wzglêdu na sil-ne zró¿nicowanie takich obiektów zarówno pod wzglêdem budowy geologicznej, jak te¿ ich charakteru, nie ka¿d¹ tra-sê podziemn¹ mo¿na kwalifikowaæ jako atrakcyjn¹ z punk-tu widzenia geopunk-turysty. Dlatego dla potrzeb tego opra-cowania spoœród ok. 60 podziemnych obiektów turystycz-nych Polski wyselekcjonowano ok. 40 z nich. Bardziej szczegó³owo ukazano ofertê geoturystyczn¹ przygotowan¹ w Z³otym Stoku – jedyn¹ tego rodzaju istniej¹c¹ obecnie na Dolnym Œl¹sku. Przedstawiono obiekty naturalne (jaskinie) oraz elementy podziemnej infrastuktury górni-czej i niektóre pomilitarne lub inagórni-czej zwi¹zane z prowa-dzeniem dzia³añ wojennych, rozmieszczone w bardzo nie-równomierny sposób (ryc. 1).
Na atrakcyjnoœæ geoturystyczn¹ tych miejsc wp³ywa szereg czynników, jak np. dostêpnoœæ do obserwacji i sto-pieñ komplikacji budowy górotworu, odpowiednia infra-struktura oraz istnienie (poziom) oferty geoturystycznej. Niestety niektóre podziemne trasy turystyczne nie ekspo-nuj¹ odpowiednio zagadnieñ geologicznych, czêsto mimo ogromnego potencja³u. Informacje z tego zakresu s¹ przed-stawiane fragmentarycznie lub niepoprawnie. Problemem wydaje siê byæ hermetycznoœæ terminologii i wiedzy geo-logicznej, która jest trudna zarówno dla wielu geoturystów, jak i przewodników. Inn¹ przyczyn¹ tego stanu rzeczy bywa brak zainteresowania tworzeniem ofert geoturystycz-nych ze strony w³aœcicieli tras.
JASKINIE
Szczególne miejsce wœród podziemnych obiektów tu-rystycznych zajmuj¹ jaskinie. Pierwotnie pe³ni³y one zupe³-nie odmienn¹ rolê w historii cz³owieka, od koñca XVII w. sta³y siê obiektem badañ, a od prze³omu XIX i XX w. by³y przedmiotem zainteresowania turystów, jednak dopiero pod koniec XX w. nabra³y znaczenia geoturystycznego.
Na obszarze Polski jaskinie s¹ skupione na Wy¿ynie Krakowsko-Czêstochowskiej, w Tatrach Zachodnich, Kar-patach, Sudetach, Górach Œwiêtokrzyskich, Pieninach, a w mniejszej iloœci na Ni¿u Polskim (Urban, 2006). Spoœ-ród blisko 4 tys. jaskiñ wystêpuj¹cych w Polsce zaledwie
Ryc. 1. Rozmieszczenie opisanych obiektów podziemnych na tle uproszczonej mapy geologicznej Polski
20 z nich jest wykorzystywanych turystycznie, natomiast liczba obiektów skomercjalizowanych, a co za tym idzie z mniej lub bardziej rozbudowan¹ infrastruktur¹, nie prze-kracza 10 (Urban, 2006; Gradziñski i in., 2009). Maj¹ one bardzo ró¿ne rozmiary, a przede wszystkim odmienn¹ atrakcyjnoœæ geoturystyczn¹. W przypadku jaskiñ kraso-wych zainteresowanie zwiedzaj¹cych budzi ich morfologia, ale przede wszystkim szata naciekowa. Jaskinie pseudo-krasowe s¹ doskona³ymi miejscami do poznawania i struk-tur sedymentacyjnych i tektonicznych.
W Górach Œwiêtokrzyskich jest udostêpnionych piêæ jaskiñ. A¿ trzy z nich (Odkrywców, Prochownia i Szczeli-na) s¹ po³o¿one na terenie rezerwatu Kadzielnia w Kiel-cach, gdzie rozpoznano ponadto 23 inne jaskinie. Mo¿na tu obejrzeæ nacieki jaskiniowe lub namuliska zawieraj¹ce nie-kiedy szcz¹tki kostne. Fenomen tego miejsca polega na tym, ¿e na stosunkowo niewielkim obszarze zapewniono wiele atrakcji geoturystycznych oraz innych. Nawet tury-styka masowa nie umniejszy³a atrakcyjnoœci tego rezerwa-tu. Z jednej strony mo¿na cieszyæ siê widokiem licznych skamienia³oœci dewoñskiej fauny, a z drugiej – uczestni-czyæ w koncercie odbywaj¹cym siê w tutejszym amfite-atrze (S³omka, 2012; Lisowska, 2015). Najlepiej znana i najpiêkniejsza na obszarze œwiêtokrzyskim jest rozci-naj¹ca organogeniczne wapienie ¿ywetu Jaskinia Raj. Odkryta dopiero w 1963 r. ze wzglêdu na bogat¹ i ró¿-norodn¹ szatê naciekow¹ zosta³a niemal natychmiast objê-ta ochrona prawn¹. Na jej atrakcyjnoœæ wp³ywa równie¿ fakt odnalezienia œladów bytnoœci Homo neanderthalensis w okresie ok. 50 000–60 000 BP, dziêki czemu stworzono tu stanowisko archeologiczne (Górniak i in., 2006; S³omka, 2012). Najmniej znan¹ i najmniej atrakcyjn¹ w tym rejonie jest Jaskinia Piek³o pod Skibami. £atwo dostêpny obiekt pad³ prawdopodobnie ofiar¹ wandali – zbieraczy, których ³upem sta³a siê ca³a szata naciekowa jaskini.
Obszarem najbardziej kojarzonym z wystêpowaniem jaskiñ jest Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska, gdzie spoœ-ród ok. 1,8 tys. tego rodzaju obiektów dla ruchu turystycz-nego udostêpniono szeœæ. Najciekawsz¹ z nich jest znana z szeregu stanowisk paleontologicznych (osadnictwo neo-lityczne) Jaskinia Wierzchowska Górna. Ma ona status pomnika przyrody, stanowi¹c jeden z najciekawszych obiektów Jurajskiego Parku Krajobrazowego „Dolinki Podkrakowskie”. Od po³owy XIX w. by³y tu prowadzone badania, jaskiniê intensywnie wykorzystywano te¿ tury-stycznie (jest to jedna z najstarszych turystycznych jaskiñ w Europie). Jednak przez lata pozostawa³a ona bez ochro-ny, przez co uleg³a czêœciowej dewastacji, a szczególnie ucierpia³a szata naciekowa. Zorganizowano tu najd³u¿sz¹ (ponad 700-metrow¹) turystyczn¹ trasê jaskiniow¹ w Pols-ce (Szewczyk, 2005). W po³o¿onej na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego Jaskini Ciemnej mo¿na siê zapoznaæ z naciekami jaskiniowymi czy doœæ bogat¹ faun¹, jednak najbardziej spektakularnym elementem jest g³ówna sala o d³ugoœci 80 m. Od 1924 r. obiekt ten zosta³ objêty och-ron¹ prawn¹, ze wzglêdu na stanowisko o du¿ym znacze-niu archeologicznym ze œladami bytnoœci cz³owieka nean-dertalskiego (Gradziñski i in., 2011). Niedaleko znajduje siê tak¿e Jaskinia £okietka, która ju¿ w XVIII w. stanowi³a atrakcjê turystyczn¹ Ojcowa. Niestety jej zwiedzanie przy œwietle pochodni spowodowa³o zanieczyszczenie œcian i du¿e ubytki w szacie naciekowej. Istnieje tu bardzo wa¿ne
stanowisko paleontologiczno-archeologiczne sk³adaj¹ce siê z wielu nawarstwieñ osadów, w których znaleziono liczne artefakty i szcz¹tki fauny (Szewczyk, 2005; Csáky i in., 2012). Najpowszechniej znan¹ polsk¹ jaskini¹ jest niewiel-ka Smocza Jama w Krakowie. Jej popularnoœæ nie wyniniewiel-ka oczywiœcie z powodów geologicznych, a jest konsekwen-cj¹ legendy o smoku wawelskim. Jest to niedu¿y obiekt, pozbawiony szaty naciekowej, a niektóre partie œcian i stro-pu s¹ zas³oniête obudow¹ ceglan¹. Chocia¿ by³a znana od XIII w. to dopiero w XIX w. zosta³a naukowo zbadana, a jeszcze w 1996 r. odkryto jej kolejne partie (Duda i in., 2010). Pozosta³e jaskinie udostêpnione na terenie Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej to Nietoperzowa po³o¿ona w parku krajobrazowym „Dolinki Podkrakowskie” i G³êboka k. Zawiercia.
Druga liczna grupa udostêpnionych jaskiñ znajduje siê w Tatrach. Trzy z nich – Ob³azkowa, Mylna i Raptawicka – tworz¹ rozleg³y, ponad dwukilometrowy system krasowy, który czêsto jest nazywany jaskiniami Pawlikowskiego (od nazwiska Jana Gwalberta Pawlikowskiego, XIX-wieczne-go polityka, taternika i speleologa). Rozwin¹³ siê on w wapieniach górnojurajskich serii wierchowej. Jaskinia Myl-na jest uzMyl-naMyl-na za podziemny przep³yw dawnego Potoku Koœcieliskiego, natomiast dwie pozosta³e maj¹ charakter zawaliskowy. Ca³y kompleks jest ubogi w szatê nacie-kow¹, co spowodowa³ niesprzyjaj¹cy klimat (Lewkowicz, 2009; www.geoportal.pgi..., 2016). Jaskinie te zwiedza siê samodzielnie – bez przewodników. W wapieniach triaso-wych rozwinê³a siê w pliocenie lub we wczesnym plejsto-cenie jaskinia zwana MroŸn¹. Jest to obiekt o genezie tektonicznej, modyfikowany procesami erozyjnymi przez przep³ywaj¹ce wody dawnego Potoku Koœcieliskiego. Nie-daleko Zakopanego znajduje siê za³o¿ona w triasowych wapieniach Jaskinia Dziura, która w przesz³oœci by³a praw-dopodobnie wywierzyskiem. Najmniejsz¹ grot¹ udostêp-nion¹ w Tatrach jest Smocza Jama wykszta³cona w dolno-kredowych wapieniach serii wierchowej (Lewkowicz, 2009; www.geoportal.pgi..., 2016).
Na terenie Dolnego Œl¹ska znajduj¹ siê trzy zupe³nie ró¿ne jaskinie przystosowane do zwiedzania. Najd³u¿sz¹ z nich, stanowi¹c¹ wysokiej rangi atrakcjê geoturystyczn¹, jest Jaskinia NiedŸwiedzia w Kletnie. Odkryta przypadko-wo w 1966 r. w czasie prac strza³owych w kamienio³omie marmuru Kletno III szybko sta³a siê przyczyn¹ wstrzyma-nia, a póŸniej zaniechania wydobycia. Ten rozleg³y system krasowy jest rozwiniêty na trzech piêtrach. Otwart¹ w 1983 r. trasê turystyczn¹ zorganizowano na poziomie œrodkowym. W jaskini wystêpuje niezwykle bogata „¿ywa” szata nacie-kowa (ryc. 2), liczne znaleziska kostne s¹ dobrze wyekspo-nowane. W latach 2011–2012 dokonano odkryæ nowych bardzo rozleg³ych partii w jej dolnym piêtrze (S³omka, 2012), obecnie s¹ analizowane mo¿liwoœci poszerzenia trasy turystycznej o czêœæ tych korytarzy.
Pierwsze wzmianki o Jaskini Radochowskiej pochodz¹ z po³owy XVIII w. Swój okres œwietnoœci, wówczas jako najwiêksza jaskinia na Dolnym Œl¹sku, prze¿ywa³a ona w XIX w., kiedy przybywali do niej turyœci z pobliskich uzdrowisk. Niestety brak zabezpieczenia przed zniszcze-niami spowodowa³, ¿e bogata szata naciekowa w praktyce przesta³a istnieæ. Jaskinia rozwinê³a siê w soczewie wapie-nia krystalicznego serii stroñskiej, wzd³u¿ pêkniêæ tekto-nicznych w górnym pliocenie (S³omka, 2012; Buczyñski &
Rzonca, 2014). Niewielkim obiektem pseudokrasowym pozbawionym infrastruktury turystycznej, ale opisanym w przewodnikach jako przeznaczony do samodzielnego zwiedzania, jest Dziurawy Kamieñ w Sobieszowie.
Pojedyncze odosobnione jaskinie dostêpne dla ruchu turystycznego wystêpuj¹ w innych rejonach kraju. Osobli-woœci¹ wœród nich s¹ groty w okolicy Mechowa w woje--wództwie pomorskim. Jest to system niewielkich kory-tarzy o ³¹cznej d³ugoœci zaledwie 61 m. Pod wzglêdem geologicznym i geoturystycznym s¹ one jednak wyj¹tkowe z uwagi na nietypow¹ genezê. Groty Mechowskie to tzw. jaskinie sufozyjne utworzone w morenowym, piaszczysto--¿wirowym osadzie schy³ku zlodowacenia ba³tyckiego. Zo-sta³y one odkryte w XIX w. i od pocz¹tku by³y zabezpie-czane przed dewastacj¹, a dziœ stanowi¹ pomnik przyrody nieo¿ywionej (S³omka, 2012). Przyk³adem jaskini szczeli-nowej utworzonej w piaskowcach i zlepieñcach (warstwy godulskie) jest Jaskinia Malinowska w Beskidzie Œl¹skim, obiekt o bogatej historii siêgaj¹cej póŸnego œredniowiecza, szczegó³owo opisany na pocz¹tku XX w. (Urban i in., 2010).
PODZIEMNE OBIEKTY ANTROPOGENICZNE
Odmienn¹ kategori¹ podziemnych stanowisk, które mog¹ stanowiæ przedmiot zainteresowania geoturystycz-nego, s¹ obiekty antropogeniczne, przede wszystkim pozo-sta³oœci dzia³alnoœci górniczej (w jednym przypadku – czyn-na kopalnia), z zachowanymi zabytkami techniki górniczej czy profilami serii z³o¿owych. Ponadto w tej grupie znaj-duj¹ siê miejsca w ró¿ny sposób zwi¹zane z aktywnoœci¹ wojskow¹, w których mo¿na obserwowaæ np. ciekawe frag-menty górotworu. Skupiska turystycznych
antropogenicz-nych obiektów podziemantropogenicz-nych znajduj¹ siê w po³udniowej Polsce, obszarem wyj¹tkowym pod tym wzglêdem jest Dolny Œl¹sk, a pojedyncze znajduj¹ siê w Polsce Wschod-niej i Centralnej. Obecnie jest ich ok. 25, choæ ich iloœæ ule-ga zmianom.
Najstarsze, najcenniejsze i najczêœciej odwiedzane miejs-ca turystyki podziemnej znajduj¹ siê w województwie ma-³opolskim – w Bochni i Wieliczce. Kopalnie te bezsprzecz-nie stanowi¹ per³ê dziedzictwa kulturowego w Polsce, obie znajduj¹ siê na liœcie Œwiatowego Dziedzictwa Kulturo-wego i Przyrodniczego UNESCO. Z geoturystycznego punktu widzenia umo¿liwiaj¹ one zapoznanie siê z budo-w¹ (ró¿nie wykszta³conej w obu z³o¿ach) solonoœnej serii badenu, g³ównie na podstawie niemal 70 opisanych tu geo-logicznych stanowisk dokumentacyjnych (Wiewiórka i in., 2008).
Kopalnia w Bochni jest najstarsz¹ (1248 r.) i najd³u¿ej dzia³aj¹c¹ (742 lata) kopalni¹ soli w Europie. Po zakoñcze-niu dzia³alnoœci wydobywczej w 1990 r. rozpocz¹³ siê okres jej turystycznego wykorzystania. Zosta³y wydzielo-ne specjalwydzielo-ne trasy dla zainteresowanych geologi¹ i górni-ctwem, na których mo¿na siê zapoznaæ z reliktami wy-dobywania za pomoc¹ historycznych technik górniczych, jak te¿ z wielometrowymi profilami geologicznymi z³o¿a. Atrakcj¹ nigdzie indziej niespotykan¹ jest mo¿liwoœæ no-cowania w kopalni (Szewczyk, 2005; Sadowski i in., 2007; Duda & Hydzik, 2009).
Trasa turystyczna w Wieliczce obejmuje 22 komory po³¹czone wyrobiskami o 2-kilometrowej d³ugoœci, ponad-to w kopalni funkcjonuj¹ trasy specjalistyczne. Trasa geolo-giczna prowadzi wyrobiskami poziomu III, gdzie niestety
Ryc. 2. Unikatowa w skali kraju bogata szata naciekowa w Jaskini NiedŸwiedziej (Kletno). Fot. K. Zago¿d¿on
szereg wyrobisk posiada obudowê zabezpieczaj¹c¹, która silnie utrudnia poznawanie budowy geologicznej górotwo-ru. Funkcjonuj¹ca od 2009 r. trasa specjalistyczna wiedzie wyrobiskami poziomów I–III. Umo¿liwia ona zapoznanie siê z szeregiem odmian soli i niektórych ska³ otuliny z³o¿a (gips, anhydryt, ska³y fliszowe), doskonale ods³oniêtymi na ociosach przyk³adami zjawisk tektoniki solnej, czy dob-rze wykszta³con¹ soln¹ szat¹ naciekow¹. Szereg stanowisk obserwacyjnych pozwala te¿ na przeœledzenie ewolucji stosowanej w kopalni myœli technicznej, w tym m.in. tech-nik urabiania (od rêcznej do zmechanizowanej, urabiania materia³ami wybuchowymi, a tak¿e starych komór ³ugow-niczych), metod transportu urobku, maszyn górniczych, czy konstrukcji zabezpieczeñ górniczych, w jednym z naj-cenniejszych kompleksów wyrobisk zabytkowych znaj-duj¹cych siê na poziomie I. Dodatkow¹ atrakcj¹ kopalni jest mo¿liwoœæ skorzystania z jedynych w swoim rodzaju us³ug uzdrowiskowych m.in. w tê¿ni solankowej (Sadow-ski i in., 2007; d’Obyrn & Wiewiórka, 2010; Chwa³ek i in., 2012; Krupa & Dec, 2014). W obrêbie kopalni jest wydzie-lony rezerwat œcis³y, niedostêpny dla turystów. S¹ to Groty Kryszta³owe, w których mo¿na podziwiaæ wtórnie wy-tr¹cone, idealne pod wzglêdem krystalograficznym, du¿e kryszta³y halitu. Jest to jedyne na œwiecie stanowisko tego typu (S³omka, 2012).
Trzecim w kraju obiektem takiego rodzaju jest czynna Kopalnia Soli w K³odawie. Na utworzonej w 2004 r. pod-ziemnej trasie turystycznej, oprócz atrakcji górniczych, geoturysta mo¿e obserwowaæ interesuj¹ce zjawiska tekto-niczne, ale przede wszystkim ma mo¿liwoœæ zobaczenia pok³adów ró¿owej soli, które s¹ unikatem w skali europej-skiej (Krupa & Dec, 2014).
Na terenie Górnego Œl¹ska uruchomiono cztery tury-styczne obiekty pogórnicze zwi¹zane z wydobyciem wêgla kamiennego i rud srebra. W Zabrzu Zabytkowa Kopalnia Wêgla Kamiennego „Guido” i Skansen Górniczy „Król-owa Luiza” to miejsca, w których z jednej strony mo¿na siê przyjrzeæ warunkom w jakich pracowali XIX-wieczni górnicy, zobaczyæ dzia³aj¹c¹ parow¹ maszynê wyci¹gow¹, a z drugiej – s¹ tutaj organizowane imprezy kulturalne, wystawy, konferencje naukowe czy targi turystyczne. W „Guido” w wyrobiskach na poziomie 320. zgromadzono liczne eksponaty, które przybli¿aj¹ technikê wydobycia wêgla, zaœ na poziomie 170. jest przedstawiona m.in. histo-ria œl¹skiego górnictwa i metody wydobycia wêgla z prze-³omu XIX i XX w. W Skansenie Górniczym „Królowa Luiza” wiêkszoœæ atrakcji jest zgromadzona na powierzch-ni ziemi, na podszybiu zorgapowierzch-nizowano podziemny park maszyn.
W D¹browie Górniczej znajduje siê podziemna trasa turystyczna, która stanowi pozosta³oœæ kopalni æwiczebnej przy Pañstwowej Szkole Górniczej i Hutniczej. Sw¹ dzia-³alnoœæ kopalnia rozpoczê³a w 1927 r., a jej zadaniem by³o zaznajamianie uczniów z urz¹dzeniami i technikami po-miarów górniczych. Adepci górnictwa wykonywali tak¿e dr¹¿enie wyrobisk. Zajêcia praktyczne w kopalni by³y pro-wadzone do 1994 r. (Chmura & Wójcik, 2009).
Pretenduj¹ca na listê œwiatowego dziedzictwa UNESCO Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach jest najczêœciej odwiedzanym obiektem turystycznym w woje-wództwie œl¹skim. Zorganizowano tu licz¹c¹ ponad 1700 m trasê turystyczn¹ (w tym sp³yw ³odziami), na której mo¿na
siê zapoznaæ z pozosta³oœciami XVIII i XIX-wiecznego górnictwa, a tak¿e obserwowaæ ciekawe elementy geolo-gii. Wychodz¹c naprzeciw zapotrzebowaniu, na terenie oœrodka organizuje siê wiele imprez kulturalno-naukowych (Moszny, 2012). Drugim obiektem w Tarnowskich Górach jest Sztolnia Czarnego Pstr¹ga obejmuj¹ca 600-metrowy odcinek najd³u¿szej w tym rejonie sztolni odwadniaj¹cej wydr¹¿onej na polu kopalni rud Pb-Ag Friedrichs Grube. Zorganizowano tu podziemn¹ trasê pokonywan¹ ³odziami. W trakcie zwiedzania mo¿na obejrzeæ zachowane odcinki chodników górniczych i wspó³czesn¹ szatê naciekow¹.
Unikatowa w skali œwiatowej neolityczna kopalnia krze-mienia pasiastego znajduj¹ca siê w Krzemionkach Opa-towskich zosta³a odkryta w latach 20. ub.w. Jest to œwietnie zorganizowane centrum edukacyjne z udostêpnion¹ tras¹ turystyczn¹ o blisko pó³kilometrowej d³ugoœci. Oprócz histo-rii pocz¹tków górnictwa mo¿na siê tu równie¿ zapoznaæ z warunkami ¿ycia cz³owieka sprzed 6,5 tys. lat. Podczas zwiedzania dobrze widoczne s¹ doskonale wyeksponowa-ne konkrecje krzemienwyeksponowa-ne (Szewczyk, 2005; S³omka, 2012). Wyj¹tkowy rodzaj dzia³alnoœci górniczej prowadzili od XVI w. mieszkañcy Che³ma – wydobywaj¹c kredê spod swoich domostw. Utworzyli w ten sposób sieæ korytarzy o d³ugoœci ok. 40 km. Dzia³alnoœæ ta by³a prowadzona przez szeœæ wieków bez ¿adnej kontroli, a jej efekty mo¿na obecnie ogl¹daæ na trasie turystycznej Che³mskie Podzie-mia Kredowe. S¹ to jedyne w Europie pozosta³oœci po po-dziemnej eksploatacji kredy (Szewczyk, 2005; Go³ub, 2009). W Tomaszowie Mazowieckim znajduje siê podziemna tra-sa turystyczna Groty Nagórzyckie, gdzie s¹ udostêpnione relikty podziemnej eksploatacji dolnokredowych piaskow-ców szklarskich formacji z Bia³ej Góry. Prace wydobyw-cze prowadzono tu od XVIII do pocz¹tków XX w.
Dolny Œl¹sk jest wyj¹tkowy pod wzglêdem iloœci i ró¿no-rodnoœci udostêpnionych obiektów podziemnych. S¹ one zwi¹zane z wydobyciem z³ota i arsenu, ¿elaza, fluorytu i uranu, niklu, cyny czy wêgla kamiennego, albo s¹ pozo-sta³oœciami dzia³alnoœci wojskowej lub produkcji w wa-runkach wojennych, któr¹ Niemcy prowadzili w latach 1942–1945.
Obszar Gór Sowich jest bardzo bogaty w relikty pogór-nicze. Jednak to nie one sta³y siê podziemnymi atrakcjami turystycznymi tego rejonu, a pozosta³oœci kompleksu Rie-se z okresu II wojny œwiatowej. Udostêpnione s¹ trzy obiekty: Sztolnie Walimskie, Sztolnie W³odarz oraz kom-pleks Osówka. Oprócz walorów historycznych na uwagê zas³uguj¹ roje dajek granitu reomorficznego w Osówce, które s¹ prawdopodobnie jedynym tego rodzaju wyst¹pie-niem na Dolnym Œl¹sku (KoŸma i in., 2011). Obiektem o podobnym charakterze jest Sztolnia Arado w Kamiennej Górze. W czasie II wojny œwiatowej w tym mieœcie znajdo-wa³o siê niemieckie laboratorium, w którym pracowano nad udoskonaleniem sprzêtu lotniczego. Dzisiaj obiekt ten pe³ni funkcjê edukacyjn¹, przede wszystkim historyczn¹, jednak istnieje tam równie¿ mo¿liwoœæ zobaczenia cieka-wych struktur sedymentacyjnych w kamiennogórskich zle-pieñcach (Szewczyk, 2005). W K³odzku podwójn¹ atrakcj¹ turystyczn¹ jest Twierdza K³odzka – z jednej strony poz-wala ona poznaæ fascynuj¹c¹ historiê miasta, a z drugiej strony zobaczyæ na jakich ska³ach zosta³o ono zbudowane. To drugie jest mo¿liwe w Chodnikach Minerskich. Jest to zespó³ podziemnych korytarzy zbudowanych dla obrony
najs³abszego przedpola twierdzy, czêœciowo z wykorzysta-niem typowych technik górniczych. (Szewczyk, 2005).
W Nowej Rudzie przez piêæ wieków wydobywano wê-giel kamienny. Ze wzglêdu na niedogodn¹ sytuacjê geolo-giczn¹ panuj¹c¹ w tym rejonie, uniemo¿liwiaj¹c¹ moderni-zacjê wydobycia surowca, w 1994 r. kopalniê zamkniêto, a dwa lata póŸniej na polu górniczym „Piast” dawnej ko-palni wêgla „Nowa Ruda” zosta³a udostêpniona trasa tury-styczna (www.kopalnia-muzeum.pl, 2016). Podczas wy-cieczki s¹ prezentowane techniki zabezpieczenia wyrobisk, metody prowadzenia eksploatacji oraz zachowane maszy-ny górnicze. W 2013 r. na terenie by³ej kopalni niklu w Szklarach zosta³a udostêpniona turystycznie sztolnia trans-portowa Robert. Jest to obiekt o tyle cenny, ¿e znajduje siê na obszarze jedynego w Polsce eksploatowanego od XIX w. z³o¿a rud niklu. Oprócz tego niespotykanego surowca mo¿na tu podziwiaæ inny skarb ziemi dolnoœl¹skiej – chryzopraz (Furmankiewicz & Krzy¿anowski, 2008). Kolejny podziemny obiekt pogórniczy znajduje siê w Z³otoryi, jest to tzw. Sztolnia Aurelia reklamowana jako relikt eksploatacji z³ota. W rzeczywistoœci powsta³a w wyniku poszukiwania i krótkotrwa³ej eksploatacji rud miedzi i srebra (Szewczyk, 2005).
Wart¹ wspomnienia jest uruchomiona w 2012 r. podziem-na trasa turystyczpodziem-na – Kopalnia Œw. Jan w Krobicy k. Mir-ska. O jej wyj¹tkowoœci decyduje fakt, ¿e s¹ tu udostêpnio-ne dobrze zachowaudostêpnio-ne, nie rozciête póŸniejszymi pracami górniczymi, oryginalne wyrobiska z XVII i XVIII w. S¹ to sztolnie udostêpniaj¹ce z³o¿e, szybik oraz komory eks-ploatacyjne rud cyny. Dobrze s¹ tam widoczne równie¿ elementy budowy geologicznej – ró¿ne odmiany ³upków krystalicznych, deformacje tektoniczne, liczne soczewy kwarcowe oraz wspó³czesne nacieki ¿elaziste (Madziarz
i in., 2012; Madziarz, 2013; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2012). Co ciekawe trasa ta jest elementem kilkukilome-trowej œcie¿ki dydaktycznej „Œladami dawnego górnictwa kruszców”, która wiedzie od Krobicy przez Gierczyn do Przecznicy.
Najlepiej znane dolnoœl¹skie miejscowoœci o wielo-wiekowych tradycjach górniczych to Kowary, Kletno i Z³oty Stok. We wszystkich s¹ zachowane liczne i ró¿ne relikty dzia³alnoœci wydobywczej oraz udostêpniono pod-ziemne trasy turystyczne. W Kowarach wydobywano rudy ¿elaza i uranu oraz fluoryt, dziêki czemu znajduje siê tu szereg doskonale zachowanych wyrobisk pogórniczych. Dwie z nich zosta³y otwarte w postaci tras Sztolnie Kowa-ry i Kopalnia Podgórze. Doskonale widaæ tu elementy budowy geologicznej górotworu i cechy strukturalne wystê-puj¹cych ska³. Oprócz atrakcji geologiczno-górniczych, dla zwiedzaj¹cych jest dostêpne inhalatorium radonowe-go. Kletno by³o oœrodkiem wydobycia uranu oraz fluory-tu. Obecnie w sztolni nr 16 dawnej kopalni „Kopaliny” dzia³a „Podziemna Trasa Turystyczno-Edukacyjna w Sta-rej Kopalni Uranu w Kletnie”. Oprócz mo¿liwoœci obser-wacji litologii i licznych zjawisk tektonicznych, na uwagê zas³uguj¹ rozleg³e strefy wystêpowania kwarcu mleczne-go z ametystem, zaœ obecnoœæ doskonale wyeksponowa-nych gniazd wielobarwnego fluorytu umo¿liwi³a objêcie tego obiektu ochron¹, jako pierwszego na Dolnym Œl¹sku podziemnego geologicznego stanowiska dokumentacyj-nego. Ciekawym uzupe³nieniem geoturystycznej oferty trasy podziemnej jest du¿a iloœæ znajduj¹cych siê w po-bli¿u ha³d, szurfów i pozosta³oœci szybików poszukiwaw-czych (KoŸma i in., 2011).
Od dwudziestu lat w Z³otym Stoku funkcjonuje i roz-wija siê najwiêksza na Dolnym Œl¹sku trasa podziemna –
Ryc. 3. Geologiczny plan trasy turystycznej w wyrobiskach sztolni Gertruda (Z³oty Stok; wg Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010 – zmienione) Fig. 3. Geological plan of tourist route in the Gertruda Adit (Z³oty Stok; after Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010 – modified)
„Kopalnia Z³ota w Z³otym Stoku”. Wielowiekowa dzia-³alnoœæ górnicza spowodowa³a, ¿e ten obszar jest pokryty niezliczon¹ iloœci¹ sztolni i szybów. Udostêpniona trasa stanowi zaledwie 0,03% d³ugoœci wszystkich wyrobisk dzia³aj¹cej tu niegdyœ kopalni, jest to wiêc miejsce o bar-dzo du¿ym potencjale geoturystycznym. By³o tu mo¿liwe przedstawienie propozycji stworzenia pierwszej na Dol-nym Œl¹sku podziemnej trasy geoturystycznej z szesnasto-ma dok³adnie scharakteryzowanymi stanowiskami obser-wacyjnymi (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010). Podstaw¹ opracowania by³y dwa szczegó³owe plany geologiczne (odrêbne dla sztolni Gertruda oraz Czarna – por. ryc. 3), ukazuj¹ce g³ówne rysy budowy geologicznej podziemnej trasy turystycznej. Przedstawiono na nich zasiêg wystêpo-wania wydzielonych odmian litologicznych oraz orientacjê najwa¿niejszych struktur tektonicznych. Na stanowiskach obserwacyjnych przedstawiono odmiany skalne i ich strefy kontaktowe. Gdzie indziej by³o mo¿liwe ukazanie szeregu zagadnieñ tektonicznych, takich jak: deformacje s¹siadu-j¹cych ze sob¹ ska³ o ró¿nej kompetentnoœci (³upki i leptyty) w tym samym polu naprê¿eñ, opis podstawowych parame-trów ró¿nych deformacji tektonicznych (np. d³ugoœæ, am-plituda, orientacji osi i skrzyde³ fa³dów, orientacja po-wierzchni uskokowych i amplitudy przemieszczeñ; ryc. 4), czy wewnêtrzna budowa rozleg³ych stref uskokowych. Poza zagadnieniami czysto geologicznymi, niektóre sta-nowiska przedstawiaj¹ kwestie dotycz¹ce stabilnoœci str-opów wyrobisk w strefach uskokowych.
GEOTURYSTYKA MIEJSKA
W przypadku geoturystyki miejskiej przedmiotem zainteresowania s¹ wszelkie geoatrakcje znajduj¹ce siê na obszarze miast (Labus, 2005). W niektórych przypadkach s¹ to obiekty geoturystyczne charakterystyczne zazwyczaj dla obszarów niezurbanizowanych (np. ska³y, stare kamie-nio³omy), niemniej formalnie staj¹ siê elementem oferty
miejskiej. Najczêœciej jednak, mówi¹c o miejskich geo-atrakcjach, mamy na myœli przede wszystkim zabytki, rzeŸ-by, ale te¿ wspó³czesne budynki i inne elementy architek-toniczne zbudowane, b¹dŸ stworzone z wykorzystaniem elementów kamiennych (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015c). Geoturystyka miejska jest znacznie s³abiej rozwiniêta i nag³aœniana, tymczasem mo¿e byæ wykorzystana jako doskona³e narzêdzie edukacji i popularyzacji geologii, któ-re przyci¹gnie do zagadnieñ geologicznych bardzo ró¿-nych odbiorców, w tym osoby niezainteresowane odleg³¹ ofert¹ geoturystyczn¹, a chêtnie skorzystaj¹ z niej w miej-scach wyj¹tkowo ³atwo dostêpnych – na ulicach aglomera-cji. Co wiêcej, ogl¹daj¹c wystrój koœcio³a zaaran¿owany np. z wykorzystaniem wapieni bolechowickich czy zlepieñ-ców zygmuntowskaich mo¿na poczuæ chêæ poznania geo-logii i bogactw Gór Œwiêtokrzyskich. Detale architekto-niczne z czarnego „marmuru” dêbnickiego mog¹ przy-ci¹gn¹æ w okolice Krakowa, a hektary placów i ulic pokryte kamieniarskimi wyrobami z granitu – w rejon Strzegomia.
PRZEGL¥D OPRACOWAÑ DOTYCZ¥CYCH GEOTURYSTYKI MIEJSKIEJ
Oœrodki miejskie s¹ bardzo ró¿nie opracowane pod k¹tem geoturystycznym. Wynika to ze specyfiki miast – ich historii, wielkoœci, a tak¿e rodzaju i dostêpu do pod³o¿a geologicznego. Istotne znaczenie przy wyborze sposobu opisu atrakcji geoturystycznych ma te¿ indywidualny punkt widzenia, czy osobista fantazja doœæ nielicznych jeszcze osób zajmuj¹cych siê tym zagadnieniem. Dla poszczególnych miast powstaj¹ opracowania ró¿nej rangi i dok³adnoœci, w niektórych przypadkach s¹ to np. sformalizowane raporty, czy inwentarze, kiedy indziej – wydawnictwa ksi¹¿kowe albo wyniki obserwacji jednego frapuj¹cego faktu geo-logicznego lub pokrewnego, przedstawione w postaci komu-nikatów naukowych, albo opracowañ popularnonaukowych. Geoturystyczne opracowania dla niewielkich miej-scowoœci czêsto opieraj¹ siê na jednej ciekawostce geolo-gicznej, jak np. odmiana skalna decyduj¹ca o budowie geologicznej tego miejsca, czy specyfice historycznej architektury. Jako przyk³ad mo¿e pos³u¿yæ Szyd³owiec – miasto znane dziêki eksploatacji tamtejszego piaskowca (Kowalski & Urban, 2004). Analogiczna sytuacja ma miej-sce w przypadku Lubania, gdzie stworzono sieæ œcie¿ek turystycznych obejmuj¹cych szereg stanowisk obserwa-cyjnych w dawnych i czynnych wyrobiskach kamienio-³omów bazaltu (Myœliwiec & Wojciechowski, 2000). Jed-noczeœnie miasto jest pe³ne wspania³ych zabytków pobu-dowanych z tego surowca. W ubieg³ym roku opracowano szczegó³ow¹ inwentaryzacjê dla potrzeb organizacji miej-skiej trasy geoturystycznej w Pi³awie Górnej. Wykonano szczegó³ow¹ waloryzacjê stanowisk pod wzglêdem tury-stycznym, edukacyjnym i naukowym. Opisano m.in. ka-mienio³omy i elementy architektury, uwagê zwraca stano-wisko bêd¹ce miejscem upadku fragmentów meteorytu Gnadenfrei z 1879 r. (Gil, 2015). Jako wyj¹tkowe atrakcje geoturystyczne, o olbrzymim potencjale geoedukacyjnym w przypadku najm³odszych odbiorców, nale¿y uznaæ dos-konale zorganizowane parki tematyczne, jak np. Park Nauki i Rozrywki Krasiejów (por. Pieñkowski, 2011). W przy-padku Wielunia w systematyczny sposób przedstawiono zró¿nicowanie kamienia (zarówno lokalnego, jak te¿
spro-Ryc. 4. Jedno z geoturystycznych stanowisk obserwacyjnych w Kopalni Z³ota w Z³otym Stoku – szerokopromienny fa³d, którego osiowa czêœæ zosta³a blokowo wydŸwigniêta wzd³u¿ uskoków (wg Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010); lp – leptyty, ³b – bla-stomylonityczne ³upki ³yszczykowe, ukazano orientacjê uskoków i foliacji
Fig. 4. A geoturist site in the Gold Mine in Z³oty Stok – a wide fold whose axial zone is tectonically elevated along faults; lp – leptites, ³b – blastomylonitic mica schists, orientation of faults and fo-liation is shown (after Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2010)
wadzanego z ró¿nych czêœci Polski i importowanego) wy-korzystanego w historycznych i wspó³czesnych obiektach architektonicznych oraz elementach dekoracyjnych (Œpie-wak, 2016). Borzêcki i Marek (2013) przedstawili poten-cjalne geoturystyczne znaczenie ha³dy pola „Piast” kopalni „Nowa Ruda”, która jest usytuowana ponad wspomnian¹ wy¿ej podziemn¹ tras¹ turystyczn¹ w Nowej Rudzie. W ma-teriale zgromadzonym na ha³dzie mo¿na natrafiæ zarówno na szereg odmian skalnych buduj¹cych z³o¿e i jego otocze-nie oraz ciekawe okazy mineralne (m.in. alumohydrokal-cyt), jak te¿ na ró¿norodne skamienia³oœci flory póŸno-karboñskiej, a nawet unikatowej fauny. W przypadku nie-których mniejszych miast w literaturze mo¿emy znaleŸæ jedynie geoturystyczne opisy odosobnionych obiektów, np. zabytków (£annik i in., 2008).
Specyficzn¹ propozycj¹, któr¹ mo¿na czêœciowo uznaæ za element geoturystyki miejskiej, jest przedstawienie geoatrakcji kurortów – miejsc wakacyjnego wypoczynku (Chowaniec & Zuber, 2008). Interesuj¹ce s¹ tu nie tylko zró¿nicowane wody lecznicze (ich sk³ad, geneza), ale te¿ np. zjawiska dynamiczne zachodz¹ce na brzegu morza, czy morfologia i elementy geologii okolicznych gór. Przyk³a-dowe szczegó³owe, popularnonaukowe omówienie Ustki dotyczy³o m.in. zró¿nicowania petrograficznego otocza-ków pla¿owych, pracy morza, zró¿nicowania ska³ ods³ania-j¹cych siê na klifie, skupieñ piasku granatowego, przemy-wanego przez miniaturowe cieki wodne, a nawet piêknie wykszta³conych kryszta³ów w pegmatytach granitu strze-gomskiego, wykorzystanego do umacniania brzegów (Zago¿d¿on, 2014).
Goturystyczne spojrzenie na miasta œredniej wielkoœci zale¿y od dostêpnoœci ich geologicznego pod³o¿a. Dobrze znana oferta Kielc w tym zakresie przedstawia przede wszystkim doskonale zachowane, opisane i wyekspono-wane dawne kamienio³omy o du¿ym potencjale geotury-stycznym, które ukazuj¹ szereg struktur i zjawisk geolo-gicznych, takich jak: ods³oniêcia ska³ osadowych ró¿nego wieku, deformacje fa³dowe, wyst¹pienia kopalnej fauny, relikty podziemnego górnictwa kruszcowego, czy wspo-mniane wy¿ej jaskinie. Cztery kamienio³omy (m.in. najbar-dziej znane Kadzielnia i Œlichowice) – g³ównie ze wzglêdu na ich znaczenie geologiczne – zosta³y objête ochron¹ rezerwatow¹ (Z³onkiewicz, 2008; Barcicki, 2014). Jednak pod k¹tem geoturystycznym w Kielcach opisano równie¿ kilka obiektów architektonicznych (w tym najwa¿niejsze, jak Pa³ac Biskupów Krakowskich i bazylika Wniebowziê-cia Najœwiêtszej Maryi Panny) oraz pomników (Barcicki, 2014). W przypadku Gliwic, mimo wielowiekowych zwi¹z-ków miasta z intensywnym górnictwem wêgla, opisane tam atrakcje geoturystyczne to jedynie wybrane zabytki architektury, takie jak mury miejskie i koœcio³y oraz figury œwiêtych (Labus, 2005).
Kompletny i rozbudowany produkt geoturystyczny przygotowano dla miasta K³odzka. Jest to portal interne-towy (geo-turystyka.pl, 2014) projektu „Utworzenie miejskiego szlaku geoturystycznego na obszarze miasta K³odzka”. Zaprezentowano tu sieæ szeœciu tras geotury-stycznych, adresowanych do bardzo zró¿nicowanego od-biorcy. Zosta³y one skonstruowane na podstawie uprosz-czonych oraz szczegó³owych opisów ponad 40 stanowisk obserwacyjnych zlokalizowanych w obrysie administra-cyjnym miasta. Dziêki temu by³o mo¿liwe ukazanie
zas-kakuj¹co szerokiego wachlarza zagadnieñ geoturystycz-nych o ró¿nym poziomie szczegó³owoœci, dotycz¹cych np.: zró¿nicowania ska³ u¿ytkowych wystêpuj¹cych na ziemi k³odzkiej, ze szczególnym uwzglêdnieniem kamie-nia architektonicznego (piaskowce, marmury i in.), sposo-bów wykorzystania kamienia w budownictwie, wybranych zagadnieñ z zakresu geomorfologii, szeregu zagadnieñ geologicznych, dotycz¹cych petrografii i petrologii, mi-neralogii, tektoniki, paleontologii, sedymentologii, geo-logii historycznej i z³o¿owej. Umieszczony na stronie internetowej „poradnik geoturysty” umo¿liwia interak-tywne zapoznawanie siê z szeregiem stanowisk, po³¹czo-ne z wykonaniem ró¿nych zadañ praktycznych, np. po-brania próbek, pomiarów kompasem, p³ukania osadu itd. (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015b, e).
Stworzenie tak z³o¿onej propozycji geoturystycznej w przypadku stosunkowo niewielkiego miasta by³o mo¿liwe dziêki korzystnemu na³o¿eniu siê kilku czynników. Gród ten jest usytuowany w strategicznym miejscu, co decydo-wa³o o jego znaczeniu i rozwoju. Od stuleci wykorzysty-wano tu ró¿norodny kamieñ miejscowy i importowany, który do dziœ mo¿na ogl¹daæ w szeregu zabytków. Ponadto K³odzko jest po³o¿one na obszarze silnie urzeŸbionym i zró¿nicowanym pod wzglêdem geologicznym, a szereg ska³ pod³o¿a (wspó³czesne osady aluwialne, gliny polo-dowcowe, ska³y pod³o¿a krystalicznego) jest widoczny w ods³oniêciach naturalnych i sztucznych (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015e).
Wœród najwa¿niejszych stanowisk obserwacyjnych mo¿na wymieniæ Ratusz, gdzie poza szeregiem odmian kamienia wykorzystanych na elewacjach uwagê przyci¹ga klatka schodowa, zaaran¿owana z wykorzystaniem du¿ych elementów architektonicznych wykonanych ze stroñskie-go marmuru Bia³a Marianna. W stopniach schodów s¹ doskonale widoczne liczne i zró¿nicowane struktury tekto-niczne (drobnej skali uskoki i fa³dy; ryc. 5) deformuj¹ce uk³ad laminacji, co pozwoli³o na przygotowanie nietypo-wej lekcji tektoniki i kartografii geologicznej. W wystroju wnêtrza koœcio³a MB Ró¿añcowej zastosowano zaskakuj¹-co szerok¹ gamê kamieni dekoracyjnych, najciekawsze s¹ jednak p³yty wapieni zygmuntowskiego i bolechowickiego z szeregiem zjawisk tektonicznych i skamienia³oœciami –
Stromatopora i Amphipora, rzadziej ma³¿e Megalodon,
a sporadycznie œlimaki Loxonema (ryc. 6; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015e). Szereg dalszych stanowisk pozwala na przybli¿enie tak ró¿nych zagadnieñ jak np. krystalizacja magmy, metamorfizm, dawne i wspó³czesne œrodowiska sedymentacyjne, sposoby eksploatacji oraz obróbki kamie-nia itd. (geo-turystyka.pl, 2014).
Szerzej znan¹ ofertê geoturystyczn¹ znajdujemy w niektórych najwiêkszych aglomeracjach Polski – histo-rycznych wielkich oœrodkach miejskich o wielowiekowej tradycji wykorzystania kamienia i intensywnym wspó³-czesnym budownictwie wykorzystuj¹cym importowane odmiany ska³ dekoracyjnych. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e równie¿ w przypadku tych miast mamy do czynienia ze znacznymi dysproporcjami charakteru, zakresu i szcze-gó³owoœci opracowañ o tej tematyce.
Z wielu ró¿norodnych opracowañ geoturystycznych Krakowa na uwagê zas³uguje obszerna ksi¹¿ka Rajchela (2004) oraz syntetyczny, ale bardziej szczegó³owy opis geologiczny (Rajchel, 2008). W przystêpny sposób ukazuj¹
one ró¿norodnoœæ zjawisk geologicznych dostêpnych do obserwacji w elementach architektury miasta. Ponadto mo¿-na wskazaæ szereg drobnych prac koncentruj¹cych siê mo¿-na specjalistycznych, choæ ciekawych zagadnieniach, jak np. g³owonogi w architekturze (Kin & Rajchel, 2008), czy cie-kawe odmiany kamienia importowanego (Górny, 2009). Zró¿nicowanie oferty geoturystycznej Krakowa wynika rów-nie¿ z faktu, ¿e miasto jest usytuowane na obszarze, gdzie ods³ania siê pod³o¿e podkenozoiczne. St¹d szereg reliktów górnictwa odkrywkowego i ods³oniêæ ukazuj¹cych ele-menty geologii wg³êbnej (Dmytrowski & Kiciñska, 2011; Sermet & Rolka 2012).
Nieliczne s¹ opracowania dotycz¹ce geoturystyki miej-skiej Warszawy i Poznania. Mo¿na tu wymieniæ doœæ syn-tetyczne prace To³kanowicz (2008, 2009), czy cykl po-pularnonaukowych artyku³ów Walendowskiego (2010).
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e wiele geoturystycznych opraco-wañ zawiera zaledwie podstawowe uproszczone
charakte-rystyki ska³, rzadko przedstawiana jest np. ich geneza, czy wystêpuj¹ce w nich skamienia³oœci, natomiast czêsto nad-miernie jest rozwiniêta warstwa opisów historyczno--architektonicznych. Takie traktowanie tematu wydaje siê byæ nieuzasadnionym ograniczaniem tematyki geologicz-nej, któr¹ powinniœmy propagowaæ i promowaæ. Nieco inne spojrzenie i podejœcie do tej kwestii autorzy przedsta-wiaj¹ na przyk³adach dwóch zasadniczo ró¿nych miast po³o¿onych na terenie Dolnego Œl¹ska.
Wroc³aw jest miastem o d³ugiej historii, intensywnie rozwijaj¹cym siê przez stulecia, okreœlanym do dziœ mia-nem „Wenecji Pó³nocy”, nie tylko z uwagi na znaczn¹ iloœæ koryt i kana³ów Odry, ale te¿ w zwi¹zku z piêknem archi-tektury – jak¿e czêsto stworzonej z wykorzystaniem ró¿no-rodnego kamienia. Jego zasoby geoturystyczne s¹ przed-stawiane zarówno w opracowaniach popularnych, jak te¿ w publikacjach specjalistycznych. Dla odbiorcy s¹ dostêp-ne cykle artyku³ów dotycz¹cych wroc³awskich granitów, czy wapieni i przedstawiane propozycje wycieczek geotu-rystycznych. Stopniowo jest prowadzone dokumentowanie ró¿nych obiektów architektonicznych, równie¿ pod k¹tem ich geoturystycznego wykorzystania (por. Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015c, d). Bardziej szczegó³owe informacje na ich temat znaleŸæ mo¿na w publikacjach lub materia³ach konferencyjnych (por. omówienia Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015c, d).
Wroc³aw jest stolic¹ Dolnego Œl¹ska – kamieniarskie-go zag³êbia Polski, co znacz¹co rzutuje na specyfikê ka-miennego wystroju aglomeracji. Powszechnie jest tu wy-korzystywany granit strzegomski zarówno w postaci na-wierzchni drogowych i chodnikowych, jak te¿ kamienia elewacyjnego, bloków, rzeŸb. Dostrzegamy te¿ jednak du¿y wybór innych odmian kamienia dolnoœl¹skiego (pozosta³e granity, marmury, „syenity”, piaskowce itd.), jak te¿ ska³y pochodz¹ce z innych czêœci naszego kraju oraz bardzo szeroki wachlarz kamienia importowanego (Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015c). Tak obfity asortyment kamienia pozwala nie tylko na przedstawianie podstawo-wych opisów jego odmian, ale te¿ na ukazywanie wielu zagadnieñ geologicznych. Podobnie jak w niektórych innych miastach mo¿na tu czêsto wskazaæ doskonale wyekspono-wane skamienia³oœci, które pozwalaj¹ na przedstawienie szczegó³ów elementów szkieletowych dawno wymar³ych zwierz¹t, ale te¿ œrodowiska ich ¿ycia (ryc. 7). Na podsta-wie grubokrystalicznych odmian granitów i innych ska³ magmowych mo¿liwe jest omawianie elementów minera-logii i ewolucji zbiorników magmowych (np. enklawy, wzrost kryszta³ów w ska³ach magmowych, pegmatyty) (ryc. 8). W szeregu odmian kamienia (g³ównie w granicie strzegomskim oraz niektórych gnejsach i marmurach) dostrzegamy wspaniale wykszta³cone zjawiska tektonicz-ne (deformacje fa³dowe i uskokowe; ryc. 9), nastêpstwo struktur (ryc. 10) (por. Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015a). Nawet te wybrane przyk³ady przedstawiaj¹ zakres zagad-nieñ geologicznych, które mog¹ byæ ukazywane zarówno szerokiemu odbiorcy, jak te¿ bardziej wymagaj¹cym geo-turystom. Co wiêcej na podstawie tych samych elementów kamiennych mo¿na demonstrowaæ równie¿ inne zagadnie-nia, jak metody urabiania i obróbki kamienia (œlady po strza³ach, fakturowanie powierzchni wyrobów), a tak¿e – co jest przyk³adem nietypowego i wyj¹tkowego zagadnie-nia geoturystycznego – zniszczezagadnie-nia elementów
kamien-Ryc. 5. „Przekrój geologiczny” na przedniej powierzchni stopnia schodów, widoczny rozleg³y fa³d przeciêty zespo³em uskoków zrzutowych-odwróconych (K³odzko, Ratusz; geo-turystyka.pl, 2014). Ryc. 5–6 fot. K. Zago¿d¿on
Fig. 5. “Geological cross-section” on the front surface of a stair step, a wide fold cut by a set of dip-slip reverse faults is well visible (Town Hall in K³odzko; geo-turystyka.pl, 2014). Photographs in Figs 5 and 6 by K. Zago¿d¿on
Ryc. 6. Struktura ska³y i skamienia³oœci Amphipora w wa-pieniu zygmuntowskim (A) oraz szczegó³y budowy muszli œli-maka Loxonema w wapieniu Bolechowice (B; K³odzko, koœció³ MB Ró¿añcowej)
Fig. 6. The structure of rock and Amphipora fossils in Zyg-muntowski limestone (A) and details of the internal structure of Loxonema shell in Bolechowice limestone (B; K³odzko, the Church of Mother of the Rosary)
nych, które s¹ zachowanymi do dziœ œladami II wojny œwiatowej (Zago¿d¿on & Œpiewak, 2011; Zago¿d¿on, 2012; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2015c).
PODSUMOWANIE
Wœród wielu podziemnych tras turystycznych, które istniej¹ na terenie Polski, tylko w nielicznych mo¿na istot-nie pog³êbiæ swoj¹ wiedzê geologiczn¹. W obiektach o du-¿ym potencjale geoturystycznym dzia³a to na szkodê dwóch stron – w³aœcicieli i odwiedzaj¹cych. Poszerzenie oferty sprawi³oby, ¿e trasa turystyczna sta³aby siê bardziej atrak-cyjna zarówno dla zwyk³ych turystów, jak i dla zwie-dzaj¹cych wykazuj¹cych zainteresowanie naukami o Ziemi. W tej kwestii jest konieczna wspó³praca miêdzy w³aœcicie-lami obiektów i naukowcami, którzy tê wiedzê chcieliby popularyzowaæ. Jej upowszechnianie powinno byæ kom-promisem pomiêdzy przyci¹gaj¹c¹ odbiorcê form¹ wypo-wiedzi i uproszczeniem specjalistycznych zagadnieñ, a me-rytoryczn¹ poprawnoœci¹ treœci.
Miasta, zw³aszcza du¿e, s¹ kopalni¹ wiedzy z dziedzi-ny nauk o Ziemi. Najwiêkszym ich atutem jest du¿a dos-têpnoœæ czêsto unikatowych przyk³adów zjawisk, b¹dŸ struktur geologicznych. W dobie globalnego handlu ka-mieniem budowlanym i dekoracyjnym, na niewielkim obszarze mo¿na niejednokrotnie obserwowaæ podrêczni-kowe przyk³ady kryszta³ów, skamienia³oœci, deformacji tek-tonicznych itd. Na podstawie miejskich „zasobów
geologicznych” przekazujemy równie¿ elementy wiedzy dotycz¹cej sposobów wydobycia, obróbki i przeróbki surowców mineralnych, czy ich znaczenia dla gospodar-ki. Bardzo istotna jest mo¿liwoœæ bardzo ³atwego ko-rzystania z informacji niesionej przez kamieñ w mieœcie.
LITERATURA
ALEXANDROWICZ Z. 2006 – Geopark – nature protection category aiding the promotion of geotourism (Polish perspectives). Geoturysty-ka, 2: 3–12.
ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2002 – Geotu-rystyka a promocja dziedzictwa geologicznego. [W:] J. Partyka (red.), U¿ytkowanie turystyczne parków narodowych. Ojcowski P.N., Inst. Ochrony Przyrody PAN, 91–97.
BARCICKI M. 2014 – Uwarunkowania rozwoju geoturystyki miejskiej na przyk³adzie Kielc. Logistyka, 3: 326–339.
BORZÊCKI R. & MAREK A. 2013 – Geoturystyczne walory ha³dy daw-nej kopalni wêgla „Nowa Ruda”. Dzieje górnictwa – element europejskie-go dziedzictwa kultury 5. Wyd. Ofic.Wyd. PWroc.Wroc³aw: 15–25. BUBNIAK I.M. & SOLECKI A.T. (red.) 2013 – Przewodnik geotury-styczny po szlaku Geo-Karpaty Krosno-Borys³aw-Jaremcze. Wyd. Ruthenus. Krosno: 1–143.
BUCZYÑSKI S. & RZONCA B. 2014 – Jaskinia Radochowska. Mate-ria³y Sympozjum Speleologicznego, 48: 52–53.
CHMURA J. & WÓJCIK A. 2009 – Adaptacja d¹browskiej „Sztygarki” na podziemn¹ trasê turystyczn¹. Górnictwo i Geoin¿ynieria,
3: 75–86.
CHOWANIEC J. & ZUBER A. 2008 – Touristic geoattractions of Polish Spas. Prz. Geol., 56: 706–710.
Ryc. 10. Nastêpstwo struktur w p³ycie chodnikowej granitu strze-gomskiego – widoczne biotytowe szliry przeciête ¿y³ami aplitu Fig. 10. Succession of tectonic structures in Strzegom granite flag-stone – biotite streaks cut by aplite veins
Ryc. 9. Koncentracja struktur tektonicznych w skale metamor-ficznej: deformacje fa³dowe szeregu kwarcowych ¿y³ i gniazd oraz transpozycja foliacji w kamieniu Pergola Quartzite
Fig. 9. Concentration of tectonic structures in metamorphic rock: fold deformation of quartz veins and nests, and transposition foliation in Quartzite Pergola decorative stone
Ryc. 8. Rozp³awiona enklawa ksenolityczna w p³ycie chodni-kowej granitu strzegomskiego. Ryc. 8–10 fot. P. Zago¿d¿on Fig. 8. Partly melted enclave (xenolite) in Strzegom granite flag-stone. Phototographs in Figs 8–10 by P. Zago¿d¿on
Ryc. 7. Szczegó³y budowy szkieletu kraba widoczne na powierz-chni p³yty wapienia Gris Alveolar. Fot. K. Zago¿d¿on
Fig. 7. Details of the skeleton of a crab visible on the surface of Gris Alveolar limestone. Photo by K. Zago¿d¿on
CHWA£EK J., D’OBYRN K., DÊBKOWSKI R. &
PARCHANOWICZ J. 2012 – Zabezpieczenie wyrobisk I poziomu Kopalni Soli Wieliczka w ramach „Trasy Górniczej”. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultur, tom 4. Ofic. Wyd. PWroc,. Wroc³aw: 67–80.
CSÁKY D., BUGAJ M. & MISIUK Z. 2012 – Badania 2000. Informa-tor Archeologiczny. Narodowy Instytut Dziedzictwa: 8–11.
CWOJDZIÑSKI S. & KOZDRÓJ W. 2007 – Sudety – przewodnik geo-turystyczny wzd³u¿ trasy drogowej Nysa–Z³oty Stok–K³odzko– Wa³brzych. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa: 1–227.
DMYTROWSKI P. & KICIÑSKA A. 2011 – Waloryzacja geotury-styczna obiektów przyrody nieo¿ywionej i jej znaczenie w perspekty-wie rozwoju geoparków. Problemy Ekologii Krajobrazu, 29: 11–20. DUDA Z. & HYDZIK J. 2009 – Kopalnia soli Bochnia w drodze na listê œwiatowego dziedzictwa UNESCO. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultur, tom 2. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 67–79.
DUDA Z., HYDZIK J. & WIŒNIEWSKI M. 2010 – Ocena stanu tech-nicznego jaskini Smocza Jama na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultur, tom 3. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 90–101.
FURMANKIEWICZ M. & KRZY¯ANOWSKI K. 2008 – Podziemne relikty kopalni niklu w Szklarach. Dzieje górnictwa – element europej-skiego dziedzictwa kultur, tom 1. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 51–60. GIL G. 2015 – Inwentaryzacja stanowisk na potrzeby opracowania Miejskiej Trasy Geoturystycznej w Pi³awie Górnej. Oprac. Inst. Nauk Geol. Uniw. Wroc. (dostêp na http://www.pilawagorna.pl/asp/pli-ki/201601/inwentaryzacja_pg2015.pdf)
GO£UB S. 2009 – Podziemia kredowe w Che³mie – zarys historii eks-ploatacji górniczej. Materia³y Sympozjum Speleologicznego, 42: 34–37.
GÓRNIAK M., JÓWIAK M., KASZA A. & URBAN J. 2006 – Prze-wodnik sesji terenowych. Materia³y Sympozjum Speleologicznego, 40: 14–16.
GÓRNY Z. 2009 – Wybrane przyk³ady kamienia naturalnego z W³och i Niemiec zastosowane w obiektach architektonicznych Krakowa – krótka wycieczka geologiczna. Geoturystyka, 1–2 (16–17): 61–70. GRADZIÑSKI M., HERCMAN H., KICIÑSKA D., BARCZYK G., BELLA P. & HOLÚBEK P. 2009 – Kras tatrzañski – rozwój wiedzy w ostatnich trzydziestu latach. Prz. Geol., 57: 674–684.
GRADZIÑSKI M., KARDA £., PARTYKA J., SOBCZYK K. & WOJTAL P. 2011 – Jaskinia Ciemna. Materia³y Sympozjum Speleolo-gicznego, 45: 18–22.
JEZIERSKI H.J. 2011 – Geoturystyka wypali³a. Prz. Geol., 59: 254–257. KIN A. & RAJCHEL J. 2008 – Skamienia³oœci g³owonogów w archi-tekturze Krakowa. [W:] Abstrakty Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego, 26–28 czerwca 2008. Wyd. PTG, Kraków: 53. KNAPIK R. & MIGOÑ P. 2011 – Georó¿norodnoœæ i atrakcje geotury-styczne Karkonoskiego Parku Narodowego i otuliny. Wyd. Karkonoski Park Narodowy. Jelenia Góra: 1–100.
KOWALSKI W. & URBAN J. 2004 – Szyd³owiec – miasto na kamie-niu. Wyd. Urz. Miejski w Szyd³owcu. Szyd³owiec.
KOMA J., CWOJDZIÑSKI S., IHNATOWICZ A., PACU£A J., ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2011 – Mo¿liwoœci rozwo-ju geoturystyki w regionie dolnoœl¹skim na przyk³adzie wybranych projektów dotycz¹cych inwentaryzacji i waloryzacji geostanowisk. [W:] A. ¯ela¿niewicz, J. Wojewoda & W. Ciê¿kowski (red.), Mezozoik i Kenozoik Dolnego Œl¹ska. WIND, Wroc³aw: 137–158.
KRUPA J. & DEC B. 2014 – Atrakcyjnoœæ turystyczna i uzdrowiskowa kopalni soli w Polsce. Turystyka i Rekreacja, 11: 121–131.
LABUS M. 2005 – Geoturystyka miejska na przyk³adzie Gliwic. Zesz. Nauk. Polit. Œl. Seria: Górnictwo, 269: 221–230.
LEWKOWICZ £. 2009 – Jaskinie turystyczne Tatr i Podtatrza. Mate-ria³y Sympozjum Speleologicznego, 42: 74–76.
LISOWSKA A. 2015 – Zagospodarowanie du¿ych form prze-kszta³cenia krajobrazu na cele turystyki – na wybranych przyk³adach. Turystyka Kulturowa, 5: 55–76.
£ANNIK A., SMOLEÑSKA A. & WÓJCIK B. 2008 – Poznajmy piêk-no kamieniarki kolegiaty p.w. Narodzenia Najœwiêtszej Maryi Panny w Tarnowie. Geoturystyka, 3 (14): 27–40.
MADZIARZ M. 2013 – Œcie¿ka turystyczno-dydaktyczna „Œladami dawnego górnictwa kruszców” jako alternatywa wobec postêpuj¹cej degradacji historycznych obiektów górniczych na Dolnym Œl¹sku. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, tom 3. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 229–244.
MADZIARZ M., MIZERA A. & DÊBKOWSKI R. 2012 – Projekt „Rekultywacja obszarów zdegradowanych dzia³alnoœci¹ górnicz¹ na terenie gminy Mirsk z utworzeniem œcie¿ki œladami dawnego górni-ctwa kruszców” jako koncepcja kompleksowych dzia³añ w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa górniczego Dolnego Œl¹ska. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, tom 4. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 273–289.
MOSZNY J. 2012 – Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Gór-ach jako oœrodek edukacji regionalnej i kulturalnej oraz geoturystyki na ziemi tarnogórskiej. Dzieje górnictwa – element europejskiego dzie-dzictwa kultur, tom 4. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 291–301. MIŒKIEWICZ K., DOKTOR M. & S£OMKA T. 2007 – Naukowe pod-stawy geoturystyki – zarys problematyki. Geoturystyka, 4 (11): 3–12. MYŒLIWIEC B. & WOJCIECHOWSKI K. 2000 – Szlakiem wygas³ych wulkanów – œcie¿ka dydaktyczna pieszo-rowerowa (folder). Wyd. Urz. Miasta Lubañ. Lubañ.
D’OBYRN K. & WIEWIÓRKA W. 2010 – Udostêpnienie trasy specja-listycznej w kopalni soli „Wieliczka” Dzieje górnictwa – element euro-pejskiego dziedzictwa kultur, tom 3. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 342–358.
PIEÑKOWSKI G. 2011 – Geologiczne muzea i parki tematyczne dŸwi-gni¹ edukacji, rozwoju i biznesu. Prz. Geol., 59: 323–328.
RAJCHEL J. 2004 – Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa. Uczelnia-ne Wydawnictwa Naukowo-DydaktyczUczelnia-ne AGH, Kraków: 1–233. RAJCHEL J. 2008 – The Stony Cracow: geological valors of its archi-tecture. Prz. Geol., 56: 653–662.
ROGOWSKI M. 2014 – Produkty geoturystyczne Sudetów jako unika-towa oferta regionu. Stud. Perieget., 2 (12): 93–107.
SADOWSKI A., POBORSKA-M£YNARSKA K. & CZAPOWSKI G. 2007 – Koncepcja wykorzystania i zagospodarowania wyrobisk poeks-ploatacyjnych Kopalni Soli „K³odawa”. Materia³y Warsztatów Zagro¿enia naturalne w górnictwie: 83–96.
SERMET E. & ROLKA G. 2012 – Walory geoturystyczne kamie-nio³omów na krakowskim Zakrzówku – mo¿liwoœci zagospodarowa-nia. Abstrakty II. Pols. Kongr. Geol. Warszawa, s. 76.
S£OMKA T. 2008 – Geodiversity of Poland. Prz. Geol., 56: 584–587. S£OMKA T. (red.) 2012 – Katalog obiektów geoturystycznych w obrê-bie pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. Wyd. AGH. Kra-ków: 1–719.
S£OMKA T. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. 2004 – Geoturystyka – podstawowe pojêcia. Geoturystyka, 1: 5–7.
STACHOWIAK A., CWOJDZIÑSKI S., IHNATOWICZ A., PACU£A A., MRÁZOVÁ Š., SKÁCELOVÁ D., OTAVA J., PECINA V., REJCHRT M., SKÁCELOVÁ Z. & VEÈEØA J. 2013 – Geostrada Sudecka – prze-wodnik geologiczno-turystyczny. Wyd. PIG-PIB ÈGS.
SZEWCZYK R. 2005 – Polska – fascynuj¹cy œwiat podziemi. Sport i Turystyka. Wyd. Muza S.A.
TO£KANOWICZ E. 2008 – Kamieñ w obiektach architektonicznych Warszawy – spojrzenie geologa. [W:] Abstrakty Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego, 26–28 czerwca 2008. Wyd. PTG, Kraków: 123.
TO£KANOWICZ E. 2009 – Miejska geologia – metro warszawskie, http://www.pgi.gov.pl/ – witryna internetowa Pañstwowego Instytutu Geologicznego, zak³adka: Geoturystyka/Miejska geologia.
URBAN J. 2006 – Prawna i praktyczna ochrona jaskiñ w Polsce. Chro-ñmy Przyrodê Ojczyst¹. Instytut Ochrony Przyrody PAN, LXII: 53–73. URBAN J., MARGIELEWSKI W. & KLASSEK G. 2010 – Jaskinia Malinowska. Materia³y Sympozjum Speleologicznego, 44: 26–27. WALENDOWSKI H. 2010 – Poznaj Poznañ. Nowy Kamieniarz, 50 (7): 78–83.
WIEWIÓRKA J., CHARKOT J., DUDEK K. & GONERA M. 2008 – Historic salt mines in Wieliczka and Bochnia. Geoturystyka, 4 (18): 61–70.
WOJEWODA J. 2011 – Geoatrakcje Gór Sto³owych – przewodnik geologiczny po Parku Narodowym Gór Sto³owych. Wyd. PNGS. Wroc³aw.
WOJEWODA J. 2013 – Mapa Geoturystyczna „Mapa geoatrakcji Krainy Gór Sto³owych i Broumovskich Sten” (objaœnienia). Wydawnictwo Turystyczne PLAN. Radków.
www.geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/jaskinie_polski – witryna internetowa Centralna Baza Danych Geologicznych – portal Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego – PañstwoPañstwo-wego Instytutu Badawczego (dostêp: maj 2016).
www.geo-turystyka.pl 2014 – portal internetowy projektu „Utworzenie miejskiego szlaku geoturystycznego na obszarze miasta K³odzka”. www. kopalnia-muzeum.pl – witryna internetowa Podziemnej Trasy Turystycznej Kopalni Wêgla w Nowej Rudzie.
www.pgi.gov.pl/wydawnictwa/atlasy-i-mapy/geologiczno-turystycz-ne.html – witryna internetowa Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego (dostêp: maj 2016).
ZAGO¯D¯ON P.P. 2012 – Blizny wojny w kamieniu ryte – œlady dzia³añ wojennych w wybranych obiektach kamiennych na terenie Wroc³awia. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 135, Studia i Materia³y, 42: 147–162.
ZAGO¯D¯ON P.P. 2014 – Geoturystyka w Ustce – urlopowe remini-scencje. Pryzmat – Wiadomoœci Polit. Wr., http://www.pryz-mat.pwr.edu.pl/wiadomosci/894.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ŒPIEWAK A. 2011 – Kamieñ w architekturze a geoturystyka miejska – przyk³ady z terenu Wroc³awia. Górn. i Geol. XVI. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 133, Studia I Materia³y, 40: 123–143.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2010 – Podziemna trasa geoturystyczna w „Kopalni Z³ota w Z³otym Stoku” – propozycja. Dzie-je górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultur, tom 3. Ofic. Wyd. PWroc., Wroc³aw: 520–538
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2012 – Budowa geologicz-na górotworu w dostêpnych sztolniach rejonu Krobicy-Przecznicy Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, tom 4. Ofic. Wyd. PWroc. Wroc³aw: 411–434.
ZAGO¯D¯ON K.D. & ZAGO¯D¯ON P.P. 2015a – Zjawiska i struktu-ry geologiczne w architekturze – krótki przewodnik geotustruktu-rystyczny po Wroc³awiu. [W:] Abstrakty IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Z³o¿a kopalin – aktualne problemy prac poszukiwawczych, badaw-czych i dokumentacyjnych, 15–17 kwietnia 2015. Wyd. PIG-PIB, War-szawa: 128–129.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2015b – Sieæ miejskich tras geoturystycznych w K³odzku jako nowe narzêdzie w zakresie edukacji
i popularyzacji geologii. [W:] Abstrakty IV Ogólnopolskiej Konferen-cji Naukowej Z³o¿a kopalin – aktualne problemy prac poszukiwaw-czych, badawczych i dokumentacyjnych, 15–17 kwietnia 2015. Wyd. PIG-PIB, Warszawa: 130–131.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2015c – Kamienne elemen-ty architektury miejskiej jako geologiczne zaplecze edukacyjne – przyk³ady wroc³awskie. Prz. Geol., 63: 150–154.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2015d – Mo¿liwoœci edu-kacji geologii na podstawie wroc³awskiego kamienia architektoniczne-go. Prz. Geol., 63: 284–288.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2015e – Nowe oblicze sta-rego K³odzka – sieæ tras geoturystycznych jako nowatorska metoda promocji miasta. Zeszyty Muzeum Ziemi K³odzkiej, 13: 138–147. Z£ONKIEWICZ Z. 2008 – Walory geoedukacyjne rezerwatu „Wietrz-nia” im. Z. Rubinowskiego w Kielcach. [W:] Abstrakty Pierwszego Polskiego Kongresu Geologicznego, 26–28 czerwca 2008. Wyd. PTG, Kraków: 138.
¯ABA J. & GAIDZIK K. 2010 – Geoturystyka – nowa interdyscyplinarna dziedzina nauk o Ziemi. Biuletyn Naukowy Wroc³awskiej Wy¿szej Szko³y Informatyki Stosowanej. Turystyka i Rekreacja, 1: 6–13.
