WIESŁAW PIĄTKOWSKI
Ruch chłopski w Królestwie Polskim w obec problemu
odbudow y państw owości (sierpień 1914 — listopad 1916)
N a przeszkodzie zb ad an iu p ro b lem u sform ułow anego w ty tu le sto ją pow ażne tru d n o ści źródłow e. Zniszczeniu uległy a k ta w ładz stro n n ictw chłopskich i re d a k c ji pism ludow ych, n ied o stęp n e są m a te ria ły w ładz o k u p acy jn y ch. M ała częstotliw ość u k azyw an ia się o rganów praso w ych u g ru p o w ań chłopskich w pow ażnym sto p n iu ogranicza zasób ich treści. B y ły one przeznaczone dla czy teln ik a w iejskiego, k tó ry nie m iał szer szego w y k ształcen ia i w y rob ien ia politycznego i z tego w zględu sfo r m u ło w an ia z a w a rte n a ich łam ach pozbaw ione są często do stateczn ej p re cyzji, m a ją c h a ra k te r ogólnikow y. Pow yższe okoliczności u tru d n ia ją o d tw o rzen ie m y śli polity czn ej ru c h u chłopskiego. T oteż n iek tó re om aw iane niżej zagadnienia zostały z ■ konieczności ośw ietlone ty lk o fra g m e n ta rycznie.
A rty k u ł dzieli się na dw ie zasadnicze części. W pierw szej om aw iam kolejn o p ro g ram p o lity czn y g ru p y „ Z a ra n ia “ , Z w iązku Chłopskiego, N a rodow ego Z w iązku Chłopskiego, Polskiego S tro n n ic tw a Ludow ego i sece sji A lek san d ra Zaw adzkiego. W d ru g ie j części c h a ra k te ry z u ję n a stro je p o lity czn e m as chłopskich.
„ Z a ra n ie “ w okresie p rzed w o jen n y m głosiło zasadę sam ookreślenia politycznego narodów . Dało te m u szczególnie w y raz p rzy o m aw ian iu k w estii irlan d zk iej, litew sk iej, u k ra iń sk ie j i południow o-słow iańskiej. W ro k u 1913 na łam ach tego pism a stw ierdzono: „ treścią p o lity k i lu d o w ej w sp raw ach narodow ościow ych je s t praw o każdego n a ro d u do sam o istnego ro zw o ju “ L Do zasady te j dochodziło „ Z a ra n ie “ przez w ysunięcie h aseł społecznej i polityczn ej em ancy p acji m as lu dow ych i uznanie, że ich p ełn a rea liz a c ja jest m ożliw a w ram a ch państw ow ości naro d ow ej. Z e w zględu n a leg a ln y c h a ra k te r „ Z a ra n ia “, n a jego łam ach nie zajm o w ano się bliżej k w estią polską. P rz e d sam ą w o jn ą czołowi działacze chłopskiego ru c h u „zaran iarskiego " zaczęli się w iązać z obozem P iłsu d skiego. W n a stę p stw ie tego część chłopów sk u p iający ch się w okół „Z a ra n ia “ znalazła się w orbicie w p ły w ów piłsudczykow skiego Z w iązku Chłopskiego i Z w iązk u S trzeleckiego. W K om isji Tym czasow ej S konfe- d ero w an ych S tro n n ic tw N iepodległościow ych p rzed staw iciel „ Z a ra n ia “ jed n a k nie zasiadał.
Po w y b u c h u w o jn y g ru p a „ Z a ra n ia “ w ypow iedziała się przeciw ko end eckiej koncepcji zjednoczenia ziem polskich pod b erłem cara, po niew aż sp raw a polska — jak dowodzono — p ozostałaby w e w n ętrzn y m p ro b lem em Rosji. U w ażała rów nocześnie liczenie n a pom oc A nglii i F r a n
-1 W. P i ą t k o w s k i , D z i e j e ru c h u z a r a n ia r s k ie g o , W arszaw a 1956, s. 75, 126— 140.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom IiIV — zeszyt 4
cji za postaw ę n ierealisty czn ą, jako· że p a ń stw a te w im ię w łasn y ch in teresó w nie podniosłyby sp ra w y polskiej w b re w stan o w isk u Rosji. Do p ro g ra m u tria liz m u austro-w ęg iersk o-po lsk iego g ru p a „ Z a ra n ia “ o d niosła się z rezerw ą. D ziałacze te j g ru p y zdaw ali sobie sp raw ę z tego, że A u stria w d w u p rz y m ie rz u o d g ryw a ro lę drugorzędn ą, wobec czego m ożliw ości realizacji koncepcji p ro au stria ck ie j m ają c h a ra k te r p ro b le m a ty c z n y 2. Poza ty m w d ru g ie j połow ie 1914 r. g ru p a „ Z a ra n ia “ u w a żała, że tria lizm oznacza rezy g n ację ze stw o rzen ia „Polski N iep o d ległej“ . Z tego też pow odu k ry ty k o w a ła N aczelny K o m ite t N arodow y, a głów nie k o n se rw aty stó w g alicyjskich. Rzecz je d n a k znam ienn a, że ró w n o cześnie e n tu z jasty c zn ie u sto su n k o w ała się do z b ro jn e j akcji leg io n o w ej, m im o że b y ła o n a organ izo w ana pod egidą N K N 3. W idziano w niej oparcie prop ag an d ow e n a rzecz p ro g ra m u o dbudow y państw ow ości pol skiej, choć na razie bliżej go nie precyzow ano.
W listopadzie 1914 r. g ru p a „ Z a ra n ia “ w eszła w skład Z jednoczenia N arodow ego, zrzeszającego G ru p ę R ad y kałó w N arodow ych, G ru p ę P ra c y N arodow ej oraz n iek tó ry ch działaczy Z jednoczenia Postępow ego i P o l skiej P a rtii P o stęp o w ej 4. N a łam ach „G łosu W olnego“, o rg an u Z jed n o czenia N arodow ego, p rec y z y jn ie j w yrażono n iek tó re m yśli z a w a rte już na łam ach „N a n aszej ziem i“. S tw ierdzono, że rozw iązanie sp ra w y pol skiej nie łączy się z pow odzeniem ani d w u p rzy m ierza, ani tró jp o ro z u - m ienia. Z polskiego bow iem p u n k tu w idzenia w o jn a je s t starciem P ru s i Rosji, „obu odw iecznych a n ieu b łag an y ch w rogów P o lsk i“ . Je d n a k ż e organizow anie polskiej akcji z b ro jn e j w o p a rc iu o A u strię uznano za celowe, aby m an ifesto w ać „nasze a sp iracje do niezależnego b y tu “ . „Głos W olny“ stw ierd ził, że „istn ien ie w m om encie zaw ieran ia p o ko ju pol skiej siły zb ro jn ej, w y tw orzo n ej pod hasłem w alki z niew olą będzie w a r tością b ezw zględną“ 5.
Z jazd działaczy „ z ara n ia rsk ic h “, o d b y ty w W arszaw ie 6 g ru d n ia 1914 r. u sto su n k o w ał się n e g a ty w n ie do pro ro sy jskieg o K o m ite tu N aro dowego Polskiego, nie ty lk o ze w zględów politycznych, ale i społecznych. W p o d jęte j rezo lu cji stw ierdzono, że K o m ite t N arodow y Polski nie m a p raw a p rzem aw ian ia w im ien iu n a ro d u polskiego, poniew aż osoby w cho dzące w sk ład k o m ite tu „nie d ają g w aran cji, by sp ra w y n aro d o w e p rzeprow adzić m ogły w d u c h u przez lu d po żąd an y m “ 6. W rez o lu cji nie ustosunkow ano się do p ro b lem u narodow ego w sensie pozyty w nym . Sądzę, że jest to d odatkow e św iadectw o re z e rw y „ Z a ra n ia “ w obec k on cepcji p olityczn ych NKN.
R ów nocześnie coraz ściślejsze sta w ały się zw iązki „ Z a ra n ia “ z obo zem P iłsudskiego. P rzejaw iało się to w organizo w aniu w śró d czy teln i ków „ Z a ra n ia “ kół Z w iązku Chłopskiego, będących ek sp o zy tu rą p iłsu d - czyków, w p ro p ag o w an iu zasług P iłsudskiego na' łam ach w y d aw n ictw
2 Co le p i e j , „Na n aszej z ie m i“ n r 3 z listo p a d a 1914. 3 L e g i o n y - S t r z e l c y , tam że (dodatek).
4 S to su n k i p a r ty jn o -p o lity c z n e w W arszaw ie, W A P K rak ów , zesp ó ł N K N (odtąd: N K N ) 101, k. 292.
5 N ie p o d le g ł o ś ć a Z je d n o c z e n i e , „G łos W o ln y “ nr 1 z p aźd ziern ik a 1914, s. 2—3;
L e g io n y P o ls k i e w G a licji, „G łos W o ln y “ tam że, s. 3—5; L e g i o n y a n ie p o d l e g ło ś ć ?
„Głos W oln y“ z m arca 1915, s. 3— 5.
8 M. M a l i n o w s k i , C h ło p s k i ru ch z a r a n ia r s k i w b. K o n g r e s ó w c e p r z e d p i e r w
R U C H C H Ł O PSK I W K R Ó L E ST W IE PO LSK IM 1914— I9I6 613
„ z a ra n ia rsk ic h “ 7 o raz w udziale „ z a ra n ia rz y “ w p racach Polskiej O rg a nizacji W ojskow ej. O rg an izato rzy PO W o trz y m ali od M aksym ilian a M alinow skiego ad resy w y b itn ie jsz y c h czyteln ikó w „ Z a ra n ia “ . Udział tych o statn ich w p racach PO W m iał c h a ra k te r bądź bezpośredni, w sen sie przy n ależn o ści do organizacji, bądź pośredni, w znaczeniu św iadczeń na rzecz PO W w postaci m ieszkania, podw ody i w y k o n y w an ia p rac po m ocniczych 8.
W k w ie tn iu 1915 r. zaareszto w an i zostali M aksym ilian M alinowski, Ire n a K osm ow ska i inne osoby, k tó re zgłaszały się do red a k c ji „ Z a ra n ia “ . Poza ty m w ładze carsk ie areszto w ały około 150 „ z a ra n ia rz y “ n a te re n ie w schodnich g u b e rn ii K ró lestw a Polskiego. A resztow an i działa cze jako w ięźniow ie w yw iezieni zostali do M oskwy, C harkow a i innych m iast w głębi R o s ji9. P ozostała g ru p a działaczy „ z ara n ia rsk ic h “ w y stę pow ała pod nazw ą S tro n n ic tw a Ludow ego. W broszurze prog ram ow ej te j g ru p k i stw ierdzono: „S tro n n ictw o L udow e dąży przed e w szystkim do osiągnięcia zupełnej niepodległości N aro d u Polskiego, poniew aż żad n a z p o trzeb ludow ych nie d aje się zaspokoić w obcej państw ow ości“ 10. N ie w skazano środków re a liz a c ji tego celu.
Zw iązek C hłopski p ow stał w ko ń cu 1912 r. G łów ną jego org an iza to rk ą b y ła K o n sta n cja Jaw o ro w sk a. A k cja jej na g ru ncie w iejskim zo sta ła p o d ję ta w p o rozu m ien iu z P iłsu d sk im i W itoldem Jo d k o -N ark iew i- czem lx. Za p o śred n ictw em Z w iązku Chłopskiego obóz piłsudczykow sko- pepesow ski usiłow ał pozyskać chłopów w K ró lestw ie dla sw ej akcji w c j- skow o-niepodległościow ej, k tó re j baza b y ła w G alicji. P ow ołanie do ży cia Z w iązku Chłopskiego łączy się też z ożyw ieniem m ięd zynaro dow ym w y w ołanym pierw szą w o jną b ałkańską. O rien ta cja p olity czna Z w iązku Chłopskiego z tego· o k resu sfo rm u ło w an a została w jego odezw ie z 17 g ru d n ia 1912 r. W edług odezw y, w m om encie w y b u c h u w o jn y po
m iędzy A u strią i R osją z G alicji w kroczą do K ró lestw a „oddziały po w stań cze“ . „W ted y m y w szyscy p o w stan iem y — czy tam y w odezw ie — m y, p ro sty lu d polski, i razem z nim i będziem y w alczyć o niepodległą d em o k raty czn ą P o lsk ę “. A u to rzy odezw y próbow ali rozpraw ić się z za rz u te m nieb ezp ieczeństw a pruskiego dla sp raw y polskiej, m ianow icie z w ątpliw ością czy P ru sy , jako sojusznik A ustrii, nie zechcą po zw ycię skiej w o jn ie przyłączyć części lu b całości K ró lestw a Polskiego do w łas nego te ry to riu m . W odezw ie w ykluczono ta k ą m ożliwość. Z daniem jej autorów , zaborczym p lan o m P ru s p rzeciw d ziałały b y siły rew o lu c y jn e w Niem czech, o pinia polska w P ozn ań sk im oraz A nglia i F ra n c ja . O sta tn i a rg u m e n t nie został rozw inięty. W odezw ie stw ierdzono, że zb ro jn y k o n flik t a u stria c k o -ro sy jsk i m oże spow odow ać w y b u ch w o jn y e u ro p e j
7 S ta n p o lity c z n y W arszaw y i część ziem p o lsk ich zn a jd u ją cy ch się za k o rd o n em w o jsk w a lc z ą c y c h , N K N , 135, k. 78; K t o id z ie na czele?, „Już b lisk o “ z m arca 1915.
8 W ł. B r z o z o w s k i , O d d z i a ł L o t n y W o j s k P o ls k i c h (1914— 1915), „ N iep od le g ło ś ć “ t. X I X , 1939, s. 325— 348; Fr. Ż u r e k , P o w i a t k r a s n o s t a w s k i w w a l c e o w o l
ność, W arszaw a 1937, s. 84.
9 S to su n k i p a r ty jn o -p o lity c z n e w W arszaw ie, N K N , 101, k. 295; M. M a l i n o w s k i , W rocz n icę Ś w i ę t e g o C z y n u , „ W y zw o len ie” nr 35, 1923, s. 6—7.
10 Do cze g o d ą ż y S t r o n n i c t w o L u d o w e ? , b. m. i r. w .
11 K. J a w o r o w s k a , W s p o m n i e n i a o Z w i ą z k u C h ł o p s k i m , B ib lio te k a In s ty tu tu H isto rii P A N , rkps 15/58, k. 67. O p o w ią za n iu Z w iązk u C h łop sk iego z p iłsu d - czyk am i in fo rm u je: H e le n a R a d l i ń s k a , L i s t y o n a u c z a n i u i p r a c y s p o ł e c z n e j r BOss. rkps 12814/H, k. 50.
skiej, a w jej n a stę p stw ie „zaczną w alić się tro n y i p ań stw a, ja k .domki z k a rt; w te d y w szystko m ożliw e, w szystko — dla śm iałych i siln y ch “ 12.
W odezw ach ze sty cznia i m arc a 1913 r. Z w iązek C hłopski w zyw ał ludność w iejsk ą do ud zielania m aterialn eg o pop arcia polskim o rg an iza cjom m ilita rn y m w G alicji oraz do u ch y la n ia się od zaciągu w ojskow ego w czasie m obilizacji r o s y js k ie j1S. W lu ty m tr. Z w iązek Chłopski, r e p r e zen to w an y przez K o n stan cję Jaw o ro w sk ą i M ichała Sokolnickiego, jako je j zastępcę, p rz y stą p ił do K om isji S k o n federow an ych S tro n n ic tw N ie podległościow ych. W s ie rp n iu 1914 r. na łam ach „C hłopskiej S p ra w y “ Zw iązek C hłopski opow iedział się za p ro g ra m em tria liz m u au stro -w ę - gierśko-polskiego 14. P ro g ra m te n był w ow ym czasie p od staw ą ideow ą p rzynależności Z w iązku Chłopskiego do Z jednoczenia O rganizacji N ie podległościow ych w espół z N arodow ym Z w iązkiem C hłopskim , N arodo w y m Zw iązkiem R obotniczym , Z w iązkiem In telig en cji N iepodległościo w ej, Zw iązkiem P a trio tó w , G ru p ą R adykałów N arodow ych i Z w iązkiem N auczycieli L udow ych. Ze Z jednoczeniem O rganizacji N iepodległościo w y ch w spółdziałał P P S 15. W odezw ie w y d an ej 22 sierp n ia 1914 Z jed n o czenie O rganizacji N iepodległościow ych stw ierdziło, że „dążyć będzie do sk o o rd y no w an ia sw ych p ra c i zam ierzeń z ro b o tą N aczelnego K o m ite tu
N arodow ego“ 16.
Po w y cofan iu się N iem ców spod W arszaw y Z jednoczenie O rganizacji N iepodległościow ych rozpadło się. W ówczas Z w iązek C hłopski -wraz z P P S , Zw iązkiem P a trio tó w , Ligą K obiet i M łodzieżą F ila re ck ą w g ru d n iu 1914 r. u tw o rzy ł tJn ię S tro n n ic tw N iepodległościow ych. O rganizacja ta udzielała pełnego pop arcia ak cji w ojskow ej NK N. W edług sp raw o zdania dla N K N o sto su nk ach p o lity czny ch w W arszaw ie z początku 1915 r. U nia S tro n n ic tw N iepodległościow ych „n aw iązu je zaw sze ró w no ległe sto su n k i ze Z jednoczeniem N arodow ym , u trz y m u ją c , iż ty m spo sobem będzie m ogła w yzyskać stosun ki organizacji legalnych dla w łas n y ch sp ra w k o n sp ira c y jn y c h i dla sp ra w w ojskow ych p rzed e w szy st k im “ 17.
W c e n tru m p ro b lem ó w ag itacji Z w iązku Chłopskiego pozostaw ały sp ra w y w erb u n k ow e. Zachęcano chłopów do u d ziału w ak cji zb ro jn ej, za p o śred n ictw em „C hłopskiej S p ra w y “, d ru k ó w u lo tn y ch i p ro p ag an d y u stn e j. Jed n o cześnie k o n statow ano n e g a ty w n y sto su n ek chłopów do a k cji w e rb u n k o w e j18. W połow ie 1915 r. w odezw ach sk iero w any ch do chłopów w y stę p u je na ty m tle n u ta zaw odu i p e rs w a z ji19. Isto tn ie, jak zobaczym y niżej, re z u lta ty p ro p ag a n d y w erb u n k o w ej na wsi b y ły zni kom e.
Z w iązek C hłopski udzielał pełnego po parcia Polskiej O rganizacji
12 Zob. p rzek ła d r o sy jsk i o d ezw y Z w ią zk u C h łop sk iego, w y d a n ej w W arszaw ie 17 gru d n ia 1912 r., W A P Łódź, K a n cela ria G ubernatora K a lisk ieg o , sygn . 2643, k. nlb.
13 Zob, p rzek ła d y r o sy jsk ie o d e z w Z w ią zk u C h łop sk iego, w y d a n y c h w W ar sz a w ie 7 sty czn ia i w m arcu 1913 r., W A P Ł ódź, K a n cela ria G ubernatora K a lis k ie go, 2643, k. nlb.
14 I d z i e m y z A u s t r o - W ę g r a m i, „C hłopska S p ra w a “ , nr 3 z sierp n ia 1914.
15 L. A b r a m o w i c z , W a r s z a w a p o d z i e m n a , „W iadom ości P o ls k ie ” nr 57— 58 z 25 gru d n ia 1915.
16 A. Z a w a d z k i , D o k u m e n t y d o b y b ie ż ą c e j, b. m . w . 1917, s. 18. 17 S to su n k i p a r ty jn o -p o lity c z n e w W a rsza w ie, N K N , 101, k. 293.
18 O d ezw a Z w ią zk u C h łop sk iego ze sty czn ia 1915 r., N K N , 107, k. 493. 19 N K N , 107, k. 497.
R U C H C H Ł O PSK I W K R Ó L E ST W IE P O L SK IM 1914— 1916 615
W ojskow ej. W lip cu 1915 r. w p isem k u „L ud i W olność“, organie Zw iąz k u Chłopskiego, stw ierdzono: „Z w iązek C hłopski szerząc św iadom ość w alk i zb ro jn ej działa w ścisłym zw iązku z P o lsk ą O rg anizacją W ojsko w ą “ 20. W spółpraca ta — podobnie ja k w p rz y p a d k u g ru p y „ Z a ra n ia “ — rozw inęła się szczególnie na obszarze g u b ern ii lubelskiej i s ie d le c k ie j21. W połow ie 1915 r. na łam ach „W p rz e d e d n iu “, organie U nii S tro n n ic tw N iepodległościow ych, stw ierdzono, iż z uw agi na in te re sy N iem iec n ie dorzecznością je s t p o stu la t p rzyłączen ia Ś ląska i Poznańskiego do p a ń stw a polskiego, g d y b y zostało ono utw orzone. Co n ajw y ż ej m oże być to celem „n astęp n eg o e ta p u czek ającej n a s długiej w a lk i o n ie
podległość całej P o lsk i“ . „T ym czasem g łów nym tere n em , bez którego w ogóle w ystaw ić sobie nie m ożna odbudow ania niepodległej Polski, je s t zabór ro sy jsk i. I do idei u tw o rzen ia P olski n a ty m tere n ie , e w e n tu aln ie w połączeniu z G alicją N iem cy w zasadzie nie odnoszą się w rogo“ 22. S fo rm ułow an ie pow yższe św iadczy o ty m , że g ru p y p olityczne w chodzące w skład U nii S tro n n ic tw N iepodległościow ych ew oluow ały od koncepcji tria łiz m u au stro-w ęg iersko -po lsk ieg o do koncepcji budow y p a ń stw a pol skiego, w zasadzie jednozaborow ego, w oparciu o N iem cy. W p óźniej szym ok resie id ea ta upow szechni się w ru c h u chłopskim .
Z aczynem N arodow ego Z w iązku C hłopskiego b yła g ru p a działaczy sku pion a w okół A le k san d ra Zaw adzkiego, k tó ra w 1908 r. w yo d ręb n iła się z N aro d ow ej Dem okracji.· F a k t te n b ył re a k c ją na ugodow ą p o lity k ę K oła Polskiego w D um ie i p op ieran ie przez D m ow skiego idei neosla w iz m u 23. Ś ciślejsza org an izacja N ZCh. została pow ołana w 1912 r. pod w p ły w em n a stro jó w w y w o łany ch pierw szą w o jn ą bałk ań ską.
R osję u znał NZCh. za najw iększego w roga P olski. „D ziś ju ż jasno w idzim y — stw ierd zi „P o lsk a“ w p a ź d ziern ik u 1913 r. — że M oskw a to nasz n a jg ro źn iejszy w róg, nie ty lk o dlatego, że dusi n as i niesie n am zup ełn ą zagładę, ale rów nież i dlatego, że zagrabiła nam n ajw iększy szm at naszej ojczyzny, że trz y czw arte części P olski jęczy w jej szpo n a c h “ 24. Pow yższy c y ta t w sk azu je n a to, że ziem ie w schodnie daw nej R zeczypospolitej m ia ły być — w edług N ZCh. — in te g ra ln ą częścią p a ń stw a polskiego.
Jeszcze p rze d w y b u ch em w o jn y NZCh. zw iązał się z o rie n ta c ją p ro - a u striack ą. W yrazem tego b y ła p rzed e w szystkim jego przynależność do K T SSN . W p a ź d ziern ik u 1913 r. zjazd staro stó w N ZCh. po d jął de cyzję o od d an iu swoich sto su n kó w o rg an izacy jn y ch P o lsk im D rużyn om S trzeleck im i u stanow ił, że każdy członek m a obow iązek odbyć w nich przeszkolenie w ojskow e 25. W pierw szych dniach sie rp n ia 1914 r. NZCh. w raz z N arodow ym Z w iązkiem R obotniczym w zyw ały re k ru tó w do uch y lan ia się od p ob o ru w ojskow ego. „ P rze m y k ajc ie się — zalecano w odezw ie — k u polskim oddziałom pow stańczym , co w kroczą od s tro
20 N a sze d ą że n ia , „Lud i W oln ość“ nr 1 z lip c a 1915.
21 S to su n k i p a r ty jn o -p o lity c z n e w W a rsza w ie, N K N , 101, k. 294; W ł. B r z o z o w s k i , loc. cit.
22 N ie m c y i R o sja , „W p rzed ed n iu “ n r 3 z lip c a 1915.
23 W. F e l d m a n , D z ie je p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j 1864— 1914, W arszaw a 1933, s. 329, 345; P o b ó g -M a 1 i n o w s к i, N a ro d o w a D e m o k ra c ja 1887— 1918. F a k ty i d o
k u m e n ty , W arszaw a 1933, s. 326— 327.
24 Co d a le j? , „ P o lsk a “, n r 23 z p a źd ziern ik a 1913.
n y K ra k o w a “ 26. B yło to n aw iązanie do niezrealizow anej ak cji po w stań czej P iłsudskiego.
J a k w yżej ju ż stw ierd ziłem , N ZCh. b y ł członkiem Z jednoczenia O r gan izacji N iepodległościow ych. Po jego rozw iązaniu, w raz z N arod o w y m Zw iązkiem R obotniczym i Z w iązkiem In telig en cji N iepodległościow ej w listopadzie 1914 r . u tw o rzy ł K o n fe d e ra c ję P o ls k ą 27. W odezw ie w y d anej przez K o m ite t C e n tra ln y K o n fed eracji P o lsk iej 25 listo pada 1914 r. stw ierdzono: „W sk rzy żow an iu się sprzeczn ych in te resó w m ię d zy n aro dow ych n a ró d nasz m usi w ystąpić, jako czyn nik od ręb n y, w ykazać sa m od zieln ą siłę“ . O dezw a nie ak cen to w ała w sp ó łp racy z p a ń stw am i cen tra ln y m i 28. N a łam ach „N iepodległości“, m iesięcznika K o n fe d e ra c ji P o l sk iej, ro zw ija n a b yła jed n a zasadnicza m yśl: n a le ż y popierać i rozw ijać ak cję legionow ą. „L egiony polskie p rzy A u strii, d a ją m ax im u m poli ty czn y ch g w aran cji, że m ogą być u ży te z n ajw ięk szy m praw d opo d obień stw em p o ż y tk u dla sp ra w y p o lsk ie j“ 29. N a łam ach „N iepodległości“ nie lansow ano je d n a k w y raźn ie koncepcji tria liz m u au stro -w ęg iersk o -p o l- skiego. W obec N K N zachow yw ała się też K o n fe d e ra c ja z p ew n ą re z e r w ą 30. W ystępo w ała zdecydow anie p rzeciw ko k oncepcji po lity czn ej en decji. N ie u w ażała za re a ln e nadziei n a pom oc F ra n c ji i A nglii z uw agi n a to, że p a ń stw a te p a trz y ły b y n a k w estię polską p rzez p ry z m a t sw ej w sp ó łp racy z R o s ją 31. N ajb a rd z ie j in te n sy w n ą działalność p row adziła K o n fe d e ra c ja P o lsk a w p o w iatach m ińsko-m azow ieckim , rad zy m ińsk im , garw olińskim , p uław skim , lub elsk im , rad om sk im , k rasn y staw sk im , za m ojskim , siedleckim , kieleckim , łom żyńskim oraz w a rs z a w sk im 32. Dzia łalność tej o rg an izacji w te re n ie w y ra ż a ła się głów nie w p rop ag an d zie
na rzecz Legionów oraz PO W 33.
K o n fe d e ra c ja P o lsk a działała na obszarze K ró lestw a z a ję ty m przez Rosję; jej od p ow iednikiem w części K ró lestw a okupow anej przez p a ń stw a c e n tra ln e b y ła K o n fe d e ra c ja N arodow a Polska. O rgan izacja ta po w stała 3 m a ja 1915 r . 34. W sw ojej p ro gram ow ej odezw ie jako podstaw ę politycznego działania uznała p o p ieran ie w szy stkich p rac NKN, „zm ie rzający ch do u to ro w an ia drogi pro gram ow i N iepodległości“ 35. Po zy ty w n y sens tego p ro g ra m u nie został sprecyzow any.
S tanow isko polity czn e N arodow ego Z w iązku C hłopskiego pod ok u p a cją p a ń stw c e n tra ln y c h w pew n ej m ierze ośw ietla p ro g ram o w a b ro szura te j organ izacji z połow y 1915 r. S tw ierdzono w niej: „C elem N.Z.Ch. jest w skrzeszenie P o lski c a ł e j jak ą d aw niej b y ła . . . P o n i e w a ż
26 A. Z a w a d z k i , op. cit., s. 15.
27 D o organu k iero w n icze g o K o n fed era cji P o lsk ie j w e sz li: A lek sa n d er Z a w a d z ki, W a cła w D u n in i A n to n i P ią tk o w sk i z N ZCh., W ła d y sła w M a la n g iew icz, A dam R a d lick i i Jan J a n k o w sk i z N ZR oraz K arol P o p ie l ze Z w ią zk u In te lig e n c ji N ie p o d leg ło ścio w ej. Zob. A . B o g u s ł a w s k i , R u ch L u d o w y w c za s ie w o jn y 1914— 1918
w K r ó le s tw ie P o ls k im w ś w ie tle w s p o m n ie ń , „R oczniki D z ie jó w R uchu L u d o w eg o “
1959, nr 1, s. 267.
28 A. Z a w a d z k i , op. cit., s. 20.
29 L e g io n y P o ls k ie , „ N iep o d leg ło ść“ n r 1 z 10 sty c z n ia 1915, s. 7. 30 N K N , 135, k. 30.
31 F ik c ja a u to n o m ii, „ N iep o d leg o ść“ n r 1 z 10 sty czn ia 1915; S p r a w a p o ls k a n a
tle s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j, „ N iep o d leg ło ść“ nr 6 z 25 czerw ca 1915.
32 N K N , 135, k. 35.
33 A. B o g u s ł a w s k i , op. cit., s. 267—269. 34 D o og ó łu p o ls k ie g o , „B artosz“ nr 7 z 1 m a ja 1915.
35 D o k u m e n ty N a c ze ln e g o K o m ite tu N a ro d o w e g o 1914— 1917, K ra k ó w 1917, s. 113— 114.
B U C H C H Ł O PSK I W K R Ó L E ST W IE PO L SK IM 1914— 1916 617
j e d n a k M o s k a l n a j w i ę c e j n a s z e j z i e m i w s w e m r ę k u t r z y m a , a duszę lu d u n a jle p ie j u m ie o tu m a n ić i z a tru ć — dla teg o p rzed e w szy stk im przeciw ko n iem u w alczyć trz e b a “ 36. Z nam ienne jest położenie a k c e n tu na zabór rosyjski, przez k tó ry a u to rz y b ro sz u ry ro zum ieli b y n a jm n ie j nie ty lk o K ró lestw o Polskie, ale i ziem ie w schodnie przedrozbiorow ego p a ń stw a polskiego. Być m oże, że w łaśnie w zgląd na ziem ie w schodnie daw nej R zeczypospolitej był isto tn ą przy czyną p ew nej rez e rw y NZCh. wobec koncepcji tria liz m u austro -w ęg iersk o -p o l- skiego.
30 m a ja 1915 r. K o n fe d e ra c ja N arodow a P olska w raz z P P S , Zw iąz k iem C hłopskim i Z w iązkiem P aństw ow ości P olskiej, działającym i na obszarze K ró lestw a okup ow an ym przez p a ń stw a cen traln e, u tw o rzy ła Z jednoczenie S tro n n ic tw N iepodległościow ych 37. P o d staw ą polityczną te go bloku było u zn an ie Legionów za „ k a d ry arm ii p o lsk ie j“ oraz poparcie dla ak cji N K N zm ierzającej „do zw iększenia siły Legionów P o lsk ich “ i „niesienia pom ocy K ró lestw u P o lsk ie m u “ . T reść pow yższą zaw ierała odezw a Z jednoczenia S tro n n ic tw N iepodległościow ych z 1 czerw ca 1915 38. Nie było jed n a k w tej odezwie, ze w zględu na cenzurę, istotnego p u n k tu u ch w ały Z jednoczenia S tro n n ic tw N iepodległościow ych z 30 m a ja 1915 r. w n a stę p u jąc y m b rzm ien iu : „Ob. Józefa P iłsudskiego u zn ajem y za k o m en d an ta sił zb ro jn y ch polskich, k tó ry jako czynnik polityczny ponad p a rtiam i sto ją c y rep re z en to w a n y będzie w Z jednoczeniu przez swego d e le g a ta “ 39. NZCh. p odpisując się pod tą uchw ałą, opow iadał się po stro n ie P iłsudskiego w jego rozgryw ce z D e p a rta m e n te m W ojsko w ym N K N i w ładzam i au striack im i.
W sie rp n iu 1915 r. po zajęciu K ró lestw a Polskiego przez p a ń stw a cen tra ln e , po w stał N aczelny K o m ite t Z jednoczonych S tro n n ic tw N iepod ległościow ych, w sk ła d któ reg o w eszły: U nia S tro n n ic tw N iepodległościo w ych, K o n fe d e ra c ja Polska, Z jednoczenie N arodow e i G ru p a R adykałów N a ro d o w y c h 40. W odezw ie z 25 sie rp n ia 1915 N K ZSN stwierdził," że dąży do u tw o rze n ia p a ń stw a polskiego, prow adzącego w łasną polity kę zagraniczną, k tó reg o p o d staw ą te ry to ria ln ą p ow in ny być ziem ie zaboru rosyjskiego. W odezw ie stw ierdzono, że „chęć now ego podziału żywego ciała Polski odczuw ać m u sim y jako g w a łt i bronić się od tego będziem y w szystkim i d o stęp ny m i śro d k a m i“ 41. N K ZSN uznał, że n a czele Legio nów p ow inien stan ąć w ódz u zn a n y przez naró d. Chodziło oczywiście o P ił sudskiego. O drzucenie przez p a ń stw a c e n tra ln e tego· p o s tu la tu było je d
36 C z e m j e s t i do c z e g o d ą ż y N a r o d o w y Z w i ą z e k C h ło p s k i? , b. m . lip ie c 1915. 87 K o n fed era cja N a ro d o w a P o lsk a rep rezen to w a n a b y ła p rzez C zerw iń sk ieg o i M ak ow sk iego, P P S p rzez P e r ła i A l. M a lin o w sk ieg o , Z w ią zek C h łop sk i p rzez G u sta w a D a n iło w sk ie g o i Z. K is ie le w sk ie g o , Z w ią zek P a ń stw o w o ś c i P o lsk ie j p rzez P iw o w a r a i S u jk o w sk ie g o , Zob. P ro to k ó ł z k o n fe r e n c ji w sp ó ln e j str o n n ic tw n ie p o d leg ło ścio w y ch , N K N , 107, k. 369.
38 W A P Ł ódź, Z biór d ru k ó w i p ism u lo tn y ch , 170.
39 P ro to k ó ł z k o n fe r e n c ji w sp ó ln e j str o n n ic tw n iep o d leg ło ścio w y ch , N K N , 107, k. 369.
40 U n ię r e p rezen to w a li A rtu r Ś liw iń s k i i S ta n isła w T h u g u tt, K o n fed era cję — J a n k o w sk i i P o p iel, Z jed n o czen ie N a ro d o w e — P o n ik o w sk i i S im on, R a d y k a łó w — P a tek . P o p ew n y m cza sie G rupa R a d y k a łó w N a ro d o w y ch i Z jed n o czen ie N arod ow e w y s tą p iły z N K Z SN , g ru p y te b o w iem , w b r e w sta n o w isk u U n ii i K o n fed era cji, nie ch cia ły u d zielić p oparcia PO W „zanim n ie n a stą p i ta r g - z rządam i p a ń stw c e n tr a l n y ch o sto su n ek do k w e stii p o ls k ie j.“ Zob. N a stro je p o lity czn e w W arszaw ie, N K N , 101, k. 475.
n y m z m otyw ów znanej odezw y N K ZSN z 1 w rześn ia 1915 r. o odrocze n iu w e rb u n k u do L egionów 42.
H asło an ty w e rb u n k o w e spow odow ało zróżnicow anie stan ow isk w e w n ą trz N arodow ego Z w iązku Chłopskiego. Przeciw ko tem u h a słu w y po w iedział się A lek san d er Z aw adzki. D ał te m u w y raz w 29 n u m erz e „P ol sk i“, w y d an y m przez siebie w p a ź d zie rn ik u 1915 r. B ył on zw olennikiem tw o rzen ia p a ń stw a polskiego w o p arciu o N iem cy. P rzeciw n icy Z aw ad z kiego w łonie NZCh. 26 p aźd ziern ik a 1915 utw o rzy li Z w iązek L u d u P o l skiego 43. O rganizacja ta różniła się od secesji Zaw adzkiego jed y n ie a n ty - w erb u n k o w ą ta k ty k ą polityczną. Z w iązek L u d u Polskiego b ra ł udział w pracach K o n fed eracji Polsk iej i zapew ne podzielał koncepcje poli tyczn e lansow ane na łam ach w y d aw an ej przez K o n fed erację „N iepod ległości“ . W p aźd ziern ik ow y m n u m erz e tego czasopism a z 1915 r. stw ierdzono, że ko ncepcja tria liz m u austro-w ęg iersk o-po lskiego nie je s t realn a, bow iem N iem cy nie zgodzą się na zb y tn ie w zm ocnienie A u strii, zaś ta o sta tn ia nie je st w stan ie przeciw staw ić się Niem com . W ty ch w a ru n k a ch „N iepodległość“ w ysu n ęła koncepcję u tw o rzen ia p ań stw a polskiego ze w szy stk ich ziem zab o ru rosyjskiego, pozostającego w so ju szu z N iem cam i 44.
N ato m iast S tro n n ictw o Ludow e w yznaw ało w ow ym czasie p ro g ram tria liz m u austro-w ęg iersk o-p olskiego i w ystępow ało za zniesieniem hasła a n ty w erbunkow ego. Dało te m u w y raz w czasie o b ra d stro n n ictw a k ty - w isty czny ch nad u tw o rzen iem R ady N arodow ej, toczących się w W a r szaw ie 6 i 7 listop ad a 19 1 5 45. Ta p ostaw a S tro n n ic tw a Ludow ego u w a ru n k o w a n a b y ła jego zw iązkam i z Ligą P aństw ow ości P olskiej, p ro w a dzącą a k ty w n ą działalność w duch u tria listy c z n y m . Zw iązki te w y n ik a ły
z o ddziaływ ania n a S tro n n ictw o L udow e ty c h działaczy Ligi P a ń stw o wości P olskiej, k tó rz y p rzed w yb u chem w o jn y pozostaw ali W sto su n kach z „ Z a ra n iem “ . Do tak ic h należeli Józef D ąbrow ski (G rabiec), R afał Radziw iłow icz i Z y gm u n t C hm ielew ski.
M ożna w ięc stw ierdzić, iż ru c h chłopski w K rólestw ie P olskim w o k re sie od w y b u ch u w o jn y do p o w stan ia Polskiego S tro n n ic tw a Ludow ego, tj. do g ru d n ia 1915 r., w zw iązku z k w estią polską o rien to w ał się na p a ń stw a c e n traln e . Początkow o d om in uje k oncepcja p ro au stria ck a z pew n ą rez e rw ą ze stro n y g ru p y „ Z a ra n ia “ i N arodow ego Z w iązku Chłopskiego, a n a stę p n ie zaczyna upow szechniać się koncepcja p ro n ie m iecka — do k tó re j z rez e rw ą z pozycji tria listy c z n y ch będzie się od nosiła g ru p a „ Z a ra n ia “ , w y stę p u ją c a jako S tron nictw o L udow e.
S zerzenie się w ru c h u chłopskim w K ró lestw ie P o lsk im idei bud o w y jednozaborow ego p a ń stw a polskiego w o p a rc iu o N iem cy było k o n sek w en cją p ostępującego osłabienia pozycji A ustro -W ęgier w d w u p rz y m ie - rzu, stanow iło też w p ew n y m sensie odpow iedź na w zrost zain tereso w ań sp raw ą polską n iem ieckiej b u rżu a z y jn e j opinii p ublicznej, w y su w ającej
42 G en ezę hasła a n ty w erb u n k o w eg o o m a w ia H. J a b ł o ń s k i , P o l i t y k a P o l
s k i e j P a r t i i S o c j a l i s t y c z n e j w czasie w o j n y 1914— 1918, W arszaw a 1958, s. 177— 179.
43 N K N , 105, k. 680; S z k o d l i w e w a r c h o l s t w o , „P olak “ , n r 3 z listo p a d a 1916;
O ś w ia d c z e n i e , „P olak “ , nr 1 z lip ca 1916; Jan M ł o t , W s p r a w i e o r g a n i z a c ji l u d o w e j , „P olska L u d o w a “ z 1 listo p a d a 1916.
44 O s a m o d z ie l n o ś ć P o ls k i, „ N iep o d leg ło ść“, nr 9 z 10 p aźd ziern ik a 1915; W s k a
z a n i a p o l i t y c z n e , tam że, nr 9; N a s z a t a k t y k a , tam że, nr 10 z 15 gru d n ia 1915.
45 R ela cja z e zjazd u w a r sz a w sk ie g o o d b y teg o w d niach 6— 7 listo p a d a , op ra co w an a p rzez S ta n isła w a K ota, N K N , 102, k. 17.
B U C H C H Ł O PSK I W K R Ó L E ST W IE P O L SK IM 1914— 1916 619;
w ro zm aitych w e rsja c h propozycje zw iązania przyszłości K ró lestw a P o l skiego z o ficjaln ą p o lity k ą niem iecką 46.
Płaszczyzna p o lity k i ak ty w isty c zn e j stro n n ic tw chłopskich sta ła się głów ną p rze słan k ą ich zjednoczenia. N a k o n fere n c ji o d b y tej w W ar szaw ie 4— 6 g ru d n ia 1915 p rzed staw iciele S tro n n ic tw a Ludow ego, S tro n nictw a Chłopskiego i Z w iązku L u d u Polskiego utw o rzy li P olskie S tro n nictw o L u d o w e 47. Jednoczące się g ru p y polity czn e zobow iązały się w y stąpić z bloków politycznych, do k tó ry c h n ależały. W o dn iesieniu do Legionów i N K N u ch w ała z 5 g ru d n ia 1915 stw ierd zała: „P olskie S tro n nictw o L udow e uw aża L egiony P olskie za początek arm ii polskiej i po p ie ra je m o ra ln ie i m a te ria ln ie “ 48. W u chw ale nie ustosunkow ano się do w e rb u n k u . W yraził się w ty m k om prom is pom iędzy Zw iązkiem C hłop skim i Zw iązkiem L u d u Polskiego a S tro n n ic tw e m L udow ym . To o s ta t nie w d y sk u sjach dotyczących p o d staw zjednoczenia ru c h u chłopskiego w ypow iadało się przeciw ko h a słu a n ty w e rb u n k o w e m u 49. W cy tow anej uchw ale stw ierdzono, iż P S L „dąży do osiągnięcia zu pełn ej niepodległo- ' ści n a ro d u polskiego“, nie p rec y z u ją c bliżej jej c h a ra k te ru . P rz y ty m uchw ała podnosiła p o trzeb ę u tw o rzen ia polity czn ej re p re z e n ta c ji K ró lestw a Polskiego w postaci R ady N arodow ej, „ k tó ra po w inn a działać w p o ro zu m ien iu z g alicy jsk im N aczelnym K o m itetem N arod ow y m “.
18 g ru d n ia 1915 r. P S L weszło w skład C en tralneg o K o m ite tu N aro dowego, do któ rego n ależały rów nież: P P S , NZR, Z w iązek P atrio tó w , Z w iązek N iepodległości, G ru p a R ad y kałó w N arodow ych i szereg osób „ b e z p a rty jn y c h “ . Celem , jak i CK N chciał osiągnąć, było „N iepodległe P ań stw o P o lsk ie “ . „P o d w a lin ą “ tego p a ń stw a m ia ły być ziem ie zabo ru rosyjskiego. CK N w ypow iedział się przeciw ko w szelkim próbom po działu K ró lestw a Polskiego. W obec N K N m iał być niezależny, w cho dząc z n im w porozum ienie. D e k la ra c ja CKN za w iera ła stw ierdzenie, że „P aństw o P o lsk ie “ w w alce z R osją będzie so jusznikiem p olityczny m p ań stw ce n traln y c h . CK N m iał dążyć — p rz y „odpow iednich ko n cesjach “ ze stro n y N iem iec i A u strii — do u tw o rzen ia arm ii polskiej, k tó re j za czynem b y ły b y Legiony. C elem usiłow ań CKN m iało być rów nież zor ganizow anie szerszej re p re z e n ta c ji polityczn ej K ró lestw a P o ls k ie g o 50. 20 g ru d n ia 1915 r. p rzed staw iciele P S L na zjazd CKN urządzili w łasne zebranie, k tó re w sp raw ach polity czn y ch podjęło n a stę p u jąc ą uchw ałę: „Z eb ran ie p rzed staw icieli o rg an izacji ludow ych z różnych stro n k r a ju uzn aje za n ajw ażniejsze zadanie Polskiego S tro n n ic tw a Ludow ego w do bie obecnej zdobycie N iepodległej P olski L udow ej i w ty m przed e w sz y st kim k ie ru n k u poleca siły jego sk iero w ać“ 51. Pow yższa uch w ała m a
cha-46 Zob. H. J a b ł o ń s k i , op. cit., s. 145— 148; L. G r o s f e l d , S p r a w a p o ls k a
w p ie r w s z e j· w o j n i e ś w i a t o w e j w : R u c h r o b o t n i c z y i l u d o w y w P olsce w la ta ch 1914— 1923, W arszaw a 1960, s. 74— 77; J. P a j e w s к i, „ M i tt e l e u r o p a ”. S t u d i a z d z i e j ó w i m p e r i a l i z m u n i e m i e c k i e g o w d o b ie p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j , P ozn ań 1959,
s. 72— 111.
47 Do p ierw szeg o zarządu P S L w e s z ły n a stę p u ją c e osoby: T om asz N oczn ick i, S ta n isła w O sieck i, dr P a w lik o w sk i — ze S tro n n ictw a L u d o w eg o , G u sta w D a n iło w sk i, N orb ert B a rlick i, Ś liw iń s k i — ze Z w ią zk u C hłop sk iego, W a cła w D u n in , A le k sa n d er G raff i H e liń s k i — ze Z w ią zk u L u d u P o lsk ieg o . P rezesem w y b r a n y został T om asz N oczn ick i. Zob. Z jazd z w ią z k ó w c h ło p sk ich w K r ó le stw ie P o lsk im , NKN,, 107, k. 73.
48 U c h w a ł a z a p a d ł a 5 g r u d n i a 1915, „P o la k “ nr 1 z lip ca 1916. 49 A . B o g u s ł a w s к i, op. cit., s. 282— 283.
50 H. J a b ł o ń s k i , op. cit., s. 188— 189, 553.
r a k te r ogólnikow y. P rzy to czy łem ją jed nak , ab y w skazać na w agę p ro b lem u odbudow y państw ow ości polskiej w początkow ym o kresie d ziałal ności P SL . P o z y ty w n y p ro g ram p o lity czn y P S L w y n ik ał już z p rz y n a leżności tego stro n n ictw a do CKN. P e łn ie j został on w y rażon y na zjeź- dzie P S L w L ublinie, o d b y ty m 11— 13 czerw ca 1916 z ud ziałem p rze d staw icieli ze stre fy o k u p acji a u stria c k ie j; delegaci z te re n u o k u p acji nie m ieck iej nie o trz y m ali p rz e p u ste k i u działu w zjeździe nie wzięli.
W refe ra c ie dotyczącym a k tu a ln e j sy tu a c ji politycznej, w ygłoszo n y m przez W acław a D unina, w ypow iedziano się przeciw ko koncepcji au stro-polskiego rozw iązania k w estii polskiej, a to z n a stę p u jąc y c h po w odów : po pierw sze — przy łączenie K ró lestw a Polskiego do G alicji nie było re a ln ą ko ncepcją z uw agi na dru g o rzęd n ą ro lę A u strii w d w u p rzy - m ierzu , po d ru g ie — zdaniem re fe re n ta — w p rz y p a d k u austro-polskiego rozw iązania kw estii polskiej N iem cy n ie u c h ro n n ie ch ciałyby przyłączyć część K ró lestw a do swego te ry to riu m , po trzecie — rozw iązanie trialk- styczn e oznaczało rez y g n a c ję z obszarów L itw y i Rusi. „N a ziem iach ty ch — stw ierd ził re f e re n t — polskość jest zagrożona, gdy tym czasem w G alicji nie grozi n am żadne niebezpieczeństw o. W razie p ow stania P o lsk i N iepodległej przy łączen ie do n iej G alicji sta je się ty lk o kw estią czasu" 52. O ziem iach zab o ru p ruskiego re fe re n t nie w spom inał. Nie m o gło być zresztą inaczej, skoro P S L przyjm o w ało k oncepcję bud ow y jed - nozaborow ego p a ń stw a polskiego w o p a rc iu o N iem cy. N ie oznacza to jedn ak, iż ta k o n cep cja b y ła jed yn ie b iern y m odbiciem p lanó w n ie m ieckich w sp raw ie polskiej. W plan ach ty ch bow iem , o ficjaln ych i n ie oficjaln y ch , nie m ieściły się koncepcje n iek tó ry ch polskich u g ru po w ań p olitycznych, dotyczące ziem w schodnich daw nej P olski. O gólnie z n a ne są też an ek sjo n isty czn e ten d e n c je p o lity k i niem ieckiej w sto su n k u do K ró lestw a Polskiego. N iew ątp liw y m odbiciem tego s ta n u rzeczy było też opow iedzenie się zjazd u P S L za zniesieniem g ran ic y o k u p a c y jn e j i niepodzielnością K ró lestw a Polskiego.
Z jazd w ypow iedział się za p o trzeb ą porozum ienia się rep re z en ta cji polity cznej K ró lestw a z N K N jako re p re z e n ta c ją polityczn ą G alicji. R ów nocześnie p o d jął uchw ałę w y m ierzo ną przeciw ko działalności D e p a r ta m e n tu W ojskow ego N K N na te re n ie K ró lestw a Polskiego, jako że ,,DW b y n a jm n ie j ze zdaniem organ izacji daw nego zaboru rosy jskiego się nie liczy, p rzeciw n ie u siłu je im n arz u c ić sw oją wolę, ...prow adzi n a sw oją ręk ę w erb u n e k do Legionów , w ted y , gdy stro n n ictw a niepodległościow e u ch w aliły go na pew ien czas w strzym yw ać, w reszcie —■ ...DW w b re w u ro czy sty m zapew nieniom o ficjaln y ch przedstaw icieli N K N in try g u je przeciw ko organizacjom p o lityczn ym daw nego zaboru rosy jsk iego i tw o rz y tu n a sw oją rę k ę g ru p ki, k tó re u z n a ją N K N za sw oją w ład zę“ 53. Pow yższa u ch w ała ko ry g o w ała stanow isko P S L w sp raw ie w erb u n k u , w yrażone w u chw ale z 5 g ru d n ia 1915 r.
W refe ra c ie zjazdow ym zwrócono uw agę n a tru d n e w a ru n k i b y to w an ia społeczeństw a polskiego pod o k u p acją p ań stw cen traln y ch , s tw ie r dzając jed n a k rów nocześnie, że z uw agi n a w ojnę ty ch p a ń stw z Ro sją „na ty ła c h nie po w inniśm y stw arzać m ocarstw om c e n tra ln y m u m y śl
52 S p r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o z j a z d u og ó ln eg o P o ls k i e g o S t r o n n i c t w a L u d o w e g o ,
j a k i się o d b y ł w L u b li n ie dn ia 11, 12 i 13 c z e r w c a 1916 roku, „P o la k “ nr 1 z lip ca
1916.
53 N K N , 105, k. 670, U ch w a ła ta n ie została w y d ru k o w a n a w organ ach p r a so w y c h PSL.
R U C H C H Ł O PSK I W K R Ó LESTW IE PO L S K IM 1914— 1916 621
nie tru dn ości, k tó re b y im przeszk ad zały w p ro w adzeniu w o jn y “ 5i. P o w yższe zalecenie m iało n iejako neu tralizo w ać szerzące się w P S L n a stro je an ty o k u p a c y jn e . O n a stro ja c h ty ch m oże św iadczyć odezw a PSL o k rę g u radom skiego z m a ja 1916 r., w k tó re j stw ierdzono: „D aw niej nas m ordow ał i gnębił ża n d arm rosyjski, a tera z m o rd u je i p o n iew iera żan d a rm a u striack i. — Z jednoczm y się; szy k u jm y się n a tę godzinę, kied y trz e b a będzie w szy stk im upom nieć się o sw oją w łasną ojczyznę“ δδ.
W reszcie zjazd P S L u ch w alił p ro g ram p a rty jn y . Z a w a rty w nim po s tu la t o d bu d o w y niepodległości Polski m iał c h a ra k te r ogólnikow y. Ze sform u łow ań p ro g ra m u in te re s u ją c y je s t n a to m ia st p o stu lat, aby n ie pod leg ła P o lska m ia ła sam odzielność gospodarczą; jej u stró j w e w n ętrzn y p ow inien sprow adzać się do dem o k racji p a r la m e n ta r n e jδβ.
Na p o czątku w rześnia 1916 r., w atm osferze p e rtra k ta c ji niem iecko- a u stria c k ic h na te m a t sp ra w y polskiej oraz w w a ru n k a ch wzm ożonego k o n flik tu pom iędzy P iłsu d sk im a K om endą Legionów i DW NKN, od było się w W arszaw ie posiedzenie R ady PS L , w skład k tó re j w chodzili
p rzed staw iciele zorganizow anych okręgów , członkow ie zarządu i r e dak cji o rg an u prasow ego. W p o d jęte j uchw ale R ada P S L w ysu n ęła po s tu la t „niezw łocznego ogłoszenia niepodległości Polski, w y tw o rzen ia rz ą du polskiego i w o jsk a polskiego“ . Z iem ie zab oru rosy jsk ieg o w uchw ale te j u z n an e zostały za „po dstaw ę do stw orzenia p a ń stw a polskiego“. R ada P S L zap ro testo w ała przeciw ko działalności D e p a rta m e n tu W ojsko w ego NK N, zaś do P iłsu d sk ieg o w ystosow ała a d res hołdow niczy 57. P rz e d staw io n a lin ia polity czn a P S L św iadczyła o tym , że stro n n ictw o to staw ało się jed n y m z o g n iw obozu P iłsudskiego. P o tw ie rd z a to szereg fak tó w bez
pośrednich. Z n am ienne, iż tac y działacze PSL , ja k Ju liu sz P oniatow ski, K azim ierz B agiński, P aw eł Jank o w sk i, A ntoni Jaro s, A lek san d er B ogu sław ski byli członkam i POW . K o m en d y pow iatow e te j organizacji za p o średn ictw em członków i sy m p aty k ó w P S L pro w adziły sw oją akcję w erb u n k o w ą na w s i 58. A k cja ta zn alazła poparcie na pierw szy m zjeździe PSL .
T rud no je st określić ab so lu tn ą skalę w p ływ ó w P S L na w si w in te resu ją cy m nas okresie czasu. M ożem y ty lk o podać dane niekom pletne. W połow ie 1916 r. n a Lubelszczyźnie istniało ponad 20 kół. A ktyw nością w y ró żn iało się też P S L w R adom skiem i K ieleckiem . W pow iecie łódzkim w końcu 1916 r. m iało istnieć 26 kół, zaś w p io trk ow sk im — w, m arc u
54 S p r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o z j a z d u o góln ego P o ls k i e g o S t r o n n i c t w a L u d o
w ego.
55 N K N , 107, k. 156.
56 P r o g r a m P o ls k i e g o S t r o n n i c t w a L u d o w e g o , W arszaw a 1916. Do K o m isji p ro gram ow ej p ierw szeg o zjazd u P S L w e sz li: M astalerz, P o n ia to w sk i, P a w ło w s k i, K u n cew icz, B a g iń sk i, B o g u sła w sk i, J e m ie le w sk i, F ija łk o w sk i z P io trk o w sk ieg o i M am - carz z L u b elsk ieg o . Zob. N K N , 105, k. 673.
57 „L egiony P o lsk ie — czy ta m y w ad resie — w o sta tn ich m iesią ca ch p rzeży ły w ie lk ie b itw y , o k ry ły się n o w ą c h w a łą . W sp an iała ich b itn o ść p o zw o liła im o d e pch n ąć n a ta rcie p rzew a ża ją cy ch w o jsk rosyjsk ich . T obie, K om en d an cie, przede w sz y stk im sk ła d a m y h ołd i cześć za u trzy m a n ie n a le ż y te g o sta n u m oraln ego w śród żołn ierza p o lsk ieg o w ta k ciężk iej dla narodu ch w ili. C zekam y tej w ie lk ie j godziny, gd y naród cały b ęd zie m ó g ł oddać w s z y stk ie sw e siły arm ii p o lsk iej, a C iebie p o w o ła ć na w o d za “. Z j a z d c z ł o n k ó w R a d y P.S.L., „ K om u n ik at“ nr 11 z 21 w rześn ia 1916 r.
58 A. B o g u s ł a w s k i , op. cit., s. 284; W. B r z o z o w s k i , op. cit., s. 325; J. M a z u r e k , W s p o m n ie n i e c h ł o p a - p e o w i a k a , „ N iep o d leg ło ść“ t. II, 1930, s. 285; P. K o c z a r a , P u ł t u s k i e w la t a c h 1915— 1918, „ N iep o d leg ło ść“ t. IV, 1931; J. K l i m e k , R e t k i n i a a o d r a d z a ją c a się P o lsk a , tam że.
1917 r. — 11 kół. P on ad to w y ró żn iały się ogniska działalności P S L w po w iatach: w ieluńskim , sieradzkim , p u łtu sk im , łukow skim , ry p iń sk im , m ińsko-m azow ieckim , łow ickim i brzezińskim 59.
Obok P S L p row adziła działalność gru p a A lek san d ra Zaw adzkiego, o k reślająca się jako N arodow y Z w iązek Chłopski, chociaż stanow iła ty l ko jed en z jego daw ny ch odłam ów . P o d staw ą dla o k reślen ia jej stan o w iska politycznego m oże być m em oriał z 16 k w ie tn ia 1916 r. złożony w N K N przez A lek san d ra Zaw adzkiego, Ja n u sz a S zw ejcera i A ntoniego P iątkow skiego 60. M em oriał stw ierdzał, że głów nym w rogiem n a ro d u pol skiego jest Rosja. W ynikać z tego m iała konieczność w spółdziałania P o laków z p ań stw am i c en traln y m i. W spółdziałanie to pow inno polegać na org anizo w aniu „pom ocniczej orężnej siły p o lsk iej“, k tó re j podstaw ą m ia ły być Legiony. W zw iązk u z ty m i p ropozycjam i pozostaw ało gw ałto w ne zw alczanie przez secesję A lek san d ra Z aw adzkiego — w p rasie i d ru k ach u lo tn y ch — an ty w erb u n k o w eg o stano w iska Piłsudskiego.
Zaw adzki i jego zw olennicy dow odzili p o trzeb y w spółdziałania p rz e d staw icieli społeczeństw a polskiego z p ań stw am i c e n traln y m i. M em oriał stw ierd zał: „— w spółdziałać n a le ż y n ie ty lk o przez o rgan izację pom ocni czej o rężn ej siły polskiej, lecz rów nież przez u trz y m a n ie ład u i bezpie czeństw a na ty ła c h arm ii, zatem przez planow e łagodzenie rozgoryczenia ludności szczególnie n a te re n a c h czasowo okupow anych, oraz przez e n e r giczne p rzeciw staw ianie się w szelkim ferm en to m rew o lu cy jn y m , w zbu dzającym k u n am nieufność m o carstw c e n traln y c h i odciągającym z fro n tu ich siły do pilno w an ia p orząd k u na ty ła c h !'61.
M em oriał nie p recy zow ał ja k i obszar pow inno obejm ow ać państw o polskie. W ynikało to z germ anofilskiego m inim alizm u secesji Z aw adz kiego w ty m przedm ocie. N ato m iast w m em o riale w y su n ię ty został po s tu la t m onarchicznego u s tro ju p a ń stw a polskiego. Na łam ach „ L u d u P o l skiego", o rg an u secesji Zaw adzkiego, stw ierdzono: „W ielki kró l z lad a - jakiego m a te ria łu zrobi w ielki n a ró d " 62. N a łam ach tegoż o rg a n u zale cano chłopom , ab y pod firm ą N arodow ego Z w iązku C hłopskiego po d ej m ow ali rezo lu cje n a stę p u jąc e j treści: „— u chw alam y, ab y zw rócić się do obu zw ycięskich m o carstw c e n tra ln y c h z u silnym p rzed staw ien iem o ja k najśpieszniejsze, jeszcze podczas trw a n ia w ojny, ogłoszenie N ie podległego P a ń stw a Polskiego, o p arteg o o w łasn ą polską a rm ię i sejm ,
w ychodzący z woli lu d u " °3.
O becnie zw róćm y uw agę n a pew ne a sp ek ty p ro g ra m u agrarnego w ru c h u chłopskim w in te re su ją c y m nas okresie czasu. M ożna m ianow i cie zaobserw ow ać zjaw isko, iż p ro g ra m a g ra rn y b ył częściowo fu n k cją p o stu lató w politycznych. P o stu la ty a g ra rn e b y ły w y suw ane nie tylko ze w zględu na o kreślone cele społeczne, ale rów nież ze w zględu na cele polityczne. T aki c h a ra k te r posiadał p ro g ram a g ra rn y Z w iązku C hłop skiego. O głoszony on został nie przypadkow o w 1915 r. G dy okazało się,
50 A. B o g u s ł a w s k i , R u c h l u d o w y w czasie w o j n y 1914— 1918 w K r ó l e s t w i e
P o l s k i m w ś w i e t l e w s p o m n i e ń (lip iec 1916— li s t o p a d 1918 r.), „R oczniki D z ie jó w
R uchu L u d o w eg o “ t. II, 1960, s. 279— 281; N K N , 105, k. 695; B ł a s t o s z e w s k i , Z p o w i a t u ł ó d z k ie g o , „ W y zw o len ie“ z 24 grudnia 1916; Z o k r ę g u p i o t r k o w s k i e g o , „ W y zw o len ie“ nr 10— 11 z 18 m arca 1917.
60 N K N , 105, k. 276. 61 T am że.
62 G. W i e r n y, Co n a m n ies ie n a s z kró l?, „Lud P o lsk i” nr 8 z p a źd ziern ik a 1916.
B U C H C H Ł O PSK I W K R Ó LESTW IE PO LSK IM 1914— 1916
623 że chłopi w K ró lestw ie P o lsk im p rz e ja w ia ją m ało pozytyw nego z a in te resow an ia ak cją w erb u n k o w ą do Legionów , gdy zarysow ały się zasad nicze tru d n o ści pozyskania chłopów dla p o lity cznej w spółpracy z p a ń stw am i c e n tra ln y m i (o czym niżej będzie jeszcze m owa), w ów czas po w stał p ro b lem użycia sk u teczniejszych dla tego celu środków . Ś rodkiem tak im m iał był w łaśnie p ro g ra m ag ra rn y .
„Z w iązek C hłopski — czy tam y — dąży: Do w yw łaszczenia g ru n tó w państw ow ych, d on acyjnych, apanażow ych oraz do w y k u p u w iększej w łasności. G ru n ty te zostaną pod zarządem w ładz k rajo w y ch , a oddane będą na w ieczyste u ży tk o w an ie m ało ro lny m , w ilości do statecznej do prow adzenia sam odzielnej g o spo d ark i“ 64. W sfo rm u ło w an iu pow yższym w y su n ięte zostały głów nie tak ie p o stu laty , k tó ry c h rea liz a c ja b y ła w istocie rzeczy m ożliw a p rz y istn ien iu państw ow ości polskiej. Z dając sobie sp raw ę z w agi k w estii a g ra rn e j w środow isku chłopskim , Zw ią zek C hłopski w cy to w any m p ro g ram ie stw a rz a ł rów nocześnie pew ne p e rsp e k ty w y rozw iązań b ard ziej rad y k a ln y ch . ,,— W N iepodległej P o l
sce — czy tam y — m ożna iść d alej i uczynić całą ziem ię w łasnością n ie podległego lu d u polskiego, k tó ra b y łab y w łasnością ty lk o ty ch, k tó rzy będą na n iej praco w ali“ . M am y tu n iejako zapow iedź w yw łaszczenia w ielk iej w łasności ziem skiej p ry w a tn e j. A le w a ru n k ie m realizacji ty ch m ało sprecyzow anych p o stu lató w b y ła — ja k w y n ik a z p ro g ra m u — odbudow a państw ow ości polskiej.
P o d obny a sp e k t m ia ły n iek tó re sfo rm ułow an ia p ro g ra m u ag rarn ego S tro n n ic tw a Ludow ego z 1915 r. S tro n n ictw o to, w y su w ając ideę p a rc e lacji w ielk iej w łasności ziem skiej p rzy pom ocy b a n k u parcelacyjnego, k o n tynu o w ało linię „ Z a ra n ia “ z o k resu przedw ojennego. Biorąc jed n a k za p u n k t w yjścia a k tu a ln e idee polityczne, lin ię tę m odyfikow ało. S tro n nictw o L udow e bow iem m ów iło o „n ad ziale“ ziem ią z dóbr apanażow ych, poduchow nych, don acyjn y ch i p a ń s tw o w y c h 63. Zasadnicza treść pow yż szego p ro g ra m u ag rarn eg o S tro n n ic tw a Ludow ego została z a w a rta w p ro gram ie a g ra rn y m P S L z 1916 r . 66.
N a w skazane ele m en ty p ro g ra m u ag rarnego stro n n ictw chłopskich m ożna p a trz eć też nieco inaczej: nie z p u n k tu w idzenia celów politycz nych, ale z p u n k tu w idzenia sk u tk ó w odbudow y państw ow ości polskiej dla fo rm u ło w an ia p rog ram ów ag rarn y ch . W ydaje się jednak, że te n d rug i ty p zw iązku p ro g ram ó w a g ra rn y c h z p o stu la ta m i polity cznym i w ko n tekście w y d a rz eń in teresu jąceg o nas o k resu m iał c h a ra k te r drugo rzędny . Siln iejsza b yła w ow ym czasie te n d e n c ja u p a try w a n ia w pro g ram ie a g ra rn y m narzęd zia rea liz a c ji celów politycznych.
Zw róćm y obecnie uw agę na pro blem k o n tak tó w pom iędzy stro n n ic t w am i chłopskim i K ró lestw a i G alicji w lata ch 1914— 1916. Ź ródła przeze m n ie w y k o rzy stan e — zarów no cytow ane, jak i nie cytow ane w n in ie j szym opracow aniu, np. Teki W ysłouchów , „ P ia s t“, w spom nienia Rącz- kow skiego i inne — nie za w iera ją w ty m zak resie żadnych danych. M y ślę, że w in te re su ją c y m nas o kresie czasu żad n ej uzgodnionej w spół p rac y pom iędzy stro n n ictw a m i chłopskim i K ró lestw a i G alicji nie było. D la takiego sąd u istn ie ją dość zasadnicze przesłanki. P S L Lew ica, czyli
64 N a s z e d ą ż e n i a , „Lud i w o ln o ść “ 1915, nr 1; ró w n ież O s p r a w i e c h ło p s k ie j , „W p rzed ed n iu ” nr 3 z lip ca 1915.
65 Do czego d ą ż y S t r o n n i c t w o L u d o w e ? , b.m. i r.w.
68 S p r a w o z d a n i e z p i e r w s z e g o z j a z d u o góln ego P o ls k i e g o S t r o n n i c t w a L u d o
g ru p a Stapińskiego, początkow o p o p a rła N K N i Legiony. J e d n a k już w d ru g iej połow ie 1914 r. stro n n ictw o to przestało się angażow ać w k ie r u n k u o rie n tac ji p ro au stria ck ie j. S ta n ta k i trw a ł do końca in teresu jąceg o nas o k resu . P S L „ P ia s t“ rów nież początkow o poparło NKN, ale już od p rzeło m u 1914/1915 r. zaczęło przechodzić n a o rie n ta c ję p ro k o alicy jn ą i w te j płaszczyźnie w spółpracow ało z en d ecją galicyjską 67. N atom iast s tro n n ic tw a chłopskie w K ró lestw ie p ro w adziły działalność w du chu o rie n tac ji na p ań stw a c e n traln e . W ty ch w a ru n k a ch tru d n o było m ówić o w sp ó łp racy stro n n ic tw chłopskich dw óch dzielnic. N atom iast sy tu a c ja u legn ie zm ianie wów czas, gdy po rew o lu cji w Rosji P S L w K rólestw ie p rze jd zie do opozycji wobec o k u p an tó w i sta n ie na w spólnej z P S L „ P ia s t“ p latfo rm ie w alk i o zjednoczenie w szystkich dzielnic polskich w niepodległe p aństw o. W ty c h w a ru n k a ch stro n n ictw a chłopskie w K ró lestw ie i G alicji naw iążą stopniow o w zajem ne k o n tak ty .
S tro n n ic tw a chłopskie w K ró lestw ie P olskim w okresie od w y b u ch u w o jn y do A k tu 5 L isto p ad a nie m ia ły szerszych w pływ ów politycznych w m asach chłopskich. Je d n ą z p rzy czy n tego sta n u rzeczy b y ła ich sła bość o rgan izacy jn a. W y nik ała ona częściowo z tego, że na sk u te k m obi lizacji część działaczy ru c h u chłopskiego znalazła się w w o jsk u ro sy j skim . R uch „ z a ra n ia rsk i“ osłabiony został w spom nianym i ju ż w yżej a re sztow aniam i. P oza ty m działalność stro n n ic tw chłopskich b y ła o g ran i czona p rzez w a ru n k i polityczne pod o k u p acją p ań stw cen traln y ch . Istn ia ły m ianow icie ograniczenia w zak resie ru c h u osobowego i pocztow ego, odbyw an ia zgrom adzeń i zebrań, organizow ania stow arzyszeń, k o lp o rtażu druków , w sto su n k u do k tó ry c h obow iązyw ała cen zura p re w e n c y jn a ®8.
N iew ielkie w p ły w y polityczne stro n n ic tw chłopskich w K rólestw ie P olskim b y ły jed n a k głów nie odzw ierciedleniem n iepopularności idei ak ty w isty c zn y c h w środow isku chłopskim . W ym ow nym tego w yrazem b y ł sto su n ek chłopów do Legionów i akcji w erbu nk ow ej.
W re la c ji o ficera legionow ego z p rzem arszu jego oddziału od B rzeska przez K ieleckie, R adom skie do D ęblina i z pow rotem przez Skarżysko, M iechów, W olbrom , K atow ice do Suchej stw ierd za się, że na całej tra sie p rze m arsz u legioniści doznali p rzy ja zn e g o p rzy jęcia jedy nie we wsi A ntoniów pod O strow cem . S to su n ek chłopów do legionistów w pozosta łych w siach b y ł n ieu fn y i p o d e jrz liw y 69. W listopadzie 1914 r. w okoli cach A leksand ro w a K ujaw skiego P olska O rganizacja N arodow a p rze p ro w adzała tzw . „spisy m o b ilizacy jn e“ . W rap o rcie dotyczącym tej sp raw y stw ierd za się, że spisy te w śród ludności w iejsk iej w yw ołały „w zb u rze n ia “, a w n iek tó ry ch m iejscow ościach chłopi odgrażali się, że przy m u so w ej bran ce staw iać b ęd ą czynny opór 70. W pow iecie jęd rzejo w sk im m ło dzież chłopska zdolna do noszenia b ro n i w chw ili przyb ycia em isariusza D e p a rta m e n tu W ojskow ego N K N k ry ła się w stodołach, uciekała do lasu,
07 K. D u n i n - W ą s o w i c z , L u d o w c y g a l i c y j s c y w czasie p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j , K H L X V , 1958, s. 39— 56.
88 O dnośnie za rząd zen ia w ła d z o k u p a cy jn y ch podane z o sta ły na łam ach „D zien n ik a R ozporządzeń d la J en era ł-G u b ern a to r stw a w a r sz a w sk ie g o “, „D ziennika R oz p orząd zeń w ła d z cesa r sk o -n ie m ie c k ic h w P o lsc e “, „D ziennika R ozporządzeń c. i k. Z arządu W o jsk o w eg o w P o lsc e “ oraz „D zien n ik a R ozporządzeń c. i k. J en era ln eg o G u b ern a to rstw a W o jsk o w eg o dla a u str ia c k o -w ę g ie r sk ie g o obszaru o k u p ow an ego w P o lsc e “.
00 R ela cja ta p och od zi z k ońca 1914 r. P o d p isa ł ją „G u staw “. Zob. N K N , 91. 70 S p ra w o zd a n ie O b y w a tela Ł ady z p od róży i p o b y tu o rg a n iza cy jn eg o w e W łoc ła w k u i A lek sa n d ro w ie, listo p a d 1914, N K N , 111.
R U C H C H Ł O PSK I W K R Ó LESTW IE PO LSK IM 1914— 1916
625 aby jej nie b ran o „w so łd aty do strzelcó w “ 71. P odobnie rzecz sią m iała w pow iecie radom szczańskim . Legioniści byli ta m n azyw ani „po w stań - czucham i“ 72. W e wsi Siedlce w pow iecie radom szczańskim chłopi m ó w ili, że w olą zapłacić k a rę niż pójść na zeb ran ie zw iązane z ak cją legio now ą 73. W pow iecie rad o m sk im k u rso w a ły pogłoski że chłopi będą p rz y m usow o w cielani do Legionów . Z tego pow odu m ieszkańcy g m iny Z a- krzów n ap ad li na u rzą d gm inny, niszcząc w szystkie p a p ie ry 74.
Z n am ien n a dla n a stro jó w n a te re n ie o k u pacji a u stria c k ie j b yła opi nia, że ko lu m n y robotnicze — o k tó ry c h niżej ■—· organizow ane by ły z in ic ja ty w y legionistów , i że m iała to być jed n a z fo rm zaciągu legiono wego 75. Pod w p ły w em tak ich pogłosek chłopi w pow iecie kozienickim grozili zabiciem oficerom w erb u n k o w y m . Podobne rea k c je chłopów w y stą p iły rów nież w po w iatach lu b elsk im i sand om ierskim 76.
Z n an y je s t fa k t bezpośredniego sta rc ia pom iędzy chłopam i a legioni stam i. M iał on m iejsce 2 lutego 1915 r. w B olesław iu w pow iecie b ędziń skim . W ty m to d n iu tłu m chłopów , z b ro jn y w w idły i in ne n arzędzia gospodarskie, liczący k ilk a se t osób ze wsi Bukow na, p rzy b y ł do B olesła w ia, aby zaatakow ać lokal legionow ej k o m en d y placu. B ył w zburzony i podniecony w ieścią, że A u stria i o rg an izato rzy Legionów zam ierzają p rzyw rócić w K ró lestw ie pańszczyznę. Mimo w ezw ania k o m en d an ta w a rty do cofnięcia się, sztu rm o w an o do b ram y dom u, w k tó ry m b y ła sie dziba k o m en dy placu. Z jed n e j i z d ru g iej stro n y u żyta została broń. N a gościńcu zostało dw óch zab ity ch c h ło p ó w 77. W ra p o rta c h k o m en d an ta p lacu i DW N K N tłu m aczy się te w y padk i ag itacją „R osjan, szpiegów i ru so filó w “ . N ato m iast Ję d rz e j M oraczew ski stw ierdził, że w y pad kó w w B olesław iu „nie m ożna kłaść na k a rb ag itacji w rogich n am żyw io łów “ 78.
W n iek tó ry ch w siach p o w iatu m iechow skiego, w okolicach S łom nik i Proszow ic, podczas o fen sy w y ro sy jsk ie j na K rak ó w chłopi nap ad ali na d w o ry ty ch w łaścicieli, k tó rz y pozostaw ali w sto su nk ach z le g io n is ta m i79. Chłopi un ik ali sk ład an ia w szelkich podpisów , a b y u chronić się od ew en tualno ści stw ierd zen ia sw ej przynależności do Legionów . W pow iecie opatow skim uczęszczające do szkoły dzieci z n ak azu rodziców nie pod pisy w ały sw oich zeszytów , bo· „sp isu ją do· L egionów “. Członkow ie kom i te tó w ratu n k o w y c h stw ierd zali, że p rzy sp isy w an iu szkód w o jen n y ch chłopi nie chcieli podpisyw ać protokołów 80. W pow iecie płońskim , jeżeli jak iś chłop dał d a te k na ak cje podejm ow an e przez D e p a rta m e n t W ojsko w y NKN, zastrzegał aby nazw iska jego nie um ieszczać na liście 81.
71 R ap ort k u riera D W N K N z 30 m a ja 1915, N K N , 326.
72 II Z jazd em isa riu szy DW N K N 3 m aja 1915 r. w P io trk o w ie, N K N , 311. 73 R ap orty w e r b u n k o w e z p o w ia tu rad om szczań sk iego, N K N , 93, k. 301. 74 S p ra w o zd a n ia d eleg a ta N K N z 20 gru d n ia 1915, N K N 192, k. 222—223. 75 R aport oficera w e r b u n k o w e g o z m aja 1916 r., N K N , 319.
76 R aport oficera w er b u n k o w e g o w K o zien ica ch z 31 gru d n ia 1915, N K N , 330; R aport St. L e w ic k ie g o z L u b lin a z 6 sty czn ia 1916, N K N 333; R aport oficera w e r b u n k o w eg o w S a n d o m ierzu z 20 m aja 1916, N K N 346.
77 Z d zia ła ln o ści D ep a rta m en tu W ojsk ow ego w K r ó le stw ie w d rugiej p o ło w ie lu teg o 1915 r., N K N , 314. Zob. ró w n ież: O becne p o ło żen ie w K r ó le stw ie P o lsk im , N K N , 101.
78 S p ra w o zd a n ie d eleg a ta inż. J ęd rzeja M oraczew sk iego z 18 lu teg o 1915 r., N K N , 192, k. 112.
79 R aport z p o w ia tu m ie c h o w sk ie g o z 15 lu te g o 1915, N K N , 94; S p ra w o zd a n ie ze stan u K ró lestw a P o lsk ie g o za okres do 30 czerw ca 1915, N K N , 91.
80 R aport oficera w e r b u n k o w e g o w O p a to w ie z 14 czerw ca 1916, N K N , 338. 81 S p ra w o zd a n ie z objazdu p o w ia tu p ło ń sk ie g o z 30 w rześn ia 1916, N K N , 88.
