ANNA ŻABOKLICKĄ
Zadłużenie hipoteczne domów w N ow ym Sączu w końcu
XVI wieku
W w a ru n k a c h g o sp o d ark i to w aro w o -p ien iężn ej k r e d y t o d g ry w a znaczną rolę. R e g u lu ją c w p ew n ej m ie rze d o p ły w gotów ki n a ry n e k w y w ie ra — obok in n y ch czy n n ikó w — w p ły w n a w ysokość p ro d u k c ji to w aro w ej i k sz ta łto w a n ie się cen i. Z ap ew n iając posiadaczom k a p ita łu zyski c z e rp a n e z lichw y, d o k o n u je do d atkow ych p rz e g ru p o w a ń w po dziale dochodu społecznego, zm u szając pozb aw ion ych (d oraźnie lu b p e r m a n e n tn ie ) gotów ki do p łac e n ia e k w iw a le n tu za jej u ży tk o w an ie.
B a d a n ie k re d y tu pozw ala u sta lić jeśli n ie m asę śro d k ó w obiegow ych, to w y ty czy ć a m p litu d y w ah ań te j m asy w ró żn ych o k resa c h czasu, u s ta lić tem p o c y rk u la c ji pien iąd za 2 o raz w yznaczyć a r t e r i e te j c y rk u la cji zarów no w p rz e strz e n i (p rzeb ieg ające p rzez o k reślo n e re g io n y czy osie dla), ja k w o b rę b ie życia gospodarczego·. P o m aga poznać w a ru n k i b y tu i działalności ekonom icznej ró żn y c h g ru p społeczny ch w b a d a n y m śro do w isk u i sto p ie ń w y zy sk u stosow anego tą drogą w obec słabszych ekonom icznie g ru p ludności. Ś led zen ie n a ra s ta n ia m a ją tk ó w w ierzycieli prow adzi do· u sta le n ia , jak i je s t ud ział k re d y tu i lich w y w procesie a k u m u la cji.
K re d y t zabezpieczony zastaw em je s t w in te re s u ją c y m n a s o kresie jed n ą z pow szech n iej sto so w an y ch fo rm w ie rz y te ln o ś c i3. T a postać k re d y tu p o siad a szczególny w a lo r dla b a d a ń n a d o b ro te m k red y to w y m , poniew aż w zasadzie w szy stk ie w ierzy teln o ści zab ezpieczane na n ie ru
chom ościach m u sia ły m ieć p o tw ierd zen ie n o ta ria ln e ; w o m aw ian y m 1 Ekonom iczna literatura burżuazyjna n ie w id zi n a w e t innych zależności przy tłum aczeniu ogóln ego poziom u produkcji i zatrudnienia, w arunkując je· w ysokością inw estycji, por. J. M. K e y n e i s , Ogólna te oria zatr udnienia, p roc en tu i pieniądza, W arszaw a 1956, s. 315 nn.
2 Przy założeniu, że w ysokość stop y procentow ej zależna jest od podaży k ap i tału pożyczanego oraz popytu na ten kapitał.
3 W ziem i przem yskiej zastaw stanow i 30°/o w szystk ich um ów kredytow ych, a w raz z innym i form am i kredytu, zabezpieczonym i dodatkow o ew entualnym za staw em , ponad połow ę w szystk ich tran sakcji kredytow ych, M. U n g e h e u e r ,
S tosu n ki k r e d y to w e w zie m i p r z e m y s k ie j w p o łow ie X V w ieku , L w ów 1929, s. 80;
na ob szarze Ż uław M alborskich n atom iast pożyczki pod za sta w stanow ią 2/3 w szy st kich pożyczek, A. M ą с z a k, Gospodarstw o chłopskie na Ż u ła w a c h M alb orskich
w początk ach X V II w., W arszawa 1962, s. 202; t e n ż e , K r e d y t i lic h w a w E ko nomii M alb orskiej pocz. X V II w., P H LI, 1960, n r 2, s. 289.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L I I I — z e s z y t 4
'784
Plan N ow ego Sącza opracow any na k an w ie planu katastralnego z 1846 r. ś r e d n i a w a r to ś ć d ziaB k i m i e j s k i e j w N o w y m S ą c z u w k o ń c u X V I w .: a — o d 50 d o 70 g rz .;
b — o d 70 d o 100 g rż .; с — p o n a d 100 g r z .; d — h i p o t e t y c z n y p r z e b ie g m u r ó w m i e j s k i c h ; 1 — k o ś c ió ł p a r a f i a l n y św . M a łg o r z a ty ; 2 — k o ś c ió ł ś w . D u c h a ; 3 — k o ś c ió ł f r a n c i s z k a n ó w ;
4 — r a t u s z
o k re sie fu n k c ję tę p ę łn ił w m ieście u rz ą d ła w n ic z y 4. K sięgi m iejsk ie z a w iera ją w ięc p raw ie p e łn y m a te ria ł dotyczący k re d y tu hipotecznego m ieszczan.
'Przy b a d a n iu długów zabezpieczonych h ip oteką n a le ż y pam iętać, że z te j fo rm y o b ro tu kredytow ego· w yłączona je s t sp a u p ery z o w a n a ludność m ie jsk a , n ie d y sp o n u jąca odp ow ied n im zabezpieczeniem długu.
4 H. H. T h u n e с к e, Die Eintragung vo n D ien stb a r k eite n und Reallasten· in
der Entw icklu ng des deutschen Buchwesens seit der Rezeption d es röm ischen Rechtes, 1937, s. 4.
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M SĄ C Z U W X V I W . 785 P o n a d to cała o p e ra c ja w y m a g a ją c a obecności n o ta riu sz a je s t dro ższa od in n y ch fo rm k re d y tu o su m ę w p isu do k siąg m iejsk ich . T en o sta tn i czyn nik je s t u w ażan y przez n ie k tó ry c h badaczy za p rzy czy n ę m niejszej częstotliw ości i elastyczności k re d y tu o p a rte g o o k o n tra k t o· r e n t ę 5, niż to w y s tę p u je w in n y ch jego fo rm ach . W y d aje się, że tra n s a k c je zabezpieczone n a h ip o te c e nieru ch o m o ści n ie są po· p ro stu o p łacaln e w w y p a d k u k re d y tu niższego od p a ru w ielokro tno ści kosztów m a n ip u la c y jn y ch zw iązanych z w pisem .
Powyższe· w zg lęd y zaw ężają k re d y t h ip oteczny do· k re d y tu śred n ieg o i wysokiego·, p rzy czym g ó rn ą g ran icę su m y pożyczanej . p o w inna — w in te re s ie w ierzy ciela — za k re śla ć w arto ść n ieru cho m o ści. N ie je s t to je d n a k reg u łą, pon iew aż k r e d y t d łu g o term in o w y , z a p ew n ia jąc y szczegól nie k o rz y stn e w a ru n k i w ierzycielow i, p ro w adzi często do n a ra s ta n ia su m y o b ciążającej n ieru ch om o ść 6.
W n in ie jsz y m a rty k u le p o sta ra m y się ro z p a trz y ć s ta n zadłużen ia hipotecznego m ieszczan Now ego Sącza u sc h y łk u X V I w., og ran iczając z a in te re so w a n ie d o nieruch o m ości tw o rzący ch zabudow ę zw artą, w o b rę b ie m u ró w m iejskich . R ozgraniczenie zabudow y w o b ręb ie m ia sta i p rze d m ieść je s t podziałem fo rm aln y m , poniew aż n iem a l k a żd y ów czesny m ieszczan in now osądecki, będący w łaścicielem dom u w m ieście, p o sia d a ł ró w n ież n ieruchom ości p rzed m iejsk ie: ogrody, chm ielnik i lu b ro le czy folw arczek (niezależnie od tego, czy sam by ł ich użytk o w n ikiem , czy po siad ał dzierżaw ców ). P rz y zabu d o w ie lu źn ej, p rze d m ie jsk ie j o raz d ro b n y ch u ż y tk a c h ro ln y c h n ie m ożem y się p okusić o· lok alizację p o szczególnych o b iek tó w i co za ty m idzie ·— id e n ty fik a c ję w łaścicieli. B ra k u sta le ń w ty m z ak resie w p ły w a n a u z y sk an ie n ie a d e k w a tn y c h w sto s u n k u do· rzeczyw istości w y n ik ó w p rz y b a d a n iu sto p n ia zadłużen ia n ieru chom o ści m ie jsk ic h — wobec bardzo d u ż e j p ły n n o śc i w łaścicieli n a p rz e strz e n i sto su n k o w o k ró tk ie g o c z a s u 7. N ie jest bow iem o b o jętn e, czy 4 k o lejn e tra n s a k c je k re d y to w e są zabezpieczone n a jed n y m czy dwóch ró żn y c h o b iek tach, jednakow o o k reślo n y c h p rzez źródło (ogród, chm ieln ik itp.), będący ch w łasnością teg o samego· właściciela., gdyż su m a dłu gu h ip o teczn eg o będ zie w p ierw szy m p rz y p a d k u d w u k ro tn ie w yższa niż w d ru g im . Istn ie je t u ta k ż e ry z y k o p om y łki w sto s u n k u do w artości ob iek tu , u w a ru n k o w a n e j jego położeniem , w yposażeniem i in n y m i w a lo ra m i u zależn iający m i w ysokość czerp an ej z niego· re n ty .
R ozgran iczen ie pow yższe um ożliw ia u sta le n ie liczeb n eg o sto su n k u n ieru ch o m o ści obciążo n ych d łu g ie m h ip o teczn y m do n ieruchom ości o hipotece w o ln e j o raz w ielkości obciążenia hipotecznego w sto su n k u do w artości ob iek tu .
5 B. S c h n a p p e r , Les rentes au X V I siècle, Paris 1956, s. 49, przy om aw ia n iu rent ustaw ionych n a nieruchom ościach, w w ysokości obliczanej à p rix d ’argent (czyli odpow iadających zastaw ow i z dzierżeniem lub z procentem obliczanym od w ysok ości pożyczanej sumy).
6 A. M ą c z a k , G ospodarstw o chłopskie, s. 222; M. U n g e h e u e r , op. cit., s. 82.
7 Na podstaw ie zestaw ien ia poszczególnych domów now osądeckich stw ierdzam y w ielokrotną zm ianę ich w ła śc icieli w latach 1500— 1600 (wahającą się w granicach 2— 10), spowodowaną nie tylko drogą sukcesji, ale licznych transakcji kupna-sprze daży oraz czasem kredytu, doprow adzającego do przejścia zadłużonego domu w r ę ce w ierzyciela na w łasność.
786 A N N A Ż A B O K L IC K A
L okalizację dom ó w sta n o w ią c y ch zabudow ę N ow ego Sącza iw końcu X V I w. p rzep ro w ad zo n o w o p a rc iu o X V I-w ieczną sie ć ulic, z r e k o n s tru o w a n ą p rz y pom ocy X IX i X X -w ieczny ch p rzek azów k a rto g ra fic z n y c h8 i n a p o d sta w ie w z m ia n e k z a w a rty c h w ró żn o ro d n y c h tra n s a k c ja c h nieruchom ościam i w o k re sie 1550— 1600 r . 9, o k reśla ją c y ch sąsiedz tw o poszczególnych n ieruchom ości. P orów naw czo w y k o rz y sta n e zostały w iadom ości o liczbie dom ów w ów czesnych u licach Now ego Sącza, p rz e k a z a n e przez r e je s tr sk ła d e k n a piechotę sp isa n y w 1651 r . 10.
W m ieście, w o b rę b ie m u ró w , zlokalizow ano 248 dom ów, co w p o ró w n a n iu z liczbą z n a n ą z pół. X V II w. (215 dom ów m ieszczańskich i 9 szlach eck ich) 11 jest liczbą re a ln ą , zw łaszcza że tra n s a k c je n ie ru c h o m ościam i o p e ru ją czasem działam i dom ów, p ozo stający m i w ręk a c h
1 w łaściciela, u ży w ając n a o k reśle n ie d ziału słow a d om us.
W ykaz n ierucho m o ści w poszczególnych u licach m ia s ta p o d a je
ta b e la I. _
Tabela 1 Liczba domów w XVI i XVII w.
Lokalizacja Liczba domów w poł. XVII w. Liczba domów w XVI w Lokalizacja Liczba domów w poł. · XVII w. Liczba domów w XVI w
Rynek 40 39 ul. Polska 44 67[s]
ul. Drwalska 22 23 ul. Szpitalna 41 40
ul. Młyńska 22 20 ul. Różana 19 21
ul. Węgierska 16 19 ul. Retro (11) 19
Hospitale
(XVII w. św. Ducha)
Razem 215 248
W la ta c h 1550— 1570 n a 248 z id e n ty fik o w a n y c h dom ów, w olnych od d łu g u h ipoteczneg o było· 188 do m ów (76%), zadłu żon ych 60 dom ów (24% ) n a to m ia s t w la ta c h 1570— 1600 p ro p o rc je t e n iec o się zm ieniły,
8 N a jsta r s z y sc h e m a ty c z n y p la n m ia sta z 1783 r. j e s t r e p r o d u k o w a n y p r z e z z n a n e g o b a d a cza p r z e sz ło śc i N o w e g o S ą cza , J. S y g a ń s k i e i g o , A n a le k ta S an- d ec k ie do X V I i X V II w iek u , z p la n em m ia sta , L w ó w 1905. P ia n k a ta s tr a ln y N o
w e g o S ącza z 1846 r. w p o d z ia łc e 1:2880 (od b itk a o z a lid o w a teg o p la n u z n a jd u je s ię w p o sia d a n iu Z a k ła d u T eo rii i H isto r ii A rc h ite k tu r y P A N , W arszaw a) n ie p o sia d a n a n ie s io n y c h ża d n y ch o b ja ś n ie ń a n i n a z w u lic, n a to m ia t c z y te ln y je s t u k ła d d z ia łe k m ie jsk ic h . E le m e n ty r e k o n str u k c ji w c z e ś n ie js z e j za b u d o w y m ia sta p o sia d a ją d w a p la n y : p la n m ia sta w o b r ę b ie m u ró w m ie jsk ic h , p u b lik o w a n y p rzez T. T o ł w i ń s k i e g o , U rb a n istyk a , W arszaw a 1939, ryc. 106 w p o d zia łce ok. 1 :10 000 oraz
p rzez M . P i w o w a r a , N o w y Sącz, 1959 (w fo r m ie o d b itk i ozalid ow ej).
• W A P K r. A D 58— 72 (ak ta ła w n ic z e N o w e g o S ą cza z la t 1550— 1600). 10 J. S y g a ń s к i, H istoria N ow ego S ącza t. II, L w ó w 1901, s, 1—2.
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M S Ą C Z U W X V I W . 787 w z ra sta liczba zad łu żon y ch dom ów do 87 (35%), liczba dom ów o· w olnej h ip o tece w y no siła 161 (6 5 % )12.
W la ta c h 1575— 1600 m ieszczanie sąd eccy zaciągnęli blisko 200 poży czek pod zastaw ty c h dom ów. D om inow ał z a sta w bez d zierżenia, n a k tó ry s k ła d a ły się 103 (52%) tra n s a k c je k re d y to w e dotyczące zastaw u zwykłego·, n ie o b w arow aneg o dodatk o w y m i k lau z u lam i, o k reślan eg o o gó ln ie jako inva d iatio, refo rm a tio lu b — o d osiem d ziesiąty ch la t X V I w. — hipotecatio 13. Do tego ty p u pożyczek w liczyć n ależy ta k ż e
6 tra n s a k c ji zastaw n y ch zabezpieczonych dodatkow o v a d iu m w w yso kości pożyczanej su m y (3%), o raz 11 tra n s a k c ji (5,5%) dotyczących zastaw u, z a w a rty c h n a zasadzie o p ro cen to w an ia pożyczki i u ja w n ie n ia go· w um ow ie zastaw n ej 14. Ł ączn ie z a sta w bez d zie rże n ia o b ejm ow ał 60,5% w szy stk ich pożyczek zabezpieczanych n a dom ach.
W śród um ów o z a sta w z dzierżeniem 15 ty lk o n ieliczn e p rze w id y w ały u ż y tk o w a n ie za sta w u o d zaraz (ok. 11%), reszta, tj. 56 um ów 12 W statystyk ach i w pracy pom ijam y rozpatryw anie długów obciążających nieruchom ość z tytułu ratalnego nabycia, domu. D ługi te w yn ik ają z sam ego kon traktu kupna-sprzedaży, na który składają się 1 lub 2 oddzielne um owy, z których pierw sza zaw iera lokalizację nieruchom ości i jej cenę oraz p ok w itow an ie byłego w łaściciela całej sum y n ależności (plenariae solutionis), druga zaś, przew ażnie n a stępująca po niej i w pisana jako kolejna· um owa do k sięgi ław niczej, zaw iera zaprzeczenie poprzedniej przez stw ierdzenie w p łaty tylko zaliczki na poczet n ależ ności za nieruchom ość i w ym ien ia w ysokość długu rów ną sum ie pozostałej po od liczeniu w płaconej zaliczki od ceny domu oraz liczbę i w ysok ość rat. Z abez pieczeniem tych transakcji jest zaw sze now o · n abyty dom.
13 Form uła assecurat et h yp o te ca t w y stęp u je i w sześćdziesiątych latach X VI w ., a le częstotliw ość jej n asila się w latach osiem dziesiątych. W tym czasie następuje w skali ogólnopolskiej wprowadzenie· zasady jaw n ości hipotecznej, zatw ierdzone ustaw ą 1588 r. dającą pierw szeństw o w ierzycielow i, który p ierw szy m iał zapis na danych nieruchom ościach, „aby ludzie nie· zaw odzili się pożyczając pieniądze super
bona onerata “ (Volumina legum t. II, s. 258; por. O. B a l z e r , Z a sta w u ż y t k o w y jako p o p rze d n ik hip oteki w Polsce, „K łosy“ 1888, nr 46—47, s. 68—70). U staw a ta
była jedną z w cześn iejszych w Europie i zaw ierała w zakresie hipoteki głów ne za sady, które później p ojaw iły się i rozw inęły w 'urządzeniach hipotecznych k apita lizmu. Por. J. W a s i l k o w s k i , Zagadnienie hip oteki i ksiąg w ie c z y s ty c h w p r z y
s z ły m p o lsk im p r a w ie c y w iln y m , „P aństw o i P raw o“ 1955, z. 4—5, s. 587 nn.
и w granicach od 10°/o do 15%. WAP Kr. AD 66, k. 236. Stopa procentowa w ynosi: 1580—84 — 10%, 15%, 8%; 1585—90 — 10%, 8%, 5%; 1590—94 — 6,2%; 1595—1601 — 11%, 5%. Procent mógł być p łacony w paru ratach rocznych, np. przy pożyczce w ynoszącej 100 fl. dłużnik a qu a qu id em s u m m a obligat s e ---censum annuum solv ere singulis annis per fl. 10 — — 5 fl. pro f. S. Michaelis et 5 fl. pro Solemnis Paschae usque ad re p osition em sumrnae (1585 r. W AP Kr.
AD 65, k. 651).
is W liczam y tu także parę w ypad ków zastaw u oddaw anego na w ydzierżenie, stanow iących ułam ek procentu w szystkich um ów zastaw u na nieruchom ościach, niem niej jednak zjaw isk o to m usiało być częstsze niż o tym m ówią um owy i może częściow o k ryło się w liczb ie zastaw u bez ok reślen ia w arunków . Istn iały bow iem ok reślon e zw yczaje, m ające odbicie w ustalonej zależności pom iędzy w a r tością zastaw u a dochodem czerpanym z niego. W ynika to z tekstu procesu toczo nego o sp łatę długu (zabezpieczonego co praw da na folw ark u n ie na domu, ale który przytaczam y ze w zględu na ośw ietlen ie poruszanego problem u jako m ateriał porównaw czy): „gdyż by to rzecz n ie podobna była, by on m iał trzym ać tak ow e imienie· w tej su m ie m a’ej, nic n ie w ytrącając an i nie płacąc od niego, zw łaszcza że od pieniędzy tych daw ał na rok po grzyw. 4, a z folw ark u n ie m iałby dawać? którego arenda czyniła na rok po grzyw . 1 3 i gdyby go najm ow ał za te p ie-niądzei albo taniej, m iałby na tem siła i dobrze mu się to nagrodziło, tak żeby mu lichw a urosła w iększa w trójnaśób niż sam daw ał, albo niż ta s u m a a w szak że iż to śm ie m ówić, że· nie ob iecał zw rócić na tę su m ę“. W AP Kr. AD 68, k. 733.
>738 ANN A Ż A B O K L IC K A
(28,7%) z a w ieran a b y ła n a o k re ślo n y z góry ok res czasu — najczęściej od 1 ro k u do· 3 la t (rozpiętość je ś t jed n a k duża; o d pożyczek k ró tk o te r m inow ych, p ła tn y c h w ciągu ty g o d n ia, do k ilk u n a s tu lat) z zastrzeże niem , że po u p ły w ie tego te rm in u n a stą p i w w iązanie p ra w n e w ie rz y ciela w e w łasność d łu żn ik a. W w iązanie w d o b ra z a sta w n e następ o w ało d ro g ą sądow ą w trz e c h k o le jn y c h te rm in a c h poprzez introm issio, eiectio i ru m a tio . O d m o m e n tu in tro m issio n is zm ien iały się w a ru n k i k re d y tu n a uciążliw sze d la d łu żn ik a. M iał o n ,jja k się w y d a je , dw ie d ro g i — a lb o zgodzić się n a d o p isan ie o k reślo n e j su m y n a d o b rach zastaw n ych, co od byw ało się poprzez a n u lo w a n ie p o p rze d n iej um ow y i zaw arcie n a s tę p n e j, n a cięższych dla niego w a ru n k a ch , albo — obok n ie zn an ej n a m zazw yczaj c en y pożyczki, u sta lo n e j w p ierw sz e j fazie tra n sa k c ji, d łu żn ik zm uszony b y ł d ro g ą sądow ą do o d d an ia w ierzycielow i n ie ru c h o m ości w u ży tko w anie, bez p ra w a p o b ie ra n ia z n iej czynszu, co b y ło z astrzeżo n e k ażd o razo w o u m o w a m i16. W k o rzy stn ie jszy c h dla dłużnik a okolicznościach, gdy zap ew ne b ezpośrednie ad m in istro w a n ie zastaw em było n ied o g o d n e z bliżej n ieo k re ślo n y c h w zględów , w ie rz y c ie l czasem godził się n a o d d an ie te j nieruchom ości w dzierżaw ę ro czną dłużnikow i.
B ardzo n iew ie lk i o d se te k um ów w sk azu je n a to, że w ierzy ciel u w a żał pożyczkę pod z a sta w nieru ch o m ości za n ie k o rz y stn ą dla siebie i o b w a ro w y w ał te rm in s p ła ty d łu g u k la u z u la m i p rz y k ry m i dla dłużnika lu b w iodącym i do k a ta s tro f y fin an so w ej, ja k np. k a rn y m zapłaceniem w w y p a d k u n ie d o trz y m an ia te rm in u su m y ró w n e j 100% pożyczki
(vadium ), lu b sa n k c ją w ięzien ia (z p rze b y w an ie m ta m n a w ła sn y koszt
do m o m e n tu zw ro tu pieniędzy). R eszta um ów w s k a z u je n a to·, że tr a n sa k cje k re d y to w e o p a rte o· zastaw n ieruch om ości b y ły dla w ierzy ciela k o rzy stn e , ze w zględu n a p e rsp e k ty w ę u z y sk an ia całego płynącego· z n iej dochodu, p o b ie ra n ia części tego dochodu (w w y p a d k u o d d an ia zastaw u w dzierżaw ę dłużnikow i), lu b też p rze jścia n ieruchom ości n a w łasność w ierzyciela.
W in te re su ją c y m nas o k resie 1575— 1600 w y stę p u ją 33 p rzy p ad k i w w iązan ia w ie rz y c ie la w e w łasność dom u zastaw ionego, tzn. że przeszło p ołow a tra n s a k c ji z a w iera n y ch sub in tro m issio n e realizo w ała nadzieje w ie rz y c ie la n a o siąg nięcie w yższych zysków, n iż o k reślo n e p ie rw o tn ą um ow ą. W 5 w y p ad k ach w ierzyciel oddał d łu żnik ow i dom w dzierżaw ę, p o b iera ją c o d niego· ro cz n y czynsz w ynoszący o d 10 do· 13,3% pożyczo n ej s u m y 11. W ysokość tego· czyn szu od pow iadała sto p ie p ro cen to w ej p o b iera n ej w o m aw ia n y m o k re sie p rz y pożyczkach pod z a sta w n ie r u chom ości w N ow ym Sączu. W jed n y m w y p a d k u um ow a m ów iła w y ra ź n ie o m ożliw ości p rzejścia dom u in p e rp e tu a m possessio n em w ie rz y ciela, w obec n ie d o trz y m a n ia te rm in u s p ła ty długu.
le Np. WAP Kr. AD 71, k. 181.
17 W poszczególnych latach w y n o si on: 1575—79 — ll,l°/o, 10%; 1580—84 — 10,7%, 13,3%. W porów naniu ze stopą procentow ą przy zastaw ie bez dzierżenia (por. przyp. 14) w yznacza nam granicę stopy procentow ej w N ow ym Sączu w koń cu X V I w., pobieranej przy zastaw ie domów. Porów naw czo podajem y stopę % po bieraną przy zastaw ach nieruchom ości innego rodzaju (użytków rolnych) w Nowym Sączu w tym sam ym czasie, w ykazującą podobieństw o do, powyższej. Stopa pro centow a przy zastaw ie bez dzierżenia: 1575—70 — 10%; 1580—84 — 12,5%, 7,2%, 6,6%, 6,3%; 1585—90 — 10%. Stopa procentow a p rzyd zierżaw iei zastaw u: 1575—79 — 7%; 1580—84 — 7%.
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M S Ą C Z U W X V I W . 789 W tego- ro d z a ju a k ta c h p ra w n y c h n ie m am y d a n y c h o. re a liz a c ji tak ic h po stanow ień, istn ie ją jed n a k sy g n a ły w postaci k o le jn y c h um ów z a w iera n y ch pom iędzy ty m i sam y m i p a rtn e ra m i — w ierzycielem i 'dłuż n ik iem — n a coraz w yższe zazw yczaj sum y, p o d zastaw ty c h sa m y ch nieruchom ości. J e s t to albo d o p isy w a n ie zaleg ły ch o d se te k z ty tu łu czynszu dzierżawnego', należnego, w ierzycielow i i po w ięk szan ie su m y n a h ipo tece dom u, albo p ró b y podw yższenia k re d y tu p od zastaw te j sam ej nieruchom ości. W p ierw sz y m w y p a d k u o p e ra c ja dok on yw an a b y ła b y n a k orzy ść w ierzy ciela — w d ru g im n a k o rzy ść d łu żn ik a . P rz eśle d ze n ie losów nieruch om o ści n a p rz e strz e n i dłuższego o k re su czasu — co nie je st b y n a jm n ie j łatw e w obec w sp o m n ian ej dużej p ły n n o śc i w łaścicieli n ieruchom ości m ie jsk ic h — pozw ala stw ie rd z ić o b y d w a w y p ad k i. K ra ń cowe p rzy p ad k i, gdy m am y m ożność uchw ycić, że zad łu żo n y dom s ta now i w łasność byłego w ierzy ciela, są tru d n e do stw ie rd z e n ia , ale w y s tę p u ją w m a te ria le źródłow ym .
O tw iera to m ożliw ość zb ad an ia sto p n ia o d d ziały w an ia k re d y tu hipo tecznego n a zm ianę s tr u k tu r y w łasności w m ieście, w idocznego w 1) a lie n ac ji części lu b całości r e n ty m iejsk iej, p ły n ącej z o k reślo n ej n ieruchom ości; 2) w k rań c o w ej fo rm ie: w zm ian ie w łaściciela n ie ru c h o m ości. Z m iany ta k ie p ro w ad zą do p rzesu n ięć w sp ołecznej s tru k tu rz e ludności m iejsk iej. G dy z a sta w ian y o b iek t stan o w i cały (w sen sie n ie ruchom ości) m a ją te k dłużnika, proces te n o d by w a się w edług sc h em a tu : dłużnik -w łaściciel d o m u p rzek ształca się w k o m o rn ik a, w ierzy ciel k u m u lu je nieruch o m ości m iejsk ie i p rz e c h w y tu je dochody p ły n ą c e z re n ty .
Tabela II Domy zadłużone
Właściciele Cała zabudowa
Domy zadłużone w stosunku do całej zabudowy Domy zadłużone Rzemieślnicy 49 % 20,8 % 50 % Kupcy 8,9 % 6 % 14 % Profesjoniści 4,9 % 1,1 % 3 % Szlachta 1,1 % 0,7 % 2 % Przedmieszczanie 2,9 % 0,7 % 2 % Ludność wiejska 0,3 % 0,3 % 1 % Nieustaleni 33 % U % 30 % Razem 100 % 41 % całej zabudowy 100 % domów zadłużo nych
W zw iązku z pow y ższy m w y d a je się niezb ęd n a chociażby p rz y b li żona znajom ość s tr u k tu r y w łasności w m ieście, a zw łaszcza w łasności dom ów obciążonych dłu giem hipotecznym . R e k o n stru k c ja s ta n u w łasno ści w o k reślo n y m p rz e k ro ju czasow ym w y k a z u je lu k i w ynoszące ok. V3
w łaścicieli, o k tó ry c h p o zycji społecznej czy zaw odow ej n ie m ożem y nic pow iedzieć, znając tylko. ich nazwisko, i fa k t n a le ż e n ia d o m ieszczan Nowego Sącza (n a p o d staw ie o k reśle ń : fa m a tu s, hono ratus, civis S a n -
790 ANN A Ż A B O K L IC K A
Po u s ta le n iu s ta n u w łasności dom ów m ie jsk ic h u z y sk u je m y n a s tę p u ją c e p ro p o rc je p om iędzy dom am i zadłużonym i, a całą zabudow ą m iasta, dla la t 1570— 1580-tych (tabl. II).
Ś re d n ia w arto ść zab u d o w an ej p a rc e li w N ow ym Sączu w y n o siła (licząc łączn ie zabudow ę d re w n ia n ą i m u ro w an ą ) 123 grz. W m ieście p rze w aż a ła zabudow a d rew n ian a, k tó re j w arto ść p rz e c ię tn a 'w ynosiła ok. 80 grz. N ajw yższą śre d n ią cenę o sią g a ły d o m y ry n k o w e (kam ienica 401 grz., dom d re w n ia n y 114 grz.), n a stę p n ie realn o ści w ulicach: D rw a lsk ie j (105 grz.), M łyń sk iej (104 grz.), W ęgierskiej (99 grz.), P o l sk iej (82 grz.), retro H ospitale '(77 grz.), S z p ita ln e j (69 grz.) o raz R óżanej (53 grz.).
C eny n ieruchom ości Now ego Sącza 18 d ają n a m przy b liżo n ą o rie n ta c ję w w ielkości tego· m ia sta ja k o o śro d k a życia gospodarczego 19 regio nu, nieco p e ry fe ry jn ie położonego w sto su n k u do zasięgu głów nych szla kó w h a n d lu p rz e b ieg a ją cy c h p rzez P o lsk ę u sc h y łk u X V I w., p o n a d to położonego w p ew n ej odległości o d W isły, głów nej a r te rii sp ła w u żboża (ja k k o lw iek m ia sto m a z tą rz e k ą b ezp o śred n ie połączenie D unajcem .)
W zrost cen y dom u m iejskieg o w N ow y Sączu w o k resie 1500— 1600 n ie został p rz e b a d a n y n a m a te ria le m asow ym , w y d a je się jed n ak , że w a h a się o n w g ran ic ac h trz y d z ie s tu k ilk u p ro ce n t, p rz y czym o s trz e j sz e tem p o w zro stu cen n a s tę p u je dopiero w ósm ym dziesięcioleciu X V I w . 20 Tem po w zro stu cen nieru ch om ości w N ow ym Sączu w y m ag a w to k u d alszy ch b a d ań n a d eko n o m ik ą teg o m ia sta p o ró w n a n ia z te n d e n c ja m i p rz e jaw ia ją cy m i się w o g ólny m w zro ście cen n a a rty k u ły pow szechnego spożycia w m ieście i okolicy 21.
N ajw y ższą w a rto ść o sią g a ją d o m y ry n k ow e, co jest zrozum iałe ze w zględu n a c e n tra ln e położenie r y n k u w m ieście i fu n k cje , ja k ie on p ełni. W artość dom u k s z ta łtu je się tu n astęp u jąco : cena k a m ie n ic y w aha się w g ran ic ac h od 213 grz. 44 g r. (350 fl.) d o 483 grz. (400 fl. aur.),
18 D la porów nania można przytoczyć cenę k am ienicy w Rynku Starego M iasta W arszaw y w r. 1590 (2000 fl. czyli 1250 grz., co w porów naniu z ceną najdroższej k am ienicy rynkow ej w N ow ym Sączu d a je stosunek 2,6:1) oraz cenę drew nianego domu w W arszaw ie przy ul. Piw nej w r. 1571 (500 fl. czyli 3121/г grz., co w porów naniu z przeciętną ceną domu w N ow ym Sączu dajei stosun ek 3,6:1). A. K e c k o - w a, Melchior Walbach, W arszaw a 1955, s. 194 nn.
19 p r z y znanej zależności pom iędzy k ształtow an iem się ceny p arceli m iejskiej a w aloram i położenia gospodarczego, politycznego i rozw oju stosun k ów handlo w ych m iasta. Por. H. S a m s o n o w i c z , Badania nad k a p ita łe m m ie szc za ń s k im
Gdańska w II p o łow ie X V wieku , W arszaw a 1960, rozdz. III. Renta grunto w a.
20 Dom przy ul. Szpitalnej, nabyty w 1566 r. za 40 grz. (WAP Kr. AD 60, k. 469), zostaje sprzedany w 1569 r. rów nież za 40 grz. (AD 62, k. 272), w 1572 r. za taką sam ą cenę (AD 62, k. 267 — foliacja om yłkow a po karcie 450), w 1575 r. osiąga za le d w ie 45 grz. (AD 62, k. 601); w 1578 r. 50 grz. (AD 64, k. 394), co w ydaw ałob y się św iadczyć o ostrzejszym tem p ie w zrostu cen w siedem dziesiątych latach. Dom przy ul. M łyńskiej w 1564 r. kosztujący 40 grz. (AD 60, k. 250) zostaje odsprzedany w 1565 r. przez n ow on abyw cę za 60 grz. (AD 60. k. 322), blisko 50°/o różnica cen. w ystęp ująca na przestrzeni 1 roku w skazuje jednak na m otyw spekulacji, a n ie ogólnej zw yżki cen dom ów w tych proporcjach: ta sam a nieruchom ość sprzeda w an a w 1585 r. osiąga cenę 80 grz. czyli w stosunku d o stanu z 1565 r. cena w zrosła o 33°/o (AD 68, k. 34— 6, 41—2). Dom przy ul. Różanej kosztujący w 1578 r. 70 grz. (AD 64, k. 442), sprzedany zostaje w 1591 r. za 100 grz. (AD 69, k. 79), tzn. w ciągu 13 lat następu je tu 42°/o zw yżka ceny.
21 М. M a ł o w i s t, Polska a p r z e w r ó t cen w X V I i X V I I w., KH LXVIII, 1961, nr 2, s. 316; por. tak że S. H o s z o w s k i , R ew olucja cen w Europie w X V I
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M SĄ C Z U W X V I W .
7 9 1
Tabela III ul. Polska
Zestawienie pożyczek hipotecznych w okresie 1570— 1600 r.
Właściciel nieruchomości" Wartość obiektu6 Wysokość długu Wysokość długuc 0//o Rok Źródło 1) Georgius złotnik 100 grz. 20 grz. 20 1570 A D 61, k. 121,215 2) Krzysztof ka letnik Maciej krawiec 50 grz. 100 grz. 200 1593 A D 69, k. 737 3) Stanisław D łu biesz Szymon Mikosz ślusarz 80 grz. 18 fl. 24 fl. 25 gr 26 fl. 47 fl. 14 19 20 36,5 1596 1596 1598 15 99 A D 71, k. 410, 411, 593; A D 72, k. 43—4 4) Jakub Słoma (czapnik) (64,5 grz.) 100 fl. 97 1599 A D 72, k. 48 5) Wal. Mika śrótarz (64,5 grz.) 20 grz. 20 grz. 20 grz, 10 grz. 20 grz. 31 31 31 15 31 1593 1593 1593 1594 1596 A D 71, k. 13 A D 69, k. 792; A D 73, 850; A D 71, k. 313 6) Joannes Szkla- rzyk 150 grz. 15 grz, 10 1591 A D 69, k. 464 7) Marcin Siedlec ki (121 grz.) 25 fl. 66 grz. 13 54 1599 1600 A D 72, k. 295, 327 8) Jan Nowinka złotnik, od 1595 szlachcic Woj ciech Woleński, dawny wierzy ciel (121 grz.) 110 fl. 400 fl. 450 fl. 57 207 232 1585 1587 1588 A D 68, k. 85; A D 69, k. 24, 88 9) Mikołaj konwi- sarż (52,5 grz.) 530 tal. 432 1599 10) Adam Prawda szewc 65 grz. 10 grz. 16 1577 A D 64, k. 335 11) Marcin Drzy mała szewc (98 grz.) 19 grz. 19 1572 A D . 61, k. 317 12) Zofia, żona Wojciecha Żo łędzia szewca 110 grz. 36 grz. 32 1586 A D 65, k. 754
792 AN N A Ż A B O K L IC K A d. с. tabeli III Właściciel nieruchomości“ Wartość obiektu* Wysokość długu 1 Wysokość długu“ °/o Rok Źródło 13) Adam Prawda szewc Wawrzyniec Kuchro (98 grz.) 34 grz. 36 gr gr 35 A D 61, k. 305; A D 62, k. 290; A D 71, k. 931 14) Marcin Sikora 60 grz. 27 grz. 12 gr 45 1572 A D 61. k. 396 15) Jan Niedzialka bednarz (64 grz.) 20 grz. 31 1585 A D 68, k. 54 16) Wawrzyniec Ma łek rzeźnik (64 grz.) 20 grz. 31 1582 A D 66, k. 356—7 17) Jan Kurcz 70 grz. 10 grz. 13 1586 A D 68, k. 126 i 18) Erazm siodlarz 55 grz. 10 grz. 18 1585 A D 58, k. ! 30 j 19) Wojciech Sady z Tymbarka Jakub Bielak 50 grz. 60 fl. 75 1592 A D 69, к. 1 602; AD 71, j k. 33 j 20) Maciej Sówka 50 grz. 16 grz. 24 fl. 32 30 1598 1599 A D 71, k. ! 528; A D 72, i k.296 21) Sebastian Kitli- ca kupiec 187 grz. 24 gr 300 fl. 169 1600 A D 72, k. 712 22) Jan Begner (kotlarz) Maciej Staron- czik szlachcic Andrzej Stroski 100 grz. 10 grz. 16,5 grz. 20 grz. 70 grz. 20 grz. 30 grz. 10 16,5 20 70 20 30 1576 1575 1578 1578 1578 1578 A D 64, k. 89, 235, 501 A D 66, k. 181, 362 a W n a w i a s i e — z a w ó d u s t a l o n y n a p o d s ta w ie d o d a tk o w y c h ź ró d e ł. b W n a w ia s ie — w a r t o ś ć s z a c u n k o w a . с O d s e te k w s t o s u n k u d o w a r t o ś c i d o m u .
w ynosząc śred n io ok. 401 grz. 22 C ena dom u d rew n ia n e g o w ynosi od 66 do 150 g rz ., śre d n io ok. 114 grz. 23
22 W artość 2 kam ienic rynkow ych (łączna) w 1595 r. 1200 talarów (AD 71, k. 134— 136); dalej p odaw ane są ceny poszczególnych kam ienic: 500 fl. (taxa 1595 r. A D 72, k. 415); 350 fl. 1560 r. (AD 57, k. 724); 400 fl. aur. 1599 r. (AD 72, k. 410);
600 talarów 1567 r. (AD 60, k. 568, 571; AD 72, k. 15); 600 fl. (taxa 1578 r. AD 64, k. 456).
is W artość poszczególnych dom ów rynkow ych: 80 grz. 1566 r. (AD 57, k. 400); 90 grz. 1595 r. (AD 71, k. 238); 140 grz. 1589 r. (AD 68, k. 248); cena Чг domu 55 grz.
ZA D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M SĄ C ZU W X V I W . 793 D la 2 p o ło w y X V I w. ud ało się zlokalizow ać 39 n ieru cho m o ści, z cze go id e n ty fik a c ja w łaścicieli p ó łnocnej pierzei, p om iędzy ul. P o lsk ą a S z p ita ln ą (9 domów) o raz p o łud n io w ej, m ięd zy W ęgierską i D rw alsk ą (11 dom ów ) d a ła się p rzep ro w ad zić d o k ład n ie, n a to m ia s t w e w sch o d n iej (10 dom ów ) i zachodniej (11 dom ów ) istn ie ją tru d n o śc i z u sta le n ie m w łasności dom ów w n a ro ż n ik ac h północnych oraz ich sąsiedztw ie. Liczba dom ów og ó ln ie zgadza się z w y k azem X V II w. 24, a le a n aliza w łasno ści w sk a z u je n a duże jej ro zd ro b n ien ie n a liczn e działy.
W la ta c h 1550— 1600 w o ln y ch o d d ług u hipotecznego, b y ło tylk o 15 n ieruch om o ści (38%). P rz eśle d ze n ie te g o zjaw isk a w dw óch fazach p rz e d i po 1570 ro k u re d u k u je liczbę zadłużonych dom ów ; u z y sk u je m y n a s tę p u ją c e liczby: w o k re sie 1500— 1570 r. w o ln e o d dłu gu hipo tecz nego są 23 dom y (59%), n a to m ia st w o k resie 1570— 1660 r. 22 dom y, tj. 56% .
Z adłu żo n ych dom ów w o k re s ie 1570 r. było 44% , s ta n zad łu żenia w a h a ł się od 5% do 133% w arto ści, p rz y czym jed n o razo w a pożyczka h ip o teczn a w y n o siła średnio, 74 grz. 12 gr, sta n o w ią c około 49% p rz e cię tn ej w a rto śc i zad łużonych d o m ó w 25.
W łaścicielam i dom ów ry n k o w y c h w końcu X V I w. o pró cz k u p có w stan o w iący ch 30% w łaścicieli (niem al k a żd y p ia s tu je jak iś u rz ą d m ie j ski od ław n ik a d o b u rm istrz a), Ipyli rzem ieśln icy, sta n o w ią c y tu zaled w ie 20% w łaścicieli, n a s tę p n ie ró żn i profesjoniści, ja k w oźnica, n o tariu sz, m ły n a rz i łazieb n ik (10%). S z lac h ta stano w iła 2,5% w łaścicieli, b ra k n a to m ia st w śró d n ic h ludno ści p rze d m ie jsk ie j i n ap ły w o w ej ze wsi (nieszlac'heckiej). W łaścicieli z n a n y ch ty lk o z nazw iska, bez o k reśle n ia zaw odu łu b pozycji społecznej, b y ło tu 33% .
N ajw y ższy sto p ień zad łużenia, sp o w od ow an y dużą częstotliw ością zaciąg an y ch pożyczek, w y k a z u je 5 dom ów w ręk a ć h ro d zin k u p ieck ich o raz 2 dom y, k tó ry c h w łaścicielam i są rzem ieśln icy: m iecznik (a n a s tę p n ie p iek a rz) o raz k o n w isarz. S p ró b u je m y w y ja śn ić dodatkow o okolicz ności zad łużen ia p a r u z nich.
K am ienica, z n a jd u jąc a się w ręk a c h żony znanego sądeckiego kup ca J a n a B a p ty s ty G andolfi b y ła zastaw ion a w ro k u 1580 za sum ę 200 fl.; w ie rz y c ie lk ą b y ła w dow a p o S zy m o n ie p o s trz y g a c z u 26. O n a s tę p n y m d łu g u h ip o teczn y m n a ty m d o m u m a m y w iadom ość z 1590 r., g dy s ta je się o n zabezpieczeniem 400 fl., pożyczonych o d szlachcica, P a w ła B o r- szy, dzierżaw cy R ochnow a. S um a ta, stan o w iąca b lisk o 60% w arto ści k am ien icy , b y ła je d n a k zabezpieczona n a całym m a ją tk u dłużniczki, n a k tó ry sk ła d a ł się jeszcze fo lw a rk pod m ia ste m , o g ro d y o ra z chm iel n ik i 27, sto p ień zadłużenia więc, p o zo rn ie w ysoki, ro zk ła d ał się n a in n e o b ie k ty sta n o w ią c e zabezpieczenie teg o długu.
1551 r. (AD 57, k. 1—2); 130 grz. 1583 r. (AD 66, k. 530); 100 grz. 1568 r. (AD 62, k. 195, 338); 66 grz. 1561 r. (AD 59, k. 21); 60 grz 1560 r. (AD 57, k. 678); 90 grz. 1557 r. (AD 57, k. 540); 80 grz. 1562 r. (AD 60, k. 100); 150 grz. 1573 r. (AD 64, k. 300).
24 J. S y g a ń s к i, Historia Nowego Sącza t. II, s. 1—2. 25 Tabela III ilu stru je zastosow aną tu m etodę badawczą. 26 W AP Kr. AD 65, k. 404.
27 WAP Kr. AD 69, k. 487; następna w iad om ość o długu w tej samej w y so k ości i z tym sam ym w ierzycielem pochodzi z r. 1591; w obec jednorocznego ter m ini! pożyczki w 1590 r. 'nie w iadom o, czy jest to zaciągn ięcie n astępn ej, czy tylko zm iana w arunków , n ie w ciągn iętych w tek st um owy. W AP Kr. AD 69, k. 678.
794
P o d o b n ą (sytuacją o b se rw u je m y , g d y W a le n ty W arzecha, ku p iec i ra jc a sądecki, zabezpiecza w 1574 r. w ypłacalno ść 200 czerw onych zło ty ch W aw rzyńcow i Zychow i, sołtysow i ze w si Ż eleźnikow a, n a h ipotece sw ej k am ien icy ry n k o w e j o raz fo lw a rk u z ogrodem , łąk am i i sad zaw k a m i n ależący m i do niego 28. T e k ilk a w y m ien io n y ch pozycji n ie s ta now iło je d n a k całego jego m a ją tk u . Z m a s y sp adk ow ej, k tó ra została podzielona po jego· śm ie rc i (1579 r.) pom iędzy sp adk ob iercó w p o z n a je m y oprócz 2 k am ien ic w R y n k u i sołectw a w Ż eleźnikow ej jeszcze 2 fo l w a rk i, las, 'ham er sie rp a rsk i, o raz 41 (sic) ogrodów po dm iejsk ich i 3 go sp o d a rstw a zagrod n icze z o g r o d a m i29. T ak w ielk ie n a g ro m a d ze n ie n ie ruchom ości o k re śla dość p re c y z y jn ie pozycją społeczną i m a ją tk o w ą tego d łu żn ik a jako· re n tie ra .
N a to m ia st ju ż sp a d k o b ie rc y W alentego W arzechy m a ją p e w n e tr u d ności z re g u lo w a n ie m zacią g n ię ty ch przez sie b ie długów , ciążących n a h ip o tece dom ów. U rszu la W arzeszank a pożyczając w 1582 r. od J a n a K itlicy , k up ca, 120 fl. na h ip o te k ę odziedziczonego d o m u zeznaje, że o trz y m a ła o d w ierzy ciela d o d atk o w o jeszcze k w o tę 10 fl. i 20 gr., k tó rą to sum ę zabezpiecza łącznie na. te jż e n ieruchom ości. W ysokość te j sum y, ró w n a 10% pożyczonej uprzednio., n a s u w a p o d ejrzen ie, że zezn an ie to je s t u k r y tą fo rm ą dopisania o d se te k do w cześniej zaciąg n iętej pożyczki. W 1583 r. o trz y m u je on a od tego· sam ego w ierzy ciela dalsze 40 fl., quas
ad p rio rem su m m a m adscripsit, a w n a stę p n y m ro k u zobow iązuje się
w obec tego samego, w ierzy ciela, że z pow odu dłu g u (o n ie w y m ien io n ej w tekście um ow y wysokości) będzie m u płacić z r a c ji dzierżaw y z a sta w ionego dom u czynsz ro czn y w w ysokości 8 grz. W n a stę p n y c h lata ch ra to w a ł ją z fin an so w y ch k ło po tó w jej b ra t, M ichał W arzecha, pożycza jąc 180 fl. w zam ian za u ż y tk o w a n ie tegoż dom u, aż do czasu s p ła ty dług u 30.
P ro ces z ad łu żan ia dom ów, k tó ry c h w łaścicielam i są rzem ieślnicy , p rzeb ieg a podobnie do w yżej opisanego. K am ien ica będąca w łasnością S ta n isław a k o n w isarza (a więc rzem ieśln ik a, k tó re g o zaw ód .wymaga dużych w k ład ó w fin an so w y ch ze w zględu n a su ro w iec i u rzą d z e n ia o d lew nicze), obciążona pod ko n iec X V I w. kilk o m a w yso kim i pożyczkam i zaciąg n ięty m i u ró żn y ch w ie rz y c ie li — k u p có w i szlach ty — jest p rz y k ładem , że n ie sp łacen ie w te rm in ie jednego -długu i s ta ra n ia jednego z w ierzycieli o sąd o w e p rzy z n a n ie dzierżaw y, s ta je się sy g n a łe m d la r e s z ty w ie rz y c ie li do w n iesien ia sw y ch p re te n s ji n a d ro d z e sądow ej 31. D opiero n a s tę p n a w ysoka pożyczka, zaciągn ięta zapew ne w celu p o k ry cia p o p rzed n ich d łu g ó w (m otyw acji zaciąg ania długów n a ogół n ie zna my), ro zw ią z u je chw ilow o sy tu a c ję , d o p ro w ad zając je d n a k w koń cu do nadm iernego· zad łużen ia dom u i p rze jścia p ra w na, w ierzy ciela 32. T en
28 WAP Kr. AD 63, k. 48. 29 WAP Kr. AD 64, k. 355—8.
39 WAP Kr. AD 65, k. 50, 594; AD 66, k. 403, 522.
31 W 1594 r. w próbie egzekucji długu 200 fl. przeszkadza szlach cicow i K as parowi K rzeszow i z M ęciny, Bartosz Rabrocki kupiec sądecki udowadniając, że jest on pierw szym w ierzycielem i w n osi pretensje do sum y 280 fl. zabezpieczonych na
całym m ajątku dłużnika. AD 70, k. 24 i 36.
32 N astępnym w ierzycielem w 1601 r. jest szlachcic K rzysztof Borsza, zastrze gający w um ow ie dopisanie 118 fl. do poprzedniej sum y pożyczonych 400 fl., ozn a czonej w um ow ie jako sum m a cap italis, AD 73, k. 849.
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M S Ą C Z U W X V I W . 795 o d d ając b y łem u w łaścicielow i dom w d zierżaw ą 33 z a strze g a so b ie p raw o w y m ó w ien ia d zierżaw y i dopisania n a le ż n e g o m u rocznego czynszu do s u m y d łu g u w w y p a d k u n iew y p łacaln o ści d łu żn ik a z p ierw szej ra ty .
Z adłużen ie d o m u J a k u b a G órki, p iek a rza , dowodzi, że s y tu a c ja dłuż n ik a p osiadającego jed n ą nieru ch o m o ść — n a w e t p rz y n iez b y t w ysokich d łu g ach — zm usza go do o scy lo w an ia pom iędzy zaciągnięciem now ej pożyczki lu b o d d an iem całości a lb o części zastaw u. W łaściciel tego dom u, n ie w yw iązaw szy się w te rm in ie ze s p ła ty długu, o d d a je w u ż y t k o w a n ie certas sortes do m us ... hip o ca u stu m nig rum ... et atrium ... пес
non cam eram ... 34.
P rześled zen ie s ta n u zad łużen ia dom ów w o b rę b ie poszczególnych u lic będzie m iało n a celu k o n tro lę, czy w a ru n k i zad łużen ia u sta lo n e dla do m ów ry n k o w y c h są ró w n ież re p re z e n ta ty w n e dla re sz ty m ia sta . P rz ed e w sz y stk im zauw ażam y, że w p ozostałych u licach Now ego Sącza liczba dom ów rzem ieśln iczy ch w sto s u n k u do in n y ch jest o w iele w yższa niż w R y n k u . R ozm ieszczenie ich je s t n ieró w n o m iern e , n ajw ię k sz ą liczbę s k u p ia u lica R óżana (84%), gdzie zresztą cena p a rc e li zabudow a n e j je s t n a jn iż sza (śred n ia ró w n a się 53 grz.); w in n y ch u licach o d setek
dom ów sta n o w iący ch w łasność rze m ie śln ik ó w w ynosi: 52% w ul. W ęgier sk ie j, 50% w ul. M ły ń sk iej, 49% w ul. P o lsk iej, 40% w ul. R etro H ospi
tale, 45% w ul. S zp italn ej i 21% w ul. D ęw alskiej. N ależy p am ię ta ć je d
n a k o pew n ej liczbie n ie zn a n y ch n a m z zaw odu w łaścicieli, k tó ry c h n ie udało się zid en tyfik o w ać 35.
P r z y ul. R óżanej (tra k to w a n e j łączn ie z platea episcopalis) c en y n ie ruchom ości w a h a ły się- w g ran ic ac h 33 d o 100 grz., śre d n ia w a rto ść dom u w y n osiła 53 grz. W o k re sie 1550— 1570 r. w o ln ą o d d łu g u hipotek ę m iało 14 dom ów (73%), w o k resie 1570— 1600 ró w nież 14 dom ów (73%), zad łużonych n a to m ia st b y ło 26% nieruchom ości. S ta n ich zadłużenia w a h a ł się w g ran ic ac h o d 4% do- 37,7% w a rto śc i dom u, w ynosząc od 3— 70 grz. Ś re d n ia w ysokość d łu g u d aje liczbę ok. 20 grz., śre d n ie o bcią żenie (jed n ą pożyczką) w sto s u n k u do p rze c ię tn e j w arto ści dom u w y nosi 37% . J a k wspom niano- w yżej, w łaściciele to w yłączn ie rzem ieśln icy ; 5 w łaścicieli nie ustalono-. Z nam y zaw ód 9 spośród w łaścicieli dom ów z a d łu ż o n y c h 36. D om y obciążała p rze w aż n ie 1 pożyczka; dom J a n a No w inki, zło tn ik a m ia ł na h ip o tece w o m aw ian y m czasie 2 pożyczki, Tom a sz a m u ra rz a ró w n ież 2 pożyczki, 3 k o le jn e pożyczki b y ły zap isan e n a
dom u s u k ie n n ik a S ta n isław a Siedleckiego.
P rz y ul. W ęgiersk iej z w y ją tk ie m k a m ie n ic y n a ro ż n e j u w y lo tu R y n k u o w arto ści 180 g r z .37 s ta ły dom y d r e w n ia n e 38, k tó ry c h cena- w a h a ła się w g ran ic ac h 50— 120 grz; śre d n ia w a rto ść o b ie k tu w te j ulicy w y n osiła ok. 99 grz., p r z y czym p ra w a stro n a u lic y (idąc w k ie ru n k u R ynku), przechodząca w p ierz eję R yn k u , s k ła d a ła się z dom ów o
iwięk-33 Jest to. trzyletnia dzierżaw a w w ysokości 50 fl. rocznie-, tj. 9,6°/o; AD 72, k. 850.
38 W AP Kr. AD 71, k. 647.
35 W zw iązku z tym pom ijam y rów nież ok. 10-^15*/o tran sak cji kredytow ych dotyczących dom ów n iezlokalizow anych. Liczba ta w pew nej m ierze w aru nk uje w yniki, które otrzym am y z analizy stanu zadłużenia.
38 2 kraw cy, k ow al, złotnik, płóciennik, sukiennik, piekarz, murarz, kuśnierz. äi ...lapidea acialis (1574 r.), AD 61, к. 662 (1575 r.), AD 63, k. 88.
796 A NNA Ż A B O K L IC K A
szej w arto ści (śred n ia 119 g r z .) 39. S ta n zad łu żenia w y g lą d a ł n a s tę p u jąco·: w la ta c h 1550— 1570 zad łu żo n e b y ły tu ty lk o 2 dom y (11%), w la ta c h 1570— 1600 9 dom ów (47%). S ta n z ad łu żen ia w a h a ł się w g ran ic ac h od 7,5% do 55% ich w a rto śc i 40, śre d n ia w ysokość d łu g u w y n o siła 31% p rz e c ię tn e j w a rto śc i dom u w te j ulicy. 52% w łaścicieli sta n o w ili r z e m ie ś ln ic y 41, k u p c y 10% , p o n a d to w y s tę p u ją : 1 p rzed m ieszczanin, 2 p r o - fesjo n iści (c h iru rg i w oźnica) i 5 osób o n ie u s ta lo n y m zaw odzie. Na 9 zad łu żo n y ch dom ów w k o ń c u X V I w. 4 w łaściciele to rz e m ie śln ic y (2 k o w a le , b e d n a rz , k o tla rz ); p o n a d to 2 k u p cy , C hirurg i 1 w łaściciel n ie u sta lo n e g o zaw odu. D łu g i h ip o teczn e zabezpieczone n a ty c h dom ach n ie m a ją n a ogół te n d e n c ji ro sn ą c e j, są poży czkam i jed n o ra zo w y m i (w z b a d an y m o k re sie czasu), n ie k tó re z n ich są dość w y so k ie w sto s u n k u do w a rto śc i d o m u .
P r z y ul. M ły ń sk ie j lo k a liz a c ja poszczegó lny ch o b ie k tó w d a ła się p rz e p ro w a d z ić sto su n k o w o d o k ład n ie. Z a b u d o w a u lic y m ieści się n a o d c in k u p o m ię d z y b ra m ą M ły ń sk ą o ra z u lic ą w io d ą c ą do kościoła, p a r a fia ln e g o z je d n e j s tr o n y i u licą w io d ącą do m u ró w m ie js k ic h (tzn. obecn ą u l. Sobieskiego· n a o d c in k u b ie g n ą c y m k u ul. W ałow ej). P rz y le g ą ją c a do w sc h o d n iej p ie rz e i R y n k u s tro n a u lic y m ia ła 8 nieru ch o m o ści, w k tó r y c h ś re d n ia w a rto ś ć w y n o siła 90 g rz. (z w y ją tk ie m n a ro ż n e j 'k am ie n icy, k tó r a ze w z g lę d u n a b u d u le c o ra z m ie sz cz ą c y się w n ie j b ro w a r m ia ła w ię k szą w a rto ś ć ) 42, a c e n y ich w a h a ły się w g ra n ic a c h o d 80 do 100 grz. 43 Po p rz e c iw le g łe j s tr o n ie u lic y ró w n ie ż m ie śc ił się b r o w a r w je d n y m z d o m ó w , k tó ry c h n a ty m o d c in k u b y ło 12. Ś re d n ia ich w a r to ść w y n o s iła 104 g r z . 44 W p o ró w n a n iu ze s ta n e m z poł. X V II w . (22 dom y) lic z b a 20 dom ó w u s ta lo n a w te j u lic y je s t ty m p ra w d o p o d o b n ie jsz a , ż e w la ta c h sz e ś ć d z ie s ią ty c h część te j u lic y s p ło n ę ła i b y ć m o że do· te g o c z asu n ie w s z y stk ie d o m y z o s ta ły o d b u d o w a n e 45.
W la ta c h 1570— 1600 w o ln y c h o d d łu g ó w h ip o te c z n y c h b y ło 10 do m ów , p o ż y c zk i h ip o te c z n e w a h a ły się o d 6°/o do 6 2 % p r z e c ię tn e j w a r to ści d o m u w t e j u lic y .
S t r u k t u r a z aw o d o w a w ła ścic ie li d o m ó w je s t t u do ść tr u d n a do u s ta le n ia , g d y ż d a n e p o c h o d z ą z ró ż n y c h la t. P o d a je m y w ięc w y n ik i o p a r te n a z b a d a n iu 38 w ła śc ic ie li p o c h o d z ąc y c h z ró ż n y c h la t. R z e m ie śln ic y s ta n o w ią t u 5 0 % 46, 16 osób n ie u s ta lo n e g o z a w o d u (41% ), p o n a d to w y
89 W sch od n ia stron a u licy , k ier u n ek od b ra m y W ęgiersk ie) do R ynk u: 130 grz. (1571 r.), A D , k. 249v ; 120 grz. (1588 r.), A D 69, k. 63; 120 grz. (1589 r.), A D 68, k. 213; 150 grz. (1582 r.), A D 66, k. 397; na p rze c iw le g łe j stron ie u licy: 165 grz. (1570 r.), A D 62, k. 379; 60 grz. (1566 r.), A D 60, k. 518; 50 grz. (1575 r.), A D 62, k. 297V.
49 L u b do 86%, je s t to· jed n ak lic zb a o trz y m a n a przy pom ocy p o d sz a co w a n e j w a r to śc i dom u.
41 3 k o w a le , b ed n arz, 2 k o tla r ze , k ra w iec , p iw o w a r , rzeźn ik . 49 % d o m u z b ro w a re m 130 fl., A D 57, k. 57. 48 1 00 grz. (1591 r.), A D 68, k. 461; 100 grz. (1601 r.), A D 71, k. 855; 80 grz. (1580 r.), A D 66, k. 107, A D 65, k. 123; 80 grz. (1585 r.), A D 68, k. 34— 36, k. 41. 44 1 20 grz. (1578 r.), A D 64, k. 516; 110 grz. (1583 r.), A D 66, k. 83— 85; 100 grz. (1579 r.), A D 66, k. 60; 120 grz. (1591 r.), A D 68, k, 532; 85 grz. (1597 r.), A D 71, k. 498; 85 grz. (1578 r.), A D 64, k. 380; 54 grz. (1560 r.), A D 57, k. 758; 76 grz. (1585 r.), A D 65, k. 652; 60 grz. (1560 r.), A D 57, k. 683. 45 P u s ta d ziałk a sp rz ed a w a n a po p o ża rz e w 1568 r. za 32 grz., W A P K r. A D 64, k. 380.
4* 5 su k ie n n ik ó w , 3 sz ew có w , 2 k ra w có w , 1 m ieczn ik , 5 g arn carzy, 1 m urarz, 1 tk a c z, 1 p iw o w a r .
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M S Ą C Z U W X V I W . 797 s tę p u ją : k u p iec, m ły n a rz i szlachcic. W śród w łaścicieli dom ów zadłużo n y ch 53% sta n o w ią rze m ie śln ic y 47, 31% to· o sob y o n ie u sta lo n e j pozycji społecznej i zaw odow ej, n a d to k u p iec, szlachcic i m ły n arz.
P rzeciętna, częstotliw ość zaciąg ania pożyczek rac z e j je s t w ysoka, n a jb a rd z ie j zad łużone n ieru ch o m o ści to dom M ichała Sm ocza (7 k o le j n y ch pożyczek p om iędzy 1583 r . i 1597 r.) o ra z S zym ona R ynki k ra w c a i Szym ona C holew y rzeźn ik a.
P r z y ul. P o lsk ie j do koń ca X V I w. zid en ty fik o w an o aż 67 n ie ru c h o m ości w ty m ta k ż e n iew ą tp liw ie części dom ów (w 1651 r. — 44 domy) 48,
jak k o lw ie k w tra n s a k c ja c h o k reślo n e są ja k o d om us. W arto ść ty c h n ie ruchom ości w ah ała się od 40 do 140 grz. (przy śred n iej 82 grz.). B yły to p rzew ażn ie dom y d re w n ia n e ; d o m y u s y tu o w a n e w p o b liżu R y n k u m ia ły w yższą w artość, co. było spow odow ane n ie tylko· ich położeniem , a le ro d z a je m b u d u lca (np. d o m częściow o d rew n ia n y , częściow o m u ro w a n y n a ro gu R y n k u i ul. P o lsk iej). P o n a d to n a różnice w w arto ści dom ów w pływ ało w y p o sa ż e n ie ich czasem w u rzą d z e n ia p ro d u k c y jn e — b ro w a ry (m am y w zm ian k i o, 2 b ro w a ra c h w te j ulicy) lu b k r a m y 49.
W la ta c h 1570— 1600 w o ln y c h od d łu g u hip oteczn ego b y ło 45 dom ów (67%). S topień zadłużenia pozostałych 22 dom ów w ah ał się w granicach o d 10% do 232% ich w a rto śc i (ta o s ta tn ia liczba u sta lo n a jest w sto
su n k u do szacu n k o w ej w arto ści dom u, m oże b yć w ięc m yln a). Ś re d n ia w ysokość pożyczki ró w n a 41 grz. w y n o si ok. 50% p rz e c ię tn e j w arto ści dom u w ul. P o lsk iej.
R zem ieślnicy (37 osób) sta n o w ią 49% w łaścicieli w te j u lic y 50, k u p ców je s t 3, n a d to profesjonilstów 2, szlachcic 1; duża je s t liczba osób o n ie u sta lo n y m zaw odzie i pozycji społeczn ej, bo· aż 40% .
W łaściciele zadłużonych dom ów to obok 16 rzem ieślnik ó w (52%) 51, k u p iec i szlachcic, zaw odu 10 osób n ie u d a ło się u stalić. W u lic y tej o b se rw u je m y przejście dw óch dom ów n a w łasność w ierzycieli. W 1568 r. n a h ip o tek ę dom u Zofii K oczarkow ej je s t zaciągn ięta pożyczka w w y sokości 30 grz. 52, w n a s tę p n y c h la ta c h już jak o w łaściciel te g o dom u w y stę p u je jej w ierzy ciel, M aciej Z achw ieja (nie p o tra fim y o k reślić zaw odu żad n ej z ty c h osób).
W łaściciel d ru gieg o dom u, J a n N ow inka, zło tnik , zaciąga k o lejn e długi w w ysokości 110 fl. (1585 r.) 53, 400 fl. (1587 r.) 54 o ra z w 1588 r. 450 fl. u tego. sam ego w ie rz y c ie la co w po p rzed n im ro k u , szlachcica
47 3 garncarze, 1 szeiwc, 1 m iecznik, 1 kraw iec, 1 sukiennik, 1 murarz, 1 tkacz, 1 piw ow ar.
48 J. S y g a ń s к i, Historia Nowego Sącza, loc. cit.
49 ...domus dictus Jan k o w sk i cum braxato rio — cena 90 grz., w ła śc iciel Jan złotnik, A D 62, k. 257V; drugi sąsiadujący z nim dom u s cu m braxato rio w rękach Grzegorza Szocziasza, rzeźnika i browarnika, w artości 100 fl. aur., AD 62, k. 277. W zm ianka o zabezpieczeniu długu przez Erazma siodlarza na obiekcie oznaczonym jako cam era alias k ra m sue domus in p la te a Polonicali, AD 65, k. 541.
50 3 rzeźnicy, 8 s.zewców, 3 kow ali, 5 bednarzy, 2 kotlarze, m iecznik, konw isarz, 2 krawcy, 2 złotnicy, 2 czapnicy, szklarz, 2 siodlarze, 2 piekarze., wędzidlarz, fletnik(?) (fistulator), trębacz(?) (tubicinator).
. 51 4 szew ców , 2 rzeźników , 2 złotników, bednarz, 2 kotlarze, śrutarz, siodlarz, k raw iec, czapnik, szklarz.
52 WAP Kr. AD 62, k. 194. 53 W AP Kr. AD 68, k. 85. 54 WAP Kr. AD 69, k. 24.
798 A N N A Ż A B O K L IC K A
W ojciecha W oleńskiego 55, pod zak ładem s u m y 50 fl. n a 1 ro k, z p ra w em d zierżaw y w w y p a d k u n ie zap łacenia w te rm in ie d łu g u . W 1595 r. żona J a n a N ow inki sp rz e d a ła te n dom w sp o m n ian em u w yżej w ie rz y cielow i za n ieo k re ślo n e j w um ow ie w ysokości sum ę, po· śm ierci w ie rz y ciela je d n a k dom został o d k u p io n y w 1600 r.· p rzez D oro tę N ow inków nę, za p ew n e sp ad k o b ierczy n ię d łu żn ik a 56.
P rz y u lic y o k re ślo n e j p rzez źród ła jako p la tea R etro H ospitale (za p e w n e pó źniejszej św. D ucha), k tó ra w 2 połow ie X V II w . m ia ła
11 dom ów, zanotowano· d la końca XVI w. 19 n ierucho m ości. Ś re d n ia w a rto ść o b ie k tu p rz y te j u lic y w yno siła ok. 77 grz. w a h a ją c się w g ra nicach 50— 152 grz. Z adłużonych w o k re sie 1570— 1600 r. było· zaledw ie 5 dom ów , tj. 27% . S ta n zad łu żen ia w o k resie o m aw ia n y m w a h a ł się w g ran ic ac h o d 9% do 51% ich w artości, w ynosząc od 7 grz. (12 fl.) do 51 grz. Ś re d n ia w ysokość d łu g u hipotecznego· w y no siła 23 grz., co s ta now iło ok o ło 30% p rze c ię tn e j w arto ści dom u w tej ulicy. N a 19 w łaści cieli 40% sta n o w ią rzem ieśln icy 57, 13% kupcy, 7% przedm ieszczanie, n ieu sta lo n e g o zaw odu — 40% . W łaściciele zadłu żonych dom ów to 4 rz e m ie śln ik ó w 5S, 2 k up cy , 1 osoba n ieu stalo n eg o zaw odu, 1 p rzed m ieszcza- nin. Z adłu żen ie dom ów jest u m ia rk o w a n ie w ysokie, poszczególne dom y ob ciążają po jed y n cze pożyczki.
P rz y u l. S z p ita ln e j śre d n ia cena n ieruchom ości w y no siła 69 grz., w ah ając się od 34 do 140 grz. 59 W o k re s ie 1570— 1600 r. zadłu żonych dom ów było 10 (25%). S ta n zad łu żenia poszczególnych o b iek tó w b y ł n a s tę p u ją c y : pożyczki h ip o teczn e w a h a ły się w gran icach od 5% do 264% w a rto śc i dom u (o statn ia liczba obliczona n a p o dstaw ie p rze c ię tn e j w arto ści dom u, m oże by ć więc niep raw dziw a), w ynosząc średnio 39 grz., tj. około 56% p rze c ię tn e j w a rto śc i dom u w te j ulicy. 45% w łaścicieli to rz e m ie ś ln ic y eo, n ie m ożna u sta lić zaw odu 40% w łaścicieli, p o n ad to 2 k u p ców i 1 szlachcic. W łaściciele zadłużo nych dom ów to· 11 rz e m ie śl n ik ó w (58%) 61, 1 ku p iec, 1 szlachcic o ra z 6 osób o n ie u sta lo n y m zaw o dzie (32%). N ajczęściej pożyczają h ip o teczn ie M arcin Bleszcz, g a rn c a rz, o raz W aw rzy n iec K ra u s, tkacz.
P rz y ul. D rw a lsk ie j 62 oprócz dom ów d rew n ia n y c h stało· z ap ew n e p a rę k a m ie n ic lu b dom ów w yp osażon ych w u rzą d z e n ia p ro d u k c y jn e p od no szące ich w arto ść, pon iew aż d o m y te o sią g a ły cenę 300— 600 fl. (tj. 187 grz. 24 g r do· 387 g r z .) 63. Ś re d n ia w a rto ść dom u k s z ta łtu je się
55 WAP Kr. AD 69, k. 88.
58 WAP Kr. AD 71, k. 829; AD 72, k. 720.
57 K uśnierz, k aletnik, garncarz, bednarz, tkacz, sukiennik. 58 K uśnierz, k aletnik, garncarz, bednarz.
59 WAP Kr. AD 60, k. 122; AD 57, k. 691, 770.
e() 4 garncarzy, 3 szew ców , 2 piw ow arów , blecharz, murarz, tkacz, sukiennik, k raw iec, m iecznik, k ow al, zdun.
01 Szew c, m iecznik, k raw iec, sukiennik, 3 garncarzy, murarz, tkacz, piw o w ar i blecharz.
62 Liczba 23 dom ów niei jest p recyzyjn ie obliczona, gdyż ze w zględu na zm iany w łaścicieli nie· m ożna było u stalić ciągłego szeregu domów; być m oże można by ją było zredukow ać po w ciągn ięciu m ateriału z dłuższego okresu czasu, tzn. przed 1550 r. lub po 1600 r.
03 6 0 0 fl.; 450 fl. (1598 r.), AD 72, k. 604; AD 72, k. 97; 300 fl. (1562 r.), AD 59, k. 59; 150 grz. (1590 r.), A D 68, k. 331; 100 grz. (1562 r.), AD 60, k. 2; 100 grz. (1590 r.), AD 72, k. 373; 50 grz. (1567 r.), AD 62, k. 53; 70 grz. (1564 r.), AD 60, k. 248;
Z A D Ł U Ż E N IE H IP O T E C Z N E W N O W Y M S Ą C Z U W X V I W .
799 tu w w ysokości ok. 105 grz. W lata ch 1570— 1600 r. liczba zadłużonych do m ó w w ynosiła 5, tj. 21% w szy stk ich nieruchom ości. S tru k tu r a w ła sności w końcu X V I w. w y gląda n a stę p u jąc o : 34% w łaścicieli stan o w ią rzem ieślnicy, 8% kupcy, 8% profesjoniści, 8% przedm ieszczanie, 4% lu d ność w ie jsk a (sołtys). W łaściciele zadłużonych dom ów to 4 rzem ieśl n icy 64, 1 kupiec, 1 o rg an ista, 1 so łty s o raz 2 osoby nieu stalo n eg o zaw odu.
Pożyczki zabezpieczane n a hipotece ty c h dom ów b y ły dosyć w ysokie, a le raczej p o jedy ncze (tzn. n ie w y k a z u ją te n d e n c ji w zrostu) z w y ją tk ie m jedn eg o dom u w rę k a c h ro d z in y J a k u b a K o g u tk a, szew ca, obciążonego trz e m a k o lejn y m i pożyczkam i w su m ie p rze k ra cz a ją c y m i w arto ść n ie ruchom ości.
P rz e g lą d u lic n a su w a n a s tę p u ją c e uw agi. W k o ń cu X V I w . o b se r w u je m y zw iększenie się te m p a zad łużen ia dom ów. P ro ces te n n ie p rz e biega ró w n o m ie rn ie w c a ły m m ieście, nie je s t też w p ro st p ro p o rc jo n a ln y do w arto ści dom ów (por. p la n m iasta). N a jb a rd z ie j obciążone pożycz k a m i hipoteczn y m i b y ły d o m y w R y n k u , n a s tę p n ie p rz y ul. D rw alsk iej i M ły ń sk iej. C zęstotliw ość zaciąg an y ch pożyczek b y ła duża, a le śre d n i s ta n z ad łu żen ia dom ów n a ogół n ie p rz e ra s ta ł ich w arto ści.
N a śre d n i s ta n zad łu żen ia s k ła d a ła się o k reślo n a liczba tra n s a k c ji k red y to w y c h , obciążający ch b a rd z o n ie ró w n o m ie rn ie h ip o te k i poszcze g ó ln y ch nieru ch o m ości. O bok domów, k tó re m ia ły p ra w ie czystą h ip o tek ę — poniew aż tra n s a k c ja o. pożyczkę zaw ieran a b y ła raz lub p a rę ra z y w p rz e b a d a n y m o k re s ie — w y stę p u ją o b iek ty , n a k tó ry c h o b s e r w u je m y ciągłe n a ra s ta n ie dłu g u n a p o d staw ie o d n a w ia n y ch k o n tra k tó w z ty m sam ym w ierzy cielem lu b zaciąg an ia pożyczek u ró żn y c h osób pod z a sta w te j sa m e j nieruchom ości.
N ajw yższe z ad łu żen ie dom ów w ystęp o w ało w śro d o w isk u rze m ie śl niczym , a le nie ty lk o w śród zaw odów d e te rm in u ją c y c h n ieja k o niższy sto p ie ń zam ożności. R ów nie w ysoko zadłużone b y ły dom y złotników , k o n w isa rz y czy b ro w arn ik ó w , a tak ż e kupców . D om y rze m ie śln ik ó w czasem zm ien iały w łaścicieli i n a s k u te k n a d m ie rn e g o zad łużen ia p rz e chodziły w rę c e b y łeg o w ierzy ciela. Z adłużenie do m ó w k u p ieck ich nie nosiło c h a ra k te ru trwałego· i n a ogół n ie p ro w ad ziło w łaściciela do· u tr a ty n ieruchom ości.
S top ień zadłużenia dom ów rzem ieśln iczy ch w y d a je się pozostaw ać w m n iejszej zależności o d zaw odu w łaścicieli niż o d ogólnego sto p n ia zam ożności, o siąg n iętej drogą u p ra w ia n ia zajęć ubocznych, n ie z w iąza n y c h z rzem iosłem .
C elem sp raw d zen ia pow yższego p rze p ro w a d z o n o sondaż dotyczący s ta n u m ajątkow ego· g ru p y rze m ie śln ik ó w jedneg o zaw odu. W y brano szew stw o ze w zględu n a to, że je s t n a s ta w io n e na odb iorcę m iejscow ego, a w każd y m ra z ie w zasięgu ry n k u lok alneg o m ia sta . W danych o k o licznościach n ie stwarzało· w a ru n k ó w sp rz y ja ją c ą y c h podziałow i p ra c y
i p ro d u k cji m a n u fa k tu ro w e j o ra z zary so w y w a n iu się w ielkich różnic m a ją tk o w y c h i społecznych. Z u k ła d u cechow ego, n arzu cająceg o ró w nież z gó ry o k reślo n e pojęcia odnoszące się do w łasności w a rs z ta tu rzem ieślniczego: m ajster-czeladnilk-uczeń, w y elim in o w an o w m ia rę m ożności dw ie o sta tn ie k ate g o rie .
