View of Polish Studies of the Greek Church Fathers in the 16th and 17th Centuries

4 18

-POLSKIE OPRACOWANIA

GRECKICH OJCÓW KOŚCIOŁA W XVI I XVII WIEKU

P o n iew a ż S e k o ja P a t r y s t y o z n a p o d o z a s o b e o n e g o K o n g resu T e o ­ lo g ó w P o l s k i c h z a jm u je s i ę wpływem Ojoów K o ś o i o ł a na p i ś m i e n n i c ­ tw o p o l s k i e doby O d r o d z e n ia - a j e s t t o te m a t r o z l e g ł y - n i e t e o - l o g z a ś c h o ą c y d o ło ż y ć t u swą c e g i e ł k ę może z a w ę z ić t o o b s z e r n e z a g a d n ie n i e do r e l a o j l o o h a r a k t e r z e ln fo rm a ty w n y m , r e l a o j l , k t ó ­ r a o b e jm ie i n t e r e s u j ą c e go p o l s k i e o p r a o o w a n ia g r e o k io h Ojoów r z e o z o n e g o o k r e s u . Można je d n a k m ie ó n a d z i e j ę , ż e naw et t e n r o ­ d z a j u j ę o i a p rob lem u r z u c i j a k i e ś ś w i a t ł o na z a g a d n ie n i e wpływu ty o h Ojoów na n a s z e p iś m ie n n ic t w o r e l i g i j n e , a p r z y n a jm n ie j na o b e o n o śó i c h d z i e ł i pewną r o l ę , j a k ą o d e g r a ł y .

Mimo że b a d a n ia p a t r y s t y o z n e w omawianym o k r e s i e s ą u n a s j e s z o z e n i k ł e w p o ró w n a n iu z Z achodem , g d z i e w tym c z a s i e p o w s ta ­ ł y j u ż w i e l k i e z b io r y t e k s t ó w i p ie r w s z e s y n t e z y t e o l o g i i p a t r y s ­ t y c z n e j * , z a p r e z e n to w a n y p o n i ż e j w p ra w d zie n ie k o m p le tn y l e o z d o ś ć o b s z e r n y m a t e r i a ł , b ę d z ie ś w ia d o z y ó o i s t n i e n i u w p o w a żn ej m ie r z e z a in t e r e s o w a ć g r e o k im i O jcam i K o ś o i o ł a z g o d n ie z n u rtem e u r o p e j ­ sk im , k t ó r e p r z y b r a ły na o g ó ł s p e c y f i c z n y o h a r a k t e r , s ł u ż ą o p r z e ­ w a ż n ie c e lo m p o lem io zn y m , h o m ile ty o z n y m i d u s z p a s t e r s k i m . N ie z a ­

b r a k ło je d n a k z n a c z n y c h o s i ą g n i ę ć naukow ych w z a k r e s i e w ydaw niotw t e k s t ó w o r y g in a l n y c h i p r z e k ła d ó w .

D z ie d z in a t a z w r ó o l ł a j u ż b a o z n i e j s z ą uwagę n a s z y o h p a t r o - lo g ć w , o ozym ś w ia d c z ą p r a o e A .B o b a r a , J .M .S z y m u s la k a o r a z R.An­ d r z e j e w s k i e g o , d o t y o z ą o e r o z w o ju p a t r y s t y k l w P o l s c e . Są t o r e ­ l a c j e c e n n e , l e o z z a le d w ie z a r y s o w u ją t ę d z i e d z i n ę . P a t r y s t y k a w P o l s c e c z e k a j e s z o z e na o b s z e r n ą 1 w n ik liw ą m o n o g r a f ię . P iś m ie n ­ n ic t w o s t a r o p o l s k i e d o s t a r c z a bowiem o b f i t e g o m a t e r i a ł u - praw ­ d z i w i e une mer a b o i r e - z e w sz e o h m la r g o d n eg o u w a g i, zarów no w o b r ę b ie w y z n a n ia k a t o l i c k i e g o j a k p r o t e s t a n c k i e g o , a t a k ż e p r a ­ w o s ła w n e g o . S ta n o w i ono dowód z a i n t e r e s o w a n i a i z n a j o m o ś c i p ism

1 Z ob. J .M .S z y m u s la k , Z a r y s d z ie j ó w p a t r y s t y k l , w: D z i e j e t e o l o g i i k a t o l i c k i e j w P o l s o e , L u b lin 1 9 7 8 , t . 3 , 8 1 - 1 9 3 .

419

-g r e o k io h Ojców K o ś o io ła o ra z ic h z a s to s o w a n ia w różn ych d z ie d z ln a o h p iśm ie n n ic tw a r e l i g i j n e g o . N i n i e j s z a r e l a c j a n o s i , jak j u ż z a z n a c z o n o , c h a r a k te r i n f o r ­ macyjny z e w zgląd u na o b f i t o ś ć m a te r ia łó w , n ie r a z bardzo r z a d k ic h lu b ro z p r o sz o n y o h po różn ych b ib l io t e k a o h p o ls k ic h 1 z a g r a n ic z ­ n y ch , ja k i z powodu braku k o m p e te n c ji a u to r k i w d z i e d z i n i e t e o ­ l o g i i ; będą t o w ię o z k o n ie o z n o ś o i o b ser w a c je n ie j a k o z lo t u p t a ­ k a , k t ó r e n ie d a ją s y n te z y m er y to r y o zn ej c a ł e j t e j s p u ś c iz n y , z a ­ równo o d z ie d z ic z o n e j , j a k 1 w ła s n e j , bądź a d a p t a c j i w P o ls c e . Postaram y s i ę n a to m ia st w zb o g a cić t ą o g ó ln ik o w ą r e l a c j ą w w ia d o - m ośoi z z a g a d n ie ń d o tą d n ie p o r u sza n y ch , a w ięo zobrazow ać p r e l l - m in a r ia n a szy ch z a in te r e s o w a ń i prao o k resu O d rod zen ia, by p o k a za ć, z jakim zasobem w ied zy o g r e c k ic h Ojoach K o ś o io ła r o z p o c z y n a ł s i ę w iek XVI. P o słu ż y do t e g o om ówlonie za so b u ręk op isów i inku nab u łów , z a w ie r a ją c y c h olsm a ty o h Ojców w z b io r a c h p o ls k ic h - o p o św ia d c zo n ej ów ozesn ej w ła s n o ś c i p o l s k i e j . Pewnym d a lszy m w zbogaceniem r e l a c j i b ę d z ie p o b ie ż n e p rzy n a jm n iej p r z e d s ta w ie n ie r e c e p c j i pism ty o h ż e Ojców w d z i a ł a l n o ś c i Cerkwi W schodniej na n aszych k r e sa c h w schod­ n ic h .

Głównym źródłem n i n i e j s z e g o p r z e g lą d u b y ła b i b l i o g r a f i a p t . " R ecep cja an tyk u c h r z e ś c ij a ń s k ie g o w P o l s c e , opracowana p r z e z C.Ma­ zu ra 1 J .C z e r n la t o w io z , t . l o z . 1 -2 /L u b lin 19T8, 1 9 8 3 /. Wydaje s i ę , że ważnym źródłem do p o z n a n ia s p u ś c iz n y g r e c k ic h Ojców w na­ s z e j k u lt u r z e s ą ró w n ież wspomniane j u ż z b io r y r ę k o p isó łr i in k u n a­ b ułów , sta n o w lą o e w ła s n o ś ć p o ls k ą . Mogą być one e w e n tu a ln ie źródłem p ó ź n ie j s z y c h prao n aszyoh hum anistów - t e o lo g ó w , lu b p rzyn ajm n iej św iadectw em ic h z a in te r e s o w a ń p a tr y s ty c z n y c h . Dużo w iadom ości d o s ­ t a r c z a t e ż p r a c a W .S z e liń s k le j ^ , p t . " B ib lio t e k i p r o feso r ó w U ni­ w e r s y te t u K rakow skiego w XV i p o czą tk a ch XVI w iek u . Inne j e s z o z e ź r ó d ło " L ib ri d llig e n t ia r u m " , o ż y l i s p i s y wykładów cz y ta n y c h w Aka­ d em ii K r a k o w sk iej, n i e s t e t y , p o za wyjątkowymi przypadkami n ie p o - d a je przykładów p o p u la r y z a c j i pism g r e c k ic h Ojców.

420

-P rzech od ząc do w ła śc iw e g o ok resu - r o z w in lę ty o h w pewnym s e n ­ s i e stu d ió w nad pismami Ojców - t r z e b a za o z ą ó od początkow ego o k r e ­ su rozw oju ty o h z a in te r e s o w a ń , na p o d sta w ie p r z e g l ą d u

z a s o b ó w r ę k o p i ś m i e n n y c h o r a z p i e r ­

w o d r u k ó w z XV i p o o z. XVI w ., o g r a n ic z a j ą c s i ę p rzew aż­ n ie do zasobów n a jb o g a ts z e j pod tym względem B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń ­ s k i e j , p rze ch o w u ją ce j z b io r y ów ozesnyoh p ro feso r ó w A kadem ii Kra­ k o w sk ie j bądź in n ych ofiarodaw oów z t e g o śr o d o w isk a , by sp r a w d z ić , czy i j a k i b y ł zw iązek p oeiad an yoh d z i e ł z naszym p isa rstw em t e o ­ lo g ic z n y m . Źródłem w iadom ości o tyoh za so b a ch s ą k a t a lo g i r ę k o p i­ sów i inkunabułów opraoowane p rze z W .W isłockiego**. W ym ieniają one n o ty p r o w e n ie n o y jn e p o sz o z e g ó ln y c h p o z y o j i,o o sta n o w i ważne p ośw iad­ c z e n ie o b ieg u ty c h d z i e ł wśród n aszyoh h um anistów . U zu p ełn ien iem zesta w u W is ło c k ie g o j e s t k a t a lo g ręk o p isó w k a p it u ln y c h K atedry

a

K ra k o w sk iej, opracowany p rze z J .P o lk o w sk ie g o . I s t n i e n i e ty o h d z i e ł przy K ated rze K rakow skiej p o tw ie r d z a ją t r z y k r o ć sp orząd zan e od XII do XVI w. s p is y inw en tarzow e sk arb oa k a te d r a ln e g o .

W spadku po ś r e d n io w ie c z u obok za o h o d n ich Ojoów K o ś c io ła p r z e tr w a ły n l e l i o z n e pism a k ilk u t y lk o g r e o k io h Ojoów, w y łą c z n ie w p rze k ła d a c h ł a c i ń s k i c h . W cy tow an iu t y tu łó w ty o h d z i e ł p o słu g iw a ć s i ę będziemy ic h brzm ieniem orygin aln ym w edług r ę k o p is u . Wśród r ę ­ k opisów B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j sta n o w ią o y o h w ła sn o ść p o ls k ą lub k o n k r e tn ie k rakow skloh p r o fe so r ó w , k tó r e o z ę s t o k r o ó sam i p r z e p is y ­ w a l i , z n a la z ły s i ę datowane lub o k r e ś la n e na w iek X III/X IV rę k o ­ p i s y , n a stę p u ją o y c h g r e o k io h Ojoów /n u m eraoja d o t . zb iorów B i b l i o ­ t e k i J a g l e l l o ń s k l e j / t

- Jana D am asoeńskiego "De o rth o d o x a f l d e - 3 e g z .: 1 2 0 6 ,1 2 9 2 ,1 4 0 4 "De Deo" - P o lk . 177 - G rzegorza z Nys$y /" V l t a M o y s ll" ? / - 1292 - B a z y le g o "Hexameron" - 1292 3 K a ta lo g ręk o p isó w B i b l i o t e k i U n iw e r sy te tu J a g i e l l o ń s k i e g o , Kra­ ków 1 8 77-1881; t e n ż e , In cu n a b u la ty p o g r a p h io a B lb lio t h e o a e U n i- v e r s l t a t l s J a g e l lo n i o a e C r a o o v le n s is , C raoow lae 1900. 4 K a ta lo g ręk op isów k a p it u ln y c h k a te d r y k r a k o w s k ie j. Arohiwum do d z ie jó w l i t e r a t u r y i o ś w ia ty w P o ls o e , 1884, t . 3 ,1 - 1 6 8 ;

4 2 1

-- " S e n te n tia e SS.Patrum -- Centlloqulum" /może łą o z n ie z ła c iń sk im i

tak że i greokioh Ojoów/Polk. 119

- Jana Chryzostoma "De oompunotlone o ord is" - P o lk . 177

oraz z w.XIV ew. XV:

- Jana Chryzostoma "De laude e t u t i l i t a t e p o e n ite n tia e " - 1220

- E uzebiusza "Sermo de morte s.A m brosil" / ? / - 1933.

Z t e j s t a r s z e j t r a d y c j i rękopiśm iennej p r z e s z ły do XV w. ty lk o Ja­

na Damasceńskiego "De orthodoxa fid e " 1 Jana Chryzostoma "De laude

e t u t i l i t a t e p o e n ite n tia e " , p o ja w ili s i ę natom iast in n i Ojoowie

jak Cyryl J e r o z o lim sk i 1 Grzegorz z N azjanzu, tu d z ie ż inne d z ie ła

autorów z poprzedniego o k resu . K róluje tu Jan Chryzostom. Z XV w.

p rzetrw ała znaozna l ic z b a ręk op isów , zaw ierających pisma Ojców

g reo k io h , w tym 13 z d z ie ła m i Chryzostoma:

- "Omellae^ super Matthaeum" /pow tórzone w tr z e o h ręk op isach

1 4 0 i, 1402, 1 4 03/

ł- "Super Ioh an n is om elia VI" - 1417

- "Sermo super Symbolum" - 1484

- "Sermo in Dominion Letare" - 1649

- "Sermo de p o e n ite n tia " - 2239

- "Adversus v itu p e r a to r e s v it a e m onasticae" - 1210

- "De r e p a r a tio n e la p s i" - 1347

- "De eo qucd nemo l e d i t u r , n l s i a se ip so" - 2039

- " E p istoła" / ? / - 1298

- "De s .S p ir it u " - 1402

- T r a n s la tio e graeoo s .C r lso sto m i a Georgio Trapesonolo . . . 1473

- 2392

- 7V ita I.C h rysostom l ex P a lla d io " - 1404

Inni Ojoowie reprezentow ani są p rzez n ie llo z n e swoje d z i e ł a , k tó ­

re dwu- lub tr z y k r o tn ie pow tarzają s i ę w odpisach:

te n ż e , D w ieśoie n a jsta r sz y o h Inkunabułów z b i b l i o t e k i k a p it u l­

nej krakow skiej od r . 1462-1900, Kraków 1887.

422

- B azyli "Ad suos nepotes de s tu d iis lib e ra lib u s" - 516,818,3245

"De moribus" - 516

"Do v lta a o lita r la " - 1685

- Jan Damasoeóskl "De orthodoxa fld e" - 1405,1406

"Theologla" / ? / - Folk. 181

"De terminibus lo y o a lib u s, p h ilo so p h io is e t

th eo lo g lo l8 " - 1383

"Liber sententiarum" - Polk. 186

- /P seudo/ Cyryl Jerozolim ski "E pistoła de v it a e t m iraculis

b.Hieronymi" - 770,1283,2263,2286

- /P seudo/ Euzebiusz "^ p istola ad Damasum De v lt a , m iraoulis e t

dootrina b.Hieronymi" - 770,1283;

Polk. 192

"De preparatione evangolioa" - Polk. 215

- Grzegorz z Nazjanzu "Apologoticus" - 1347,1406

W pojedynczych d zieła ch reprezentowani są:

- Grzegorz z Nyssy "Vita Moysil" - 1286

- Origenes "Homilia super Genesim" - 1429

"Planotus Origenis" - 1649

- Cyryl Aleksandryjski "Thesaurus adversus h aereticos" - 1286

- Ephraem Syrus "Sermones XX" - 1404

Powyższe d z ie ła przekazane w rękopisach wymagają id e n ty fik a c ji

tak co do zaw artości, jak i autorstwa.

Pewne św ia tło na reoepoję pism greokioh Ojców rzuol również

porównanie zasobu rękopiśmiennego z dopływem do kraju inkunabułów

również o poświadczonej w łasności p o ls k ie j , szc zeg ó ln ie ówczesnych

profesorów krakowskioh. Ujawni ono z jednej strony dopływ nowyoh

d z i e ł , z drugiej zaś wskaże na utrzymującą s i ę wagę i poozytnośó

innyoh. Ze spuśoizny rękopiśmiennej n ie znajdujemy wśród inkuna­

bułów /może je sz c z e n ie b y li wydani?/ obu Cyrylów ani obu Grzegorzy

brak też Jana Damasoeósklego, a także Efrema. Zaprzeozenie obeo-

nośol tych d z ie ł j e s t jednak tylk o przypuszczeniem, gdyż egzempla­

rze loh d z ie ł mogły zaglnąó w naszych zbiorach. Doohodzi nato­

miast "nowy" Ojciec - Atanazy z trzema dziełam i /łą c z n ie w 7 egzem­

p la r z a c h !/, zawierająoymi pisma antyheretyckle:

- 4 2 3

- "Contra haereticos et gentilem Omnibono Leoniceno intorprete", wyd. 1432 /3 egz./

- "Contra Arrium haeretloum do homousio... controversia". - "Opusculum in Psalmos", wyd. 1498 /3 egz./

Pojawiają, się również nowe dzieła, dotąd nie występujące w ręko­ pisach, przede wszystkim pisma Chryzostoma, ujęte w duże zbiory, a więc:

- "Homillae 44 super psalmum Miserere et Epistołas s.Pauli"/3 egz./ - "Momiliae 70 in Evangelium s.Matthaei" /3 egz./

- "Homillae ln Epistolam s.Pauli ad Hebraeos" /3 egz./ - "Homeliarius Dootorum ... I.Chrisostomus..."

- "Sermones de patientia lob" /2 egz./

- "He poenitentia in David et Do vlrginitate". Poza tym:

- Bazylego "De studio poetarum et oratorum" /3 egz./ - Orygonesa "Contra Celsum"

- Euzebiusza "Boclesiastioa historia" "Chronloon"

"De praeparatlone evangelica" /3 egz./ "De ąuibusdam theologiois ambiguitatibus".

Zaznacza się tu nieustająoa potrzeba korzystania z pisma Bazylego o ezytaniu autorów klasycznych pogaóskioh - potrzeba charakterys­ tyczna wobec trwająoego jeszoze ortodoksyjnego zacofania niektó- ryoh środowisk, mimo silnyoh prądów humanizmu. Podobnie wobec na­ rastających fermentów religljnyoh popularnośó zyskują dzieła anty- heretyekie Atanazego, pojawia się też działo Origenesa "Contra Celsum". Wśród Inkunabułów zadziwió może nleobeonoóó Jana Damasceń­ skiego i jego ważnego dzieła "De orthodoxa fide". Zwraoa uwagę polemiozny 1 apologetyozny oharakter spuśoizny lnkunabulistyoznej, jak również homiletyka egzegetyozna i moralistyozna. Podkreślió należy fałct, ża inkunabuły te zawierają przeważnie dzieła tłumaozo- ne z greki już przez humanistów, takloh jak Jerzy z Trapazuntu ozy Omnibonus Leonloenus lub Jan Argyropulos, a więo z nowym spojrze­ niem na teksty, bardziej już bliskim oryginałom.

424

-ż r ó d ło do badań nad r e o e p o ją pism Ojców - w y k ł a d y w A k a-^ d e m i l K r a k o w s k i e j . Tu n i e s t e t y n a tr a fia m y praw ie na p u stk ę ; p r z e jr z a n e " L ib ri d iłig e n t ia r u m " wykładów p r o f e s o r s k io h za ok res p raw ie s t u l e t n i - 1 4 8 8 -1 5 8 1 w ykazują t y lk o c z t e r y w yk ła­ dy pod n a stę p u ją c y m i z a p isa m i:

- 1488 Ia co b u s de G u s tln in /G o s t y n in ? / In p o e s l B a s iliu m / t z n . B a s iliu m Magnum - "De l e g e n d is p o e t i s " /

- / 1 5 1 6 / V r a t i s l a v i e n s l s M iohael /W rooław ozyk / E x p o s it io hymnorum-que i n t e r p r e t a t l o ex D o c to r ib u s i n Gymnasio C raoo- v l e n s l pro junlorum e r u d i t i o n e . . . o o n f l a t a . /w yd. w Krakowie 1516, k . 1 3 2 / .

- 1528 mgr A nselm us F rlb u rg o /E p h o r ln u s / B a s i l i i Magnl może t o s a ­ mo pism o "De le g e n d is l i b r i s " , wobec ów ozesn ej kon­ t r o w e r s j i d o ty c z ą c e j n a u c za n ia g r e k i i o z y t a n ia n i e ­ k tó r y c h autorów k la s y c z n y c h p o g a ń sk io h , że wspomnę aw antury z Jerzym Libanem, potem z Maciejem W a le r ia ­ nem na w ykładach w Akadem ii K r a k o w sk iej.

1581 Io a n n e s W ie lo g o r s o iu s O r a tio n e s C h r iso sto m l De non oontem -nenda E o o l e s ia ; W ie lo g ó r s k i byó może c z y t a ł t e k s t g r e c k i , p oniew aż z n a ł t e n ję z y k 1 w y k ła d a ł ta k ż e gram atykę g r e c k ą . B ył t o tem at znowu p opu larn y w n a - ra sta ją o y m p iś m ie n n io tw ie k on trreform aoyjn ym , w s y ­ t u a c j i b u r z liw y o h w ydarzeń r e l i g i j n y c h .'

W ym ieniliśm y g r e o k ic h Ojców K o ś c io ła i lo h pism a p o sia d a n e w P o ls c e w o k r e s ie w czesn eg o O d rod zen ia, z d a ją c s o b ie z r e s z t ą s p r a ­ w ę, że w iadom ośoi t e s ą fra g m en ta r y cz n e w sto su n k u do zapewne po­ sia d a n e g o wówozas z a s o b u , o p a r te na w ybranyoh, d o stę p n y o h ż r ó d ła o h . O brazują one w szak że s t a n z a in te r e s o w a ń g łó w n eg o , a r a c z e j je d y n e ­ go w owym o z a s ie o śro d k a ż y c ia umysłowego - Krakowa, p r z e t o p r e z e n ­ t u j ą obraz b l i s k i r z e c z y w i s t o ś c i . Poznawszy z a só b I n t e r e s u j ą c e g o nas p iśm ie n n ic tw a n ie od r z e c z y b ę d z ie w skazań i c h w ł a ś o i o i e l l p ośw iad czon ych w n o ta tk a o h p r o w e n ie n c y jn y c h . Do gron a z a i n t e r e s o ­ wanych tym p iśm ien n ictw em n a l e ż e l i p rze d e w szy stk im p r o fe s o r o w ie A kad em ii, j e j m a g is tr z y 1 b a k a ła r z e ora z n i e l i c z n e osob y sp o za Krakowa, ja k s i ę z d a j e , gdyż i d e n t y f i k a c j a s z e r e g u p o sia d a o z y w

y-- 425

maga jeszcze badań**.

Z notatek prowenienoyjnyoh wynika, że najwięcej rękopisów z pismami greckioh Ojoów posiadał w XV w. Jan Dąbrówka, wybitny profesor teologii 1 kanonista /+1472/. Długosz pisał o nim "vir in saoris litteris et humanis óptime eruditus ... oanonum dootcr

y

olarus et insignis . Sam przepisywał lub nabył i opatrzył swym nazwiskiem rękopisy Jana Damasceńskiego "De fide", Grzegorza z Nazjanzu "Apologetious", Bazylego "Hexameron", Grzegorza z Nys^y /nieokreślone dzieło/, Chryzostoma "Epistoła" /nieokreślona/, /Pseudo-/ Cyryla Jerozolimskiego "Epistoła de miraoulis s.Hierony- mi", /Pseudo-/ Euzebiusza "Epistoła de morte Hieronyml", "Epistoła de morte s.Ambrosil". Współozesny Dąbrówoe Jan ze Słupozy posiadał Jana Damasceńskiego "De fide", Jana Chryzostoma "De reparatlone Lapsi", a przepisywał Grzegorza z Nazjanzu "Apologetious", dla Piotra ze Żwanowa, który był posiadaczem Chryzostoma "Homiliae su­ per Matthaeum" oraz "De s.Spiritu"; u Michała Wrooławczyka znaj­ dowały się dwa działa Bazylego "Dś moribus" oraz "Ad nepotes ..." /o czytaniu autorów pogańskich/. Przytoozymy też spoza Krakowa biskupa włocławskiego Jakuba de Senno /Sienno, zm. ok. 1470/, po­ siadacza Jana Damasceńskiego "De fide", Grzegorza z Nyssy "Vlta Moysii" i dwa pisma o Orygenesie: "Apologla Pamphyli pro Origine" oraz "Traotatus Ruffini pro sodem Origine". Pominę tu innych XV- wiecznyoh właśoioieli dwóoh lub pojedynozyoh rękopisów^.

C Przytoozymy tu przykład rękopisu skarboa Katedry Wawelskiej /Polk. 119/ pt. "Theologia moralis", zawierającego m.in. "Sen- tentiae Sanotorum Patrum - C e n t i l o q u l u m . z dopowiedzeniem w tytule: de diotis dootorum fidellter oollegi ao proprla manu oonsoripsi et oomplexl a.d. 1384... Henrlco Warmiensls Eoole- slae episoopo frater Iohannes Merhelyn ... leotor oonwentus Fredeburgensis Camenesis dlooesls ord.heremltarum s.Augustlnl". 7 Zob. "Liber benefloiorum diooesis Craooviensis", Kraków 1863,

t.l, 452 et 546.

8 Np. Jan Latoszyński - Damascenus... "Bo Deo", Chrisostomus "De oompunotione oordls"; Paulus de Worczyn - Bazylego "De vlta solitaria", Chryzostoma "Sermo in Dominloam Letare", Orl- genls "Planotus"; Łukasz de Magna Cosmin - /Pseudo-/ Cyryla Jeroz. "Epistoła de miraoulis s.Hleronymi", oraz /Pseudo-/ Euzebiusza "Epistoła de morte Hleronymi"; Tomasz ze Strzemplna - Chryzostoma "Adversus vituperatores...".

4 26

Z p r z e ło m u XV i XVI w. wym ienim y w y b itn y c h h u m a n istó w , p o s i a ­ d a j ą c y c h In k u n a b u ły z pism am i g r e c k ic h O jców , j a k M ik o ła j C z e p e l / + 1 5 1 8 / , k t ó r y m ia ł w swym k s i ę g o z b i o r z e : - A ta n a z e g o - "C ontra h a e r e t i c o s " - O r y g e n e sa - "C ontra Celsum " - E u z e b iu s z a - "De p r a e p a r a t i o n o e v a n g e l i c a " . J a n S om m erfeld / + 1 5 0 1 / - A ta n a z e g o - "C ontra h a e r e t i c o s " - "Opusculum i n P sa lm o s"

- C h ry zo sto m a - " H o m ilia e i n E v a n g e łiu m M a tth a e i" - E u z e b iu s z a - "De p r a e p a r a t i o n e e v a n g e l i c a " , M a o iej z e S z y d ło w a /+ p r z e d r . 1 5 2 0 /

C h ryzostom a " H o m ilia e 44 s u p e r Psalmum M is e r e r e e t E p i s t o -l a s s . P a u -l i "

- " H o m ilia e i n E p ą sto la m s . P a u l i ad H eb ra eo s" - " H o m ilia e 70 i n M vangelium s .M a t t h a e i" - " / H o m e l i a r i u s : / H o m ilia e s . C h r i s o s t o m i " . Można p r z y t o c z y ć s z e r e g in n y c h h u m an istów r ó w n ie ż z n a k o m ity c h , k t ó ­ r z y m o g li n a b y ć m n iej d z i e ł , a l e p o j a w ia ły s i ę u n ic h n a t o m ia s t wy­ d a w n ic tw a j u ż z p o c z ą tk u XVI w. op racow an e w d uchu humanizmu b i ­ b l i j n e g o . N a l e ż e l i do n i c h : M a rcin h iem /+ 1 5 4 O / p o s i a d a j ą c y C h ry zo sto m a " H o m ilia e" w w yd an iu O e c o la m p a d iu sa / 1 5 2 2 / , p o n a d to A ta n a z e g o "C ontra A rrium ", p o n ie w a ż b a r d z o i n t o r e s o w a ł s i ę sp r a w a ­ mi h e r e z j i - d a l e j M ich a ł S t e r n b e r g z O l e ś n i c y / + 1 5 2 7 / , k t ó r e g o b i b l i o t e k a z a w i e r a ł a lcom on tarze b i b l i j n e C y r y la A le k s a n d r y j s k ie g o /P a r y ż 1 5 1 3 - 1 5 1 4 / w t łu m a c z o n iu J e r z e g o z T r a p e z u n tu , z n ie z w y k le li c z n y m i w ła sn y m i m a r g i n a li a m i, n a d to B a z y le g o " 0 p e r a " / l 5 2 0 / rów ­ n i e ż w p r z e k ła d a c h hu m an istów - J a n a A r g y r o p u la , J e r z e g o z T r a p e ­ z u n tu i i n n y c h . W ym ienić t u n a le ż y r ó w n ie ż M ic h a ła W ro cła w czy k a / + 1 5 3 4 / , w ł a ś c i c i e l a d z i e ł C h ry zo sto m a "Opera" /W e n e c ja 1 5 0 3 / , z j e g o m a r g in a lia m i o r a z B a z y le g o "De m o rib u s" w p r z e k ł a d z i e L .B r u - n i e g o .

Sum ując dane o trzy m a n e z p r z e g lą d u n a s z y o h zasob ów r ę k o p i ś ­ m ien n y ch i drukow anych / i n k u n a b u ł y / o p o ś w ia d c z o n e j ó w c z e s n e j w ł a s n o ś c i p o l s k i e j , można s t w i e r d z i ć , że w s p u ś o i ź n i e t e j r e p r e

-- 427

ze n to w a n i s ą p raw ie w szy scy O jcow ie g r e c c y /n a d a l w tłu m a o ze n ia o h ł a c i ń s k i c h / , ohoć w różnym s t o p n iu , co w y n ik a ło praw dopodobnie z odm iennych z a in te r e s o w a ń bądź różn ych m o ż liw o ś c i n a b y c ia . Z ok­ r e s u XV w. p oza faktem p o s ia d a n ia Ic h le k t u r y ora z w n ik a n ia w ic h t r e ś ó , o ozym św ia d c z ą m a r g in a lia , n ie p o z o s t a ły ś la d y aktyw nych badań, k tó r e p o d j ę t e z o s ta n ą d o p ie r o w XVI w. Można w ię c o g ó ln ie o k r e ś l i ć , że w w ieku XV za zn ajam ian o s i ę z d z ie ła m i Ojców, le o z d o p ie r o w XVI w. z a c z ę t o nad nim i p racow ać, w yd ająo, tłum aoząo i w y k o r z y stu ją o ic h t e k s t y do swych p r a c , oo b ę d z ie warunkiem w ła ś ­ c iw e j r e c e p c j i s p u ś c iz n y p a t r y s t y c z n e j .

W r e o e p c j i t e j , ja k ą k o lw ie k ona b y ła , I s t o t n ą r o l ę o d e g r a ło

z a s z c z e p i e n i e g r e c y s t y k i w P o l s o e

od p oczątk u XVI w .,u m o ż liw ia ją c e b e z p o śr e d n i k o n ta k t z t e k s ta m i o r y g in a ln y m i, oo z k o l e i s t a ł o s i ę podstaw ą d la p r z y s z ły c h p rac nad nim i oraz sp o ży tk o w a n ia ic h w różn ych c e l a c h . Ta zn ajom ość g r e ­ k i zaow ocow ała ta k ż e w różn ych d z ie d z in a c h t e o l o g i i . Wprawdzie w prow adzenie n a u c za n ia g r e k i w Akademii K rakow skiej n ie o b e s z ło s i ę bez t r u d n o ś c i i zahamowań, l e o z d z i ę k i wpływowi możnego h u - m a n is ty -b isk u p a i p o d k a n c ler ze g o P io t r a T om ickiego u c is z o n o opo­ z y c j ę i wznowiono w ykłady g r e k i w A kadom ii. Pomocą w nauce p o s łu ­

ż y ła p ie r w s z a k s ią ż k a g r e ck a wydana

w

P r z y s tę p u ją c do zo b razow an ia r e c e p c j i pism Ojców g r e c k io h w ydaje s i ę r z e c z ą s łu s z n ą p r z e d s ta w ić j ą w ed łu g rodzajów o p ra co ­ w ania t e k s t u - a w ięc w ydania ic h w ję z y k u o r y g in a łu , w p rze k ła d a c h

- 428

w ła s n y c h

oraz w przedrukach krajowyoh wydawniotw obcych, a n a stęp ­

n ie

charakter r e o e p o ji tr e śc io w e j na podstaw ie przeglądu

naszego piśm iennictw a związanego z tra d y o ją p a tr y sty o z n ą .

Do połowy XVI w. ze sp u ścizn y XV-wieoznej owocują u nas t y l ­

ko Chryzostom 1 B a z y li. Byś może był to wpływ posiadanyoh zasobów,

wyjątkowo o b fity c h w ic h d z i e ł a . Już od r . 1538 mamy do o sy n ie n la

z aktywną d z ia ła ln o ś o ią naszyoh humanistów, k tórzy z a in io jo w a li

prace p a tr y sty o z n e . Oto Jerzy Llbanus, nasz pierw szy rodzimy g r o -

o y s ta , wojująoy propagator g r e k i, z e sta w ia w języku oryginalnym

a n to lo g ię z pism głównyoh Ojców g r e o k io h , a w ięo z Chryzostoma,

Bazylego i Grzegorza z Nazjanzu. 0 j e j zaw artośol n ie dowiemy s i ę

ohyba n igd y, ponieważ p o z o s ta ła w r ę k o p is ie i p o d z i e l i ł a lo s y z b io ­

rów Z a łu sk io h . Znamy ty lk o z t y t u łu , który w o p is ie J .D .J a n eck ieg o

brzmi następująoo^ : "A nthologia Sanotorum Patrum lu s s u . . . D .P o t-

r i Tomicki . . . Rognl P o lo n ia e summi o a n o e l l a r i l , llb e r a liu m s t u -

diorum elusdem u rb is M aeoenatis a M.Georgio L ibanie / s i o , / Lęgni-

o e n s i, humaniorum litte r a r u m i n Gymnaslo C raoovlen si d o o to rs o o l-

le o t a A.D. i5 2 8 " . Janooki dodaje komentarz: "A nthologia autem, opus

sane exlmium, i l l u s t r l s s i m i s l o o i s e B a s i l l o Magno, Gregorlo Theo-

lo g o e t Ioanne Chrysostomo desum tis oontektum atque s u i s p r o p r lls

a n n o ta tio n ib u s d istin o tu m oommunem hano luoem nunquam a d s p e z l t . . .

In e p i s t o ł a ad Tomioium praem issa de p r e s u lls i l l i u s optlm i in

omne litte r a r u m genus m e r itis o o p io sissim e

oommemorawlt n o ste r

U l e L ibanius" . U m ieszozenie teg o ręk o p isu p rzez Janooklego w d z ie ­

l e "Codioes g r a e o i in quarto" św iadczy, że t e k s t t e j a n t o lo g ii z o s­

t a ł zestaw iony w język u greckim .

Więoej s z o z ę ś o ia m iał S ta n isła w H ozjusz ze wspomnianym wyżej

łaoiń sk im tłumaozeniem Chryzostomowego "Mnicha", skoro z d o ła ł wy­

drukować go łą o z n ie z tekstem greoklm w Krakowie /1 5 3 8 / .

k ilk a

l a t p ó źn iej dom inikanin Maoiej W alerian wydał Bazylego "Do e v o lv e n -

d ls l i b r i s gen tlllu m " w oboym wprawdzie p r z e k ła d z ie Leonarda B runl-

ego, le c z z własnym komentarzem /1 5 3 4 /, a n ied łu g o po mim Maroin

9

Zob, J .D .J a n o o k i, Spocimen o a ta lo g i oodleum manazoriptorum B i-

b lio th e o a e Z alu solan ae, Dresdae i7 5 2 , 117-iŁ B .

- 429

Kromer sam tłum aozył na ła c in ę n ie k tó r e mowy Chryzostoma p u b lik u -

10

ją c j e k o le jn o w Krakowlo w la ta c h 1541-1545

; łą o z n ie ukazały

s i ę one za g r a n lo ą , w B a z y le i / i 5 5 2 / .

W d r u g ie j połow ie XVI w. zwraoa uwagę dopływ pism innyoh

Ojców g reok ioh 1 n a s ile n ie prao nad n im i. Wybitnym o slą g n lę o le m

b y ło wydanie te k s t u greo k leg o "Katechez m ystagogicznyoh" Cyryla

J e r o z o lim sk ie g o przez naszego t e o lo g a , Jana G rod zieok iego, wraz z

je g o własnym przekładem ła o iń sk im . B yła to " e d itio

prinoeps" za­

równo te k s t u , jak 1 tłu m a c z e n ia . Ukazały s i ę one w dwóch p a r tla o h ,

najpierw "M ystagogloae o a te c h e se s qulnque ad eos qui su n t recena

l llu m in a t i. Quae nuno prtmum e t graeoe e t l a t i n e slm ul eduntur"

/Wiedeń 1 5 6 0 /, n a stę p n ie "C ateoheseś lllum lnatorum H lerosolym ls

XVIII e t qulnque m ystagogloae . . . Nuno primum l a t l n i t a t e donata

. . . Ioanne Orodeolo ln te r p r e te " /K o lo n ia 1 5 6 4 /. Edyoje t e były

c z ę s to powtarzane w w ie lk io h ośrodkaoh e u r o p e jsk lo h tak że w nas­

tępnym s t u l e o i u . I s t n i e j e w iad om ośó^ , że prymas Jakób U ohańskl,

jed en z n ie w ie lu duohownyoh k a to lio k io h znawca oerkiewnego plóm len

niotw a, p r z e ło ż y ł w połow ie XVI w. k ateoh ezy Cyryla na jęz y k p o l­

s k i z te k s tu r u s k o -s ło w la ń s k le g o . Z te g o w ła śn ie przekładu m iał

k o r z y sta ó O ro d ziso k i. Tendenoja do p rzek ła d a n ia na p o ls k i uwido­

c z n iła s i ę wkrótoe w przetłu m aczen iu p rzez Wawrzyńca Krzyszkow-

sk ie g o d z i e ł a Ju styn a "Rozmowy z Trytonem Żydem" /N ie ś w ie ż , 1 5 6 4 /.

C ałośó pism Ju sty n a we własnym p r z e k ła d z ie łaoiń sk lm d a ł Jan Lang

ze Ś lą sk a : "Operum quae e x ta n t omnium.. . tomi III" /B a z y le a 1 5 6 5 /.

Z asięg e u r o p e jsk i m iały rów nież mowy Bazylego tłum aozone na ł a o l -

nę p rzez S ta n isła w a Iło w sk ie g o "De moribus o r a tio n e s XXIV" /Weneoj

1 5 6 4 /, potem w ie lo k r o tn ie powtarzana w n ajp ow ażn iejszych wydawnlo-

twaoh e u ro p ejsk lo h tak że w XVII w. Iło w sk l wydał tak że swój ł a o i ń

-16

De adverea v a le tu d in e e t m e d ic ls , De anlma, De a v a r l t i a , De

d l v i t l i s e t p n u p erta te, De h u m llit a t e , De h u m illta te animi

e t De uxore e t p u lo h r ltu d in e , De ln g lu v le e t e b r ie t a t e , De

non oontemnenda E o o le s ia Del e t m y s t e r iis .

11

Zob. M .H ruSevs'kyj, I s to r lja U k r a in y -R u s y , Kijów 1907, t .6 ,1 4 3

nota 3; wiadomośó t ę p o w tó r z y li T .S in k o , L ite r a tu r a greoka,

Wrocław 1954, t . 3 , o z . 2 , 109, p r z y p is 108, oraz J.M .Szym usiak,

Zarys d ziejów p a t r y s t y k i, a r t . c y t . , 75.

430

-s k i p rz e k ła d S y n e z ju -sz a "Ad Aroadium im peratorem de regn o adm i- n istr a n d o " /\S en eo ja 1 5 6 3 /. Grzegorzom z N azjanzu z a in t e r e s o w a ł s i ę n a sz w ybitn y g r e o y s t a S ta n is ła w G r z e p sk i, w ydająo g r e c k i t e k s t pod ty tu łe m ła c iń s k im "Duo poemata G r e g o r ii N a z ia n z e n i a lte r u m de v i r - t u t e D om inia, a lter u m de v i t a e i t i n e r i b u s e t v a n lt a t e rerum h u iu s a e o u l i . S c h o l l i s e x p l i c a t a p er M .S.G repslum , Aoademiae C r a o o v ie n - a i s p ro fesso r em " /Kraków i 5 6 5 / . P oprzedn ik iem j e g o na tym p o lu b y ł wspomniany j u ż Jan Lang, k tó r y o p u b lik o w a ł g r e c k i t e k s t z ł a - olń sk im tłu m aczen iem "Graeca quaedam e t a a n c ta carm ina" /B a z y le a 1561, 1 5 6 7 /. G rzegorza s t a r a ł s i ę sp op u laryzow aó N ovaolu s de Dya /Nowak z D y a s a /, w ydajno swój p r z e k ła d ł a c i ń s k i z b io r u a e n t e n o j i i r e g u ł G rzeg o rza , zeb ran ego p r z e z w ę g ie r s k ie g o h u m an istę Jana Sam- b u o u sa , " S e n t e n tia e e t r e g u la e v i t a e . . . " /Nraków i 5 7 8 / .

Na p r z e ło m ie XVI i XVII w. p o ja w ił s i ę "nowy" O j c ie c - Ign acy A n t io c h e ń s k i. Jogo sied em l i s t ó w w t e k ś c i e greokim w ydał F abian B ir k o w s k i, w p ow stającym żywym ośrodk u naukowym, w Akademii Zamoj­ s k i e j :ToC &y(ou tepoptipTupoę

ły v a t( o u &pxiETtLOKÓTCou eeouitóXsmę

'AvTi,oxECaę*E7tbOTo\aC. a.np& ę Ep.upvaCouę, p . np&Q no\ÓKapitov

żitćononov EpópvT)<;, y.np&Q'Eq)EO^ouę, 6 . np&ę Pm pafouę, e.np&ę

MayurioCouę, ą . np&ę TpaX\r)aCouę

Druk t e n n i e s t e t y z a g i n ą ł . Wiadomo t y l k o , że podobno e d y o ja t a sp orząd zon a z o s t a ł a na p o d sta w ie r ę k o p is u "k rak ow sk iego" . W tymżo ośrodk u p o w s ta ła p io r w sz a e d y c ja g re ck a /P s e u d o / E p if a n iu s z a "Ora- t i o i n sep u ltu ra m C o rp o rls Domini . . . ex b i b l i o t h e o a Sim onie S i - m on ld is" - w r e c e n z j i Szymona Szymonowioa a z p rzekładem ła c iń s k im S .F e n lo k ie g o /Zam ość 1 6 0 4 /. W XVII w . , n ie l i c z ą c w c ią ż wznawianych z a g r a n ic ą prao G r o d z ie c k ie g o i I ło w s k ie g o , n i e u k azu ją s i ę w k r a ju te g o r o d za ju w ydaw nictw a. Podobno j e s z c z e w p o ło w ie XVII w. /p o r . 1 6 5 4 / p o w sta ło tłu m a c z e n ie g r e c k ic h Ojców na ję z y k r u s k i , doko­ nane p r z e z b l i ż e j n iez n a n eg o W ojcieoh a M urzynow skiego. C y tu je go la k o n i c z n ie J.Brow n^^, p o w o łu ją c s i ę na swe ź r ó d ło S .H o s to w s k ie

-12 J.B row n, B i b l i o t e k a p isa r z ó w a s s y s t e n o y l p o l s k i e j Tow arzystw a Jezu so w eg o , Poznań 1862, 289: " L itw in , p i s a ł w p o ło w ie 17-go s t u l e c i a . . . 2 . V e r sio S la v o n io a operum S .S .P a tru m Graecorum"

- 4 3 1

g o ! 3 , k tó r y p od aje n ie c o ciek aw ych s z c z e g ó łó w . Nazywa Murzynow- s k ie g o "M asovita" , n ie jak Brown " L itw in " , i w y ja ś n ia p o w sta n ie te g o p r z e k ła d u . Według j e g o r e l a c j i tłu m a cz te n z n a ł d o sk o n a le obok ła c in y g re k ę i h e b r a j s k i oraz ję z y k n ie m ie c k i i r u s k i , a b ę ­ dąc po zd o b y c iu W iteb sk a p r z e z M osk ali / 1 6 5 4 / w yw iezion y do Mos­ kwy i d a lo j " in oxtromam a b r e p tu s p rovin oiam " w ie l e 1 m ężnie z n i ó s ł p r z e c iw n o ś c i i choó nastaw ano nań, by p o r z u c i ł w ia r ę k a t o l i c k ą , on jed n ak s t a r a ł s i ę z je d n a ć sohizm atyków d la sw o jej w ia r y i w tym o e lu "Opera graecorum Patrum i n S olavon icu m t r a n s t u l i t . O b iit p o s t annum 1657".

Z k o l e i p r z y j r z e ć s i ę n a le ż y , ja k w y g lą d a ło p o k ł o s i e

p i ś m i e n n i o t w a z w i ą z a n e g o z o s o b a m i

p o s z c z e g ó l n y c h O j c ó w g r e o k i c h 1 t r e ś c i ą lo h d z i e ł . B yły t o p r a c e n i e l i o z n e i u k a z a ły s i ę d o p ie r o w XVII w. Z aliczym y do n ic h p rze d e w szy stk im d z i e ł o F r a n c is z k a H ackiego /+ 1 6 9 6 /: "Divus Ioan n os C hrysostom us" / o l i w a 1 6 8 3 /, z a w ie r a ją o e m onograficzn y z a r y s d ok tryn y te g o O j c a ^ . W sp ółczesn y mu T e o f i l Rutka pracow ał nad dwoma innym i O jcam i, p o ś w ię c a ją c im odrębne

W J*

p r a c o . P ie rw sza - b w .B a z y liu s z W ie lk i ż y o ia zakonnego w Cerkwi św .W schodniej p a tr ia r o h a i fu n d a to r" / K a l i s z 1 6 8 6 /, b y ła p r z e k ła ­ dem j a k ie g o ś d z i e ł a , ja k s t w ie r d z a w t y t u l e "przed tym g re ck im , ł a - o iń sk lm i s ło w ia ń s k im , a t e r a z p o lsk im ję z y k ie m pokazany". Druga to w n ik liw e d z i e ł o o św .C y r y lu A le k sa n d r y jsk im p t . " S .C y r lllu s P a tr ia r c h a A lo x a n d r ln u s e s u i s monumentis . . . do G raeoia . . . e x - o it a t u s " /L u b lin 1 6 9 2 /, k t ó r e n a s t ę p n ie d la s z e r s z e g o ro zp o w szech ­ n ie n ia sam p r z e ło ż y ł na p o l s k i /L u b lin 1 6 9 7 /1 3 . Dodać tu n a le ż y w c z e ś n ie j s z e wydawnictwo znane n i e s t e t y t y lk o z z a p is u b i b l i o g r a ­ f i c z n e g o , oytow ane w śród druków Akademii Z a m o jsk ie j, Dawida N ic e - t a s a p t . "Żywot a lb o r a o z e j w ojna św .O jca n a sze g o I g n a c iu s a p a - t r la r o h y 1 a ro y b isk u p a k o n s ta n ty n o p o ls k ie g o " /Zam ość 1 6 2 4 /1 8 . E l e

-13 Żob. S .M o sto w sk i, L ith uan loarum S o o i a t a t i s I e s u h is t o r ia r u m p r o v in c ia liu m p a rs i , W ilno 1768, 4 5 2 .

14 Z o b . A .B ober, S tu d ia 1 t e k s t y p a t r y s t y o z n e , Kraków 1967, 1 8 6 . 15 J a k w y ż e j .

16 Zob. J .li.K o c h a n o w sk i, D z ie j e Akademii Z am ojsk iej / 1 5 9 4 - 1 7 8 4 /, K ra.tów 1 8 9 9 -1 9 0 0 /W ykaz d ru k ó w z a m o j s k i o h / , s . X I I .

432

mant b io g r a fic z n y znajduje s i ę t e ż u Sebaetiana Jana P isk o r sk ie g o

w z b io r z e "Żywoty Ojoów, abo d z ie j e i duohowne pow leóoi etaroów ,

zakonników-pustelników wsohodnioh p rzez ów.Hieronima i innych p i ­

sane" /Kraków 1 6 8 8 /. Mą wspomnienie z a słu g u ją rów nież p om niejsze

praoe dotyoząoe poszozególnyoh d z i e ł Ojoów, jak n p .: L i l i i P io tr a -

"Commentarius i n S e n te n tia s O regorK N azlanzenl" /p r z e d r . 1 M 6 /,

N ic o la i H enriousa - "De symbolo A th a n a sli e a e r o lt a t io th e o lo g io a ,

h is t o r io a e t e o c le s ia s t io a " /Cłdańsk 1 6 5 5 /, Grabowieokiego Wojoieoha

- "D isputaoja abo C ontrow ersia o Trójcy P r z e n a jó w ię tsz e j miedzy ów.

Atanazym . . . a miedzy Aryuszen kapłanem" /Warszawa 1 6 6 0 /, w reszoie

rozprawka akademioka: Hagymasiego Andreasa - "Athanaslua i n p e r s e -

c u tio n e fu g ie n s , d is s e r t a t io n e h is t o r io o e o c l e s i a s t i o a . . . d e -

fensus" /Toruń 1 6 9 7 /.

Ojcowie K oóoioła byw ali t e ż przedmiotem pietyzm u pedagogicz­

nego, s ta ją o s i ę tematem szk oln ych p rzed staw ień W k o le g ia c h zakon­

nych. Tak oto w kolegium Pijarów w Łowiczu wystawiono d ia lo g w

tr z e c h aktaoh p t . "Ioannes Chrysoatomus i n O riente f u lg e n t la E o o le-

s ia e splendor" /1 6 9 0 / lub w Pułtusku w kolegium Jezu itów : "A nti-

th e ta studiorum I u lia n l e t s s . B a s i l i i e t O regorii N n zia n zen i, aoa-

demloorum Atheniensium . . . ab iu v e n tu te A thenael Nosoowiani P u l-

t o v i e n s l s SI lu d is m etagym nastlois in soenam data" /Warszawa i6 8 7 /.

Poza praoami nad tek sta m i Ojoów, a w ięc właóolwą p a t r y s t y -

ką, spuóclzna io h s t a j e s i ę m ateriałem "użytkowym" w

s t a r o ­

p o l s k i m

p i ó m

l e n n i o t w

l e

r e 1 1 g 1 j a y m,

w epooe n a sllo n y o h zain teresow ań i sporów, słu ż ą c jako ź r ó d ła ar­

gumentów d la apologetów 1 polem istów różnyoh wyznań oraa jako

"obrok duohowy" d la w iernych.

O wykorzystywaniu pism Ojoów grookloh mówi sz e r e g wydawnictw,

w któryoh autorzy argumentują swa wywody optowaniem io h te k stó w .

Jednym z pierw szych b y ł Antoni z Napaohania, znany w Krakowie hu­

m an ista, k tóry w swym d z ie łk u "E nohiridlon . . . e nauoe o h r se ó o ija ń -

s k le j" /Kraków 1 5 5 8 / k o r z y sta z Chryzostoma, B a zy le g o , Grzegorza

z Nazjanzu i innyoh. Antoni zn a ł dobrze g r e k ę , m iał w ię c kezpoóred-

n i d ostęp do orygin ałów . Teksty Ojoów o b f io le j lu k we fragmentach

możemy spotkań u w ie lu p isa r z y r e lig ij n y c h 1 k azn od ziejów , jak u

Jakuba Wujka w P o s ty lla o h w ięk szej i m n iejszej /1 6 T S ,t5 T 3 /, g d z ie

433

-z n a jd u ją s i ę w łąc-zon e c a ł e k a -z a n ia n ie k tó r y c h Ojoów, ic h c -z ę ś c i lu b fra g m en ty . C z y n ił t o ró w n ie ż P io t r S karga w swych"Żywotach św ię ty c h " p r z y podawaniu ż y o io ry só w p o s z c z e g ó ln y c h Ojców 1 w in n ych swych p u b lik a c j a c h , jak "Bractwo m i ł o s i e r d z i a . . . ktemu przydane s ą o z y t a n ia z Pism a św. i z Doktorów" /Kraków 1588, w ie l o k r o t n ie p o n a w ia n e /. Podobnie w d z i e l e p t . "0 r z ą d z ie l j e d n o ś c i K o ś c io ła Bożego pod jednym p a ste rz em i o greokim i ruskim od t e j j e d n o ś o i o d s tą p ie n iu " /W iln o 1577, Kraków 1 5 9 0 /, p rzep ro w a d za ją c dowód w ty c h k w e stia o h t e o lo g io z n y o h p ow ołu je s i ę na Ojców ł a c i ń s k i c h ora z g r e c k ic h 1 c y t u j e o d p ow ied n ie io h fr a g m e n ty , n p. na tem at prymatu p a p ie ż a : t e k s t y I r e n e u s z a , E p if a n iu s z a , A ta n a ze g o , B a z y le g o , G rze­ g o r z a z N azjan zu , C hryzostom a, C y ry la A le k s a n d r y js k ie g o ; o e l ib a t u - O rygen esa, E u z e b iu s z a ,E p if a n iu s z a , C hryzostom a; p o ch o d z en ia Du- oha Sw. - B a z y le g o , A ta n a ze g o , C y r y la A le k s a n d r y js k ie g o , C h ryzos­ toma, E p if a n iu s z a .

Wspomnieć n a le ż y s z e r e g rozpraw ek d o ty c z ą c y c h o g ó ln ie Ojoów, ja k E u sta ch eg o T rep k i - " K sią żk i o tym skąd w z ię ło p o c z ą te k sło w o B o ż e . . . t y s z o tym ja k o o O jcach św. i o c o n c l l i a c h d z i e r ż e ó mamy

. . . t y s z j e s t p rzyd an p o c z e t Doktorów K o ś o lo ła . . . " /K r ó le w ie c 1556, 1 5 5 7 /, 1 z n a c z n ie p ó ź n ie j s z e g o J o n a sz a S z lic h t y n g a - "De f i d e p r i - morum C h r istla n o ru m martyrum e t veterum Patrum" / I r e n o p o l i o k . r . 1 6 8 5 / . I n tr y g u j e swym t y tu łe m d z i e ł k o Jana B o ts a o c u s a , zw iązan ego z gdańskim śr o d o w isk ie m p ro feso rsk im " ,n a tp o ^ o y Ć K s i v e de l i b e r t a - t e veterum Doctorum s o r i p t a iu d io a n d l: qua d i l u c i d e o s t e n d l t u r omnes f e r e P a tr e s errorum e t h a e r e se o ń ab i p s i s p o n t l f l o i b u s a r g u i e t p o s t u la r i" / S z o z e o in 1663, 1 6 6 4 /.

N ie można t e ż pom inąć d z i e ł o b o y c h l e o z u n a s d r u k o w a n y c h , ja k M .M oliera " M e d lta tlo n e s ss.P a tr u m . . . zusam m engetragen und v e r d e u t s o h e t " . T h .1 -2 /Z g o r z e ­ l e c 1 5 9 7 / lu b I .J a n s e n l u s a " D u ella . . . S a cra p a g in a e t SS Patrum sorip toru m ąu e e o c le s la s t lo o r u m c a la m ls d eduota" /Gdańsk 1 6 6 8 /, w r e s z c ie z n a c z ą c e p u b lik a c j e K r z y s z to f a S a n d iu sa z K rólew oa, a u to ­ ra z a r y su h is t o r y c z n e g o ruchów refo rm a cy jn y o h w P o ls o e " B lb lio t h e o a a n t i t r l n l t a r l o r u m . . . " / F r e i s t a d i l 1 6 8 4 / ora z d z i e ł : " C a ta lo g i p a tria rch a ru m e t ep lscoporum H iero so ly m lta n o ru m , A ntioohenorum , A le x a n d r in o r u m ..." /Amsterdam 1 6 7 9 / 1 "N uoleus h i s t o r i a e e o c l e s i a

-434

s t i c a e . . . t r a c t a t u s de v e t e r i b u s s o r i p t o r i b u s e o c l e s i a s t i c i s " / 1 6 6 9 i 1 6 7 6 / . P ism a t e g o a u t o r a k r ó l e w i e c k i e g o , z w ią z a n e g o z P o l ­ s k ą r ó ż n o r o d n o ś c ią z a in t e r e s o w a ń i k o n ta k t a m i, możemy z a l i c z a ó do n a s z e g o p iś m ie n n i c t w a . W z a k o ń c z e n iu r e j e s t r u p odobnych p r a c wspom­ n ie ń t e ż n a le ż y o w yd aw n ictw ach oboyoh a dedykow anych P olak om , z b io r o w o lu b i n d y w id u a l n ie , co t r z e b a tlu m a o z y ó z n a j o m o ś c ią w i n - nyoh k r a j a c h n a s z y c h z a in t e r e s o w a ń t r e ś c i ą owyoh k s i ą g . P rzy p o m n i­ my t u w ydaw niotw o t e k s t o w e T h .B e z y , z a w i e r a j ą c e z b i ó r p ism A ta n a ­ z e g o , B a z y le g o , A n a s ta z e g o i C y r y la p t . " D i a lo g i V de s . T r i n i t a t e . . . " /G enew a 1 5 7 0 / dedykow ano "Omnibus i n u t r a ą u e P o l o n i a , L it h u a - n l a , R u s s i a , L i v o n i a , M a s o v ia , c a e t e r i s ą u e . . . p r o Y i n c i i s . . . c u n o - t i s f i d e l i b u s c a t h o l ic a m e t o rth od oxam fid e m p r o f i t e n t i b u s " . K ilk u magnatom naszym p r z y p i s a ł sw e d z i e ł o A n d reas M u scu lu s - " C e t e c h e s is s s .P a t r u m ac Dootorum c a t h o l i c a e e t o r th o d o x a e E c o l e s i a e " /F r a n k ­ f u r t n .O . 1 5 5 6 / , a znany t e o l o g fn n o w iero zy J a n B r e n t i u s , k a z n o ­ d z i e j a k r ó l e w i e c k i , s k i e r o w a ł sw ą ro zp ra w ę "De a u c t o r i t a t e S . S o r i - p t u r a e , De t r a d i t i o n i b u s , De o a t h o l i c a E o c l e s i a " do Zygmunta A u gu s­ t a / K r ó le w ie c 1 5 5 7 / . P r z e g lą d a j ą c p iś m ie n n ic t w o owych c z a s ó w , ch o ćb y t y l k o t y t u ł y d z i e ł , d o s t r z e g a s i ę w k a ż d e j d z i e d z i n i e m y ś l i r e l i g i j n e j o b e c n o ś ć Ojców K o ś c i o ł a zarów no z a c h o d n ic h , j a k i w s c h o d n ic h . Jak ona w r z e ­ c z y w i s t o ś c i w y g lą d a ła - b yw ało r ó ż n i e . Z o b f i t e g o p o k ł o s i a p iś m ie n ­ n i c z e g o wspomnimy t e d z i e d z i n y i t y o h a u to r ó w , k t ó r z y w y d a t n ie j w s p i e r a l i s i ę i c h a r g u m e n ta c ją i t e k s t a m i , c z ę s t o u w id o c z n ia j ą c t o w t y t u ł a c h sw yoh d z i e ł . A u t o r y t e t t r a d y c j i p a t r y s t y c z n e j n a b r a ł w ta m te j e p o o e s z c z e g ó l n e j wa­ g i . G łę b o k ie k o n t r o w e r s j e r e l i g i j n e w ym agały ź r ó d ło w e j a rg u m en ta ­ c j i w w a lc e o s ł u s z n o ś ć s t a w ia n y o h t e z . Tym ź r ó d łe m o p r ó c z P ism a św . s t a ł y s i ę t e k s t y Ojców K o ś c i o ł a s t o s o w n i e do th eologicu m p r i n c i ­ pium : P a t r e s e t D o o t o r e s E c o l e s i a e o a t h o l i o a e . . . i n om nibus f i d e i o o n t r o v e r s i i s a u d ie n d i s u n t . C a łe p iś m ie n n io t w o doby R e fo r m a c ji w s p a r ło s i ę na t y c h ź r ó d ła o h o z e r p ią o sta m tą d a r g u m e n ty . P ie r w s i

u o z y n i i i t o in n o w ie r c y . D la i c h s k u t e o z n e g o z w a lc z a n ia ob óz k a ­ t o l i c k i m u s ia ł r ó w n ie ż tam k ie r o w a ć swe p o s z u k iw a n ia , d z i ę k i c z e ­ mu z a i n t e r e s o w a n i e pism am i Ojców n a b ie r a d y n a m ic z n e g o c h a r a k t e r u P o ls k a s t a ł a s i ę te r e n e m sporów n a j p ie r w z d y s y d e n ta m i K o ś o io ł a

435

Z ao h o d n ieg o , a od końca XVI w. ró w n ież z nowym nurtem w Cerkwi W sc h o d n ie j, gdy po u n ii b r z e s k ie j z a z n a c z y ł s i ę w n ie j p ew ien r o z ­ łam . P o w sta ła b o g a ta l i t e r a t u r a p o lem ic zn a - b y ły tu i d z i e ł a i drobne rozp raw k i w w i e l k i e j l i c z b i e wydawane tak p r z e z in n o w ie r ­ ców - a b y ła t o s t r o n a za czep n a - jak i k a to lik ó w . W p iś m ie n n ic ­ t w ie tym o b f i o i e k o r z y s ta n o z pism Ojców.

Wspomnimy przykładow o dwie p o le m ik i o c h a r a k te r z e ogólnym . W c z e ś n ie js z a Jakuba N iem ojow sk iego z Benedyktem H erb estem , autorem

" C h r z e ś c ij a ń s k ie j o d p o w ie d z i na k o n f e s j ę B r a ci zakonu C h r y stu so ­ wego" / 1 5 6 7 / , którem u r e p lik o w a ł N iem ojow ski "O dpowiedzią na k s i ą ż ­ k i B enedyk ta H erb esta " / 1 5 6 9 / , a w p arę l a t p ó ź n ie j j e s z c z e ra z H e rb est p o w r ó c ił do t e j p o le m ik i w p iś m ie "Prodromus, p r z e s ła n ia . . . naprzeoiw k o o d p o w ie d z i Jakuba N iem ojow skiego" / 1 5 7 1 / . H erb est o z ę s t o t u o y to w a ł Ojców: I r e n e u s z a , C yp rian a, Jana C hryzostom a i B a z y le g o . Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u j e jed n ak p ó ź n ie j s z a p o le ­ mika pom iędzy Adrianem Jungą a Grzegorzem z Żarnowca, autorem pism a

"T rak tacik a lb o 52 ą u a e s t i i o K o ś c ie le Bożym" / 1 5 9 0 / , obejmującym 22 k a r t , na oo Junga o d p o w ie d z ia ł opasłym d z ie łe m /p on ad 400 s t r o n / , p t . "R ozw iązan ie p i ę o d z i e s l ę o i u i dwu ą u a e s t l i m in istr ó w e w a n g e lic ­ k ic h J e z u ito m zadanych" /1 5 9 3 i 1 5 9 9 /. Na to d z i e ł o z w r ó c ił uwagę

17

A .Bober p is z ą c o Ju n d ze, i ż b y ł to t e o l o g sz e r o k o o cz y ta n y w p i a - ,naoh Ojców K o ś c io ła , gd yż d a ją c gruntow ny w ykład w s z y s tk ic h za g a d ­ n ie ń z o a łe g o o b sza r u t e o l o g i i o p a r ł s i ę p rzed e w szy stk im na lo h d z i e ł a c h .

W XVII w. n a d a l j e s z c z e tr w a ły p o le m ik i na tem at w ia r y . P rz y ­ toczym y przykładow o k i l k a sp o śr ó d n ic h , jak A .W argookiego " P r ze s­ tr o g a na c h y t r o ś ć m in istr ó w e w a n g e lic k ic h w rozmowie o w ie r z e " / 1 6 0 5 / , D a n ie la M ik o ła je w sk ie g o " S y n o r is is abo Z n i e s i e n i e nauki K o ś o lo ła R zym skiego z E w a n g e li c k ą ... P rzeoiw Summarluszowi X .W oj- o le c h a S ł u p s k i e g o . . . " /G dańsk 1 6 0 9 / o ra z " S e n t e n tia e Patrum de p r a e o ip u is f i d e i C h r is t ia n a e a r t l o u l i s . . . " /Gdańsk 1 6 1 0 /, w k tó r y o h i o y t u j e i z e s t a w ia św ia d ectw a t a k ic h Ojców jak G rzegorz z N azjan zu , O rygen es, B a z y l i , C hryzostom , A tan azy, Ig n a o y , J u s ty n , C yryl A le k

- 436

s a n d r y j s k l, G rzegorz z Nyasy i in n yoh , d a le j - Jana W olfganga B o e c le r a "Fax v e r i t a t i s . . . o s t e n d i t u r : unam tantum e s s e fldem unam e o c le s ia m . . . " /W iln o 1 6 7 2 /. Raz j e s z c z e w spom nieć t u n a le ż y d z i e ł o F .H ack iego "Divus Ioan n es C hrysostom us", k tć r e p o w sta ło d la p o le m ik i z gdańskim p r o te sta n te m F.Mayerem, by d o w ie ś ć , że t e n O jc ie c j e s t n a jb a r d z ie j prawowiernym i p r o t e s t a n c i n ie mogą s i ę nań powoływać.

Sprawa sto su n k u K ościołów W schodniego i Z a ch o d n ieg o , za b a rw io ­ na elem entam i p o le m ik i, z n a la z ła wyraz ró w n ież w s z e r e g u wydawnictw Już w XVI w. Benedykt H erb est n a p is a ł "Wiary K o ś o io ła Rzymskiego wywody i g r e c k ie g o n ie w o ls tw a h i s t o r i a . . . d la R usi n aw rćoen ia p i ­ sa n e j" / i 5 8 6 / , w XVII z a ś w ieku k ilk u autorów p o ś w lę o iło tym zagad ­ n ien iom swe p ra ce : M .Ciohowski - "T rib u nal SS.Patrum o r ie n ta liu m e t o o o id en ta liu m " / i 6 5 8 , 1692, 1 6 9 8 /, T .R utka - " D e fe n sio s .O r t h o - doxae O r ie n t a lis E o o l e s i a e . . . Ex S S .P a t r ib u s p otlssim u m G raeoia d e d u o t a ..." /P ozn ałi 1 678, K a li s z 1 6 8 2 /, J.W .C zep ań sk l - " C on trover- s i a e O r i e n t a l i s e t O o o id e n t a lis E o o le s ia e " /W arszawa 1 6 9 9 /.

Poza ś c i ś l e polem iczn ym i pow staw ały d z i e ł a a p o - l o g e t y c z n o - p o l e m l o z n e tak z e s t r o n y in n o w ie r ­ ców, ja k i k a to lik ó w o t r e ś c i o g ó l n o t e o l o g i c z n e j , ob ejm u jąoe o a ło ś ó z a g a d n ień dogm atycznyoh, a w sp ier a n e a u to r y te te m Ojoów. Ju ż z 1. p o ł . XVI w. można tu za cytow ać W alentego W róbla "Propugnaculum E o o le s ia e a d v ersu s v a r ia s s e o t a s . . . ex v a r l i s S .S o r lp t u r a e l o o i s D o o to r ib u sv e b r e v ib u s o o lle c tu m " / 1 5 3 6 / . Od połow y z a ś t e g o s t u l e ­ c i a ooraz o z ę ś o ie j s i ę p o ja w ia ją podobne d z i e ł a m ,in . H ozju sza " C o n fe ssio f i d e i o a t h o li c a e C h r is t ia n a " , drukowaną w k r a ju od r . 1553, p ó ź n ie j z a ś w lic z n y o h w ydaniach za g r a n lo z n y o h ; o p ie r a s i ę on tam g łó w n ie na P iśm ie ś w ., l e c z o z ę s t o od w ołuje s i ę do Ojoów 1 p is a r z y s t a r o c h r z e ś c ij a ń s k i c h , a w ię c do C hryzostom a, G rzegorza z N azjan zu , S o k r a te s a , Sozomena i in n y o h . Wkrótoe t e ż u k a z a ło s i ę wspomniane j u ż d z i e ł o A n to n ieg o z Napaohania " E n o h lr id lo n t o j e s t k s ią ż k i rę o zn e o nauoe c h r z e ś c i j a ń s k i e j , c z e g o s i ę c h r z e ś c i j a ń s k i c z ło w ie k d z ie r ż e ć ma c z a su n i n i e j s z e j r ó ż n o ś c i w iary" / i 5 5 8 / . I tu a u to r k o r z y s t a z C hryzostom a, B a z y le g o , G rzegorza z N azjanzu 1 in n y o h . Wymienimy t e ż Jana H erb urta "Looorum de f l d e oommunium.. . l i b e r I . . . " / 1 5 6 9 / , H ieronim a Powodowskiego "W ędzidło na sp ro sn e

- 437

bł^ dy" / 1 5 8 2 / , w r e s z c ie S ta n is ła w a S o k o ło w sk ieg o "De v e r a e e t f a l s a e B o o le s ia e d is c r im in e . . . i i b r i t r e s . Ex S a c r is S o r ip t u r i s v e tu stissim o r u m q u e Patrum s e n t e n t i i s o o l e o t l ac o o n c in n a ti" /1 5 8 3 i n n . / i s z e r e g in n y o h .

Opróoz wydawnictw d o ty o z ą o y o h o g ó ln e g o z a g a d n ie n ia w ia ry uka­ zyw ały s i q t e ż p u b l i k a o j e n a t e m a t p o s z - o z e g ó l n y o h p r o b l e m ó w d o g m a t y c z n y c h , g d z ie r ó w n ież op a rciem s ł u ż y ł y t e k s t y Ojoów. N a le ż ą tu m .in . pism a Erazma O lio z n e r a : "De S . T r i n i t a t e . . . c b s e r v a t io n o s " /F r a n k fu r t n .O . 1 5 8 5 /, "&reve o o llo q u lu m . . . de Coena Domini" /ta m ż e 1 5 6 5 / ora z " A s s e r t i o n e s . . . p ro b ap tlsm o in fa n tlu m " /T oru ń 1 5 6 9 /; Miko­ ł a j a Paca "De una eademque D el P a t r i s , F i l i i e t S p i r i t u s S . d i v i n i - t a t e " /k r ó le w ie o i 5 6 6 / ; Jakuba Wujka " B re v ls . . . s .M is s a e S a c r i - f l c i i . . . a s s e r t i o " /C o lo n ia e A g r lp p in a e 1 5 7 7 / o ra z "0 b ó s tw ie Syna Bożego i Duoha ów. . . . " /1 5 9 0 / ; M arcina B i a ło b r z e s k ie g o "O rthodoxa o o n f e s s io d e uno Deo" / 1 5 7 7 / ; anonimowe "Armamentarium c a th o llo u m . . . de Deo" / 1 5 7 2 / ; S t a n is ła w a S o k o ło w sk ieg o "Do o o n s e c r a t io n e e p is o o p i" , w ie l o k r o t n ie drukowane w k r a ju i za g r a n ic ą od 1580 r .

N ie m ało t a k ic h prao p o w sta ło w XVII w ., z k tó r y c h k i l k a wy­ mienimy: B ,P a x i l l u s a - "Monomachla pro d e f e n s io n e f i d e i s s . T r i n i t a - t l s . . . " /1 6 1 6 / ; I.B e k k o a a - " I n s o r ip t io n e s i n s e n t e n t i a s SS Patrum quas de p r o o e s s lo n e S p i r i t u s S . o o l l e g i t . . . " /Kraków 1 6 0 3 /, d z i e ­ ł o o b o e, tłum aozon o p r z e z Greka w P o ls o e o s ia d łe g o ; T .R o ó o is z e w s - k ie g o - " P u k lerz z ł o t y na ob ron s obrazów k a t o li o k io h " / 1 6 3 9 / ;

A .K ańsk iego - "Żywot . . . B o g a r o d z ic e" / 1 6 4 8 / ; M .A .H aoklego - "Maria D e lp a r a .. . " / 1 6 8 3 / .

O b fio le t e ż p r e z e n to w a ło s i q p ió m ien n io tw o z z a k r e s u t e o l o ­ g i i m o r a ln e j, a s o e ty o z n e j i h o m il e t y k i, ta k w ła sn e ja k i o b o e , d ru ­ kowane u n a s, o z ę s t o p on aw ian e, n ie k ie d y tłu m aczon e na j ę z y k p o l s k i . Wymienimy n ie k t ó r e : I .B o t s a o o u s a - " M oralia G edanensia" /1 6 S 5 i n n . / W .Tylkow sklego "Iugum g rave" /1 6 6 8 , 1 6 7 5 , i 6 7 6 / ; B .R o s ig n o la "0 ó w i- o z e n iu w o h r z e ó o ij a ń s k ie j d o s k o n a ło ś c i" / 1 6 1 2 / ; A .G d aoju sza "Kwe­ s t y j e j o p ojedyn kaoh . . . C o n tin u a tio . . . " /B r z e g i 6 7 9 / o ra z "Ap- p en d ix t j . P rzy d a tek do D yszk ursu o pańskim i s z la o h e c k lm s t a n i e " /B r z e g 1 6 8 0 /; S .B o b o li "Raj p a n ie ń s k i ..." ." W ie n ie o p a n i e ń s k i . . . " / 1 6 8 2 / ; F .R y c h ło w sk ie g o " K a z a n ia ..." /1 6 6 7 , 1 6 7 7 /; M .B ia ło b r z e s k ie