JOLANTA KLIMEK
•UWAGI O SKhADNI PATERYKONU
SYLWESTRA KOSSOWA (1635)
Paterykon
Sylwestra Kossowa
1jest jednym z pierwszych tekstów, które
ukazaNy si nakNadem polskiego dziaNu drukarni hawry Kijowsko-Peczerskiej.
Jest to tNumaczenie (i uzupeNnienie) staroruskiego dzieNa Nestora pod zbli
o-nym tytuNem Paterykon Kijowsko-Peczerski. Poniewa translacja wyszNa spod
pióra prawosNawnego Rusina (BiaNorusina), mo na spodziewa! si ruskich
i cerkiewnych cech jzykowych, bd"cych odzwierciedleniem diglosji
(zani-kaj"cej ju wprawdzie, ale wci" obecnej na Rusi w XVII w.) i przejawem
od-dziaNywania jzyka oryginaNu. Ze wzgldu za# na blilingwizm w zakresie
sa-mego jzyka literackiego i wszechstronne wyksztaNcenie Kossowa (tak e
stu-dia w Lublinie) nale y szczególn" wag przykNada! do (prawdopodobnie
sil-niejszych ni na kresach bli szych Koronie) przejawów interferencji
cer-kiewno-ruskich w tamtejszej polszczy$nie
2.
Niniejszy szkic stanowi przegl"d najbardziej typowych cech skNadniowych
Paterykonu
i uzupeNnienie tym samym pracy Danuty Moszy%skiej o
polsz-czy$nie Sylwestra Kossowa
3. Opracowanie ma charakter dokumentacyjny, co
Dr JOLANTA KLIMEK – adiunkt Katedry Jzyka Polskiego KUL, adres do korespondencji: Katedra
Jzyka Polskiego KUL, Al. RacNawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: jolanta.klimek@kul.lublin.pl
1 Paterikon abo zywoty ss. Oycow Pieczarskich, Kijów 1635. Wszystkie cytaty pochodz"
z pierwodruku (Biblioteka &l"ska, sygnatura 220218 I) – ujednolicam pisowni s i S, nie ozna-czam á jasnego, uko#niki zastpuj przecinkami.
2 Wstpnie sygnalizowaN tak" potrzeb J. Rieger (Kilka uwag o polszczy nie
pisarzy-Rusinów w XVII w., w: Der Text und seine Spielarten im polnischen Barok. Bausteine zu einer Epochensynthese, her. H. Schmid, München 2005, p. 199), zwracaj"c uwag na liczne kon-strukcje z imiesNowem -wszy.
3 D. M o s z y % s k a , O polszczy nie Sylwestra Kossowa (Na podstawie wst!pu do Pateryka
Pieczarskiego z 1635 roku), w: Tematy. Ksi!ga jubileuszowa w 70. rocznic! urodzin Profesora Leszka Moszy"skiego, red. H. W"tróbska, K. Szcze#niak, Gda%sk 1998, s. 138-143.
stanowi #wiadome nawi"zanie do istniej"cych analiz historycznej skNadni
kre-sowej, a wybór omawianych cech podyktowany jest dwoma wzgldami. Po
pierwsze, zale y mi na wskazaniu pokrewie%stwa polszczyzny kijowskiej
4z odmianami kresowymi, zwNaszcza póNnocnokresow" – st"d odniesienia do
wniosków Zofii Kurzowej i Barbary Smoli%skiej
5. Po drugie moim zamiarem
jest ujawnienie cech specyficznych, niemaj"cych potwierdzenia w badaniach
XVII-wiecznej polszczyzny (zarówno ogólnej, jak i regionalnej), tu wic za
odno#ne uznaj gNównie dane z Zapomnianych konstrukcji skNadni
#rednio-polskiej (XVII wiek)
6.
KONSTRUKCJE KAZUALNE
Konstrukcje kazualne wyra aj"ce dopeNnienie sprawcy przyjmuj" posta!
narzdnika, co pozostaje w zgodzie z systemem XVII-wiecznej polszczyzny
7:
w tamtey izdebce iego postrachow adnych modNami #. Theodozego sNycha! nie byNo (35); przyzna! musieli, e spraw" Bo " te obrazy pomalowane byNy (93);
cudami temi wiele 'ydow nawracaNo si do Chrystusa (141); A nam modlitwami S. Eustratego odpuszczenie wystepkow (141).
Inne poN"czenia kazualne:
modli$ si!
+ celownik
8:
&wity Antoni gor"co si modliN Panu Bogu (61); modliN si gor"co Zbawicielowi (69); pospoNu z drug" Braci" gor"co si Panu Bogu modliN (70); ia za# zawsze bd si
4 Rozumianej jako ‘odmiana terytorialna polskiego jzyka literackiego funkcjonuj"ca
w krgu polskiej i ruskiej inteligencji kijowskiej skupionej w XVII w. wokóN Akademii Kijo-wsko-Mohyla%skiej, reprezentowana przez druki typografii hawry Peczerskiej’, J. K l i m e k, Status polszczyzny kijowskiej w #wietle granic i zasi!gu polszczyzny kresowej, w: %ywe pro-blemy historii j!zyka, red. M. Ku$micki, M. Osiewicz, Pozna% 2010, s. 188-189.
5 Nale y zaznaczy!, i w opracowaniach historycznej polszczyzny kresowej stosunkowo
najmniej miejsca po#wica si zagadnieniom skNadniowym – tym cenniejsze s" wic prace Kurzowej i Smoli%skiej.
Z. K u r z o w a, J!zyk polski Wile"szczyzny i Kresów póNnocno-wschodnich XVI-XX w., Kraków 2006; B. S m o l i % s k a, Polszczyzna póNnocnokresowa z przeNomu XVII i XVIII w., WrocNaw 1983.
6 Oprac. A. KaNkowska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa, WrocNaw 1972. 7 Zapomniane…, s. 26; K u r z o w a, J!zyk polski…, s. 314.
dliN za ciebie Panu Bogu (84); pomodliwszy si Panu Bogu, deszcz upraszaN (85); mo-dlili si Na#witszey Pannie (162);
pNaka$
+ dopeNniacz
9:
PNakali Oyca Synowie, owieczki pasterza (48); PNakali Oycowie Oyca Swietego, Bracia Brata, Postnicy Postnika, PosNuszni PosNusznego, w czysto#ci kochaj"cy si czystego, ubodzy w duchu ubo uchnego, sNugi Zbawicielowego (108);
podoba$ sobie
+ biernik:
on wszytkich wiary sobie nie podobaN (13);
prosi$
+ dopeNniacz (dopeNnienie dalsze)
10:
prosz"c Krztu #. (12); prosz"c wina do #witey Liturgiey (39); i#! im roskazuie prosi! zapNaty (128);
prosi$
+ biernik:
dla tegom u Pana Boga uprosiN skarb ten (124);
przyzwoli$
+ celownik:
on przyzwoliwszy oney pokusie, pocz"N leniwie y! (153);
przyzwyczai$ si!
+ celownik
11:
a zostaN si tylo ieden #wity Zakonnik Eustraty: abowiem byN od mNodo#ci lat swoich postom wielkim przyzwyczaiN si (139);
rozmiNowa$
si + dopeNniacz:
IzasNaw (…) rozmiNowawszy si pobo nych Zakonnikow, zbudowaN kosztowny Mona-ster (20); ieden rozmiNowawszy si nad wszytko Chrystusa (72);
trafi$
+ biernik:
natrafiN na Berestowie iedn pieczar (18);
wiedzie$
+ biernik:
9 Tam e. 10 Tam e, s. 23. 11 Tam e, s. 24.
obchodziN (…), chc"c wiedzie! ka dego z nich ycie (28).
W analizowanym tek#cie spotka! mo na dwa typy okolicznika kazualnego:
miejsca:
których doma nie mamy (4); doma u siebie mamy (4); y tu doma przypatrzy! si mo esz (146);
czasu w postaci miejscownika:
lecie, gdy ciepNo (6), ni eli zimie, ktorego zimno (6);
b"d$ dopeNniacza
12:
sstaNa si (…) Roku tysi"cnego (…) tysi"c osmego (9), si okrzciN Roku Tysi"cnego abo tysi"c osmego (9), do Roku 867. ktorego byN znowu przywrocony (12), Ignacy umarN Roku 878. (13), yN tych e czasów, ktorych i Swjty Antonius (24).
KONSTRUKCJE PRZYIMKOWE
W#ród konstrukcji przyimkowych wyra aj"cych dopeNnienie najcz#ciej
spotykane s" te z od ‘za spraw", przez’
13, m.in.:
Ru# od niego informowana (9), Ru# si krzciNa od tych Switych (12), od brata swego s" pozabiiani (23),
brat od iednokrewnych bied y wygnanie cierpi (42), byN od chytrego dyabNa oszukany (85).
Sporadyczne dopeNnienie to wprowadzane jest przyimkiem za ‘na’
14, np.:
za pro#b" IzasNawa (…) byN obrany (28).
DopeNnienia przedmiotu porównywanego przybieraj" w Paterykonie dwie
zasadnicze postaci:
12 Por. Z. L e s z c z y % s k i, DopeNniaczowy okolicznik czasu, „Jzyk Polski” 1989, z. 1-2,
s. 53-61; K u r z o w a, J!zyk polski…, s. 311.
13 Zapomniane…, s. 29; Kurzowa (J!zyk polski…, s. 316) wymienia takie dopeNnienia
(nie-liczne zreszt") tylko przy orzeczeniu biernym.
1. comparativus + (a) ni&eli, ni&:
Pierwey tedy ni eli WNodzimierz (A4),pot nieysze iest ciepNo wntrzne, a ni eli powierzchowne (6), Alympi ieszcze barziey ni przedtym byN chory (94),
2. comparativus + nad:
smacznieysze si zda by! nad wszytkie wymy#lne potrawy (37),
twarzy ich byNy #wiatNe nad sNo%ce15, ieden z nich byN iasnieyszy nadewszych (79)
iest nadobnieysz" nad insze Panie (113),
wielk" woyn z samym sob", nad ktor" witsza by! nie mo e, wiodN (109), nad ludzie pikniey y prdzey malowaN (94),
lepszy nad ciebie twoi Dworzanie (148),
wzite przez gwaNt y wydarcie ieszcze nad iaNmu n cos witszego iest (155).
Inne konstrukcje dopeNnieniowe:
za
+ biernik ‘jako’
16:
przywiozN i" (…) za upominek WNodzimierzowi (14);
broni$
+ na + biernik:
S. Antoni nie mog"c broni! Xi" ciu na tak pobo ny uczynek, daN tego wielce #wito-bliwego czNeka (20);
prosi$ u
:
bd prosiN u Pana Boga, eby mi daN moc cuda tworzy! (83); Pro# u Pana wszechmoc-nego, eby! wiele zNota y srebra daN (124); dlategom u Pana Boga uprosiN skarb ten (124);
ufa$
w + miejscownik
17:
kiedy w nim ufamy szczerze (39); tak ufaN w Bogu ten #wity (39);
w
+ biernik ‘do’
18:
15 Tu konstrukcja porównawcza z wykorzystaniem stopnia równego przymiotnika.
16 W analogicznym znaczeniu kontekstowym Kurzowa (J!zyk polski…, s. 317) wymienia
z tak" rekcj" czasowniki obra$, zasadzi$; Smoli%ska (Polszczyzna…, s. 118) ofiarowa$, u&y$, sNu&y$, prosi$.
17 Zapomniane…, s. 33. 18 Tam e, s. 32.
nieprzyiaciel duszny (…) zwykN y czstokro! ludzie w upadek grzechu cielesnego przywodzi! (109);
stroni$ si! od
+ dopeNniacz:
on nie mieszkai"c kryiomko od matki si ustroniN (27).
W obrbie okolicznika czasu konstrukcje przyimkowe zamiast pó$niejszych
kazualnych zdarzaj" si stosunkowo rzadko, np.: w polu w nocy w pitnastu mil
od Monastera (36); na imi swoie we 36. milach za Moskw" (…) zbudowaN
(21). Wystpuje jednak przyimek w oboczny z do: y to mowi"c, szedN w
Pie-czar (106); inszy iacy# zNodzieie wlazszy w on ogrodek, co iedno mogli zanie#!
owocu nabieraj" (104); owocem, ktorego byN sobie w zanadrza nakNadN, udNawiN
si (106); ty sam mnie rkoma twemi w grob chciey wNo y! (120).
W innych okolicznikach notuj konstrukcje spójnikowe:
za
+ narzdnik ‘z powodu, wskutek, dziki’
19:
za okrzczeniem si iego (9); iu za Nask" Bo " a pomoc" Przeczystey Bogarodzice (…) t prac" szcz#liwie sko%czyNem (A3); za ziawieniem Bo ym (…) byN posNany (19);
pieczary (…) kopa! poczto dla grobow za powodem iakiego# Antoniego (22); za pro#-b" IzasNawa (…) byN obrany (28); za modlitwami iego zstawaNo si peNno (38); za sNusz-nym wynalazkiem Panow Ruskich pogodzili si (56); WNodzimierz za modlitwami #witych Oycow Pieczarskich y bNogosNawie%stwem ich, rzek przeiachaN (108)
dla
+ dopeNniacz ‘w celu (przyszNym)’
20:
dla wielkiej niezgody (9); dla okrzczenia Rusi dany (9); tak mocno y smiele z iedn" Pani" Polsk" dla czysto#ci iako verus Martialista Christi potykaN (10); Do tego tedy nieba ty czsto dla modN &witych Pieczarskich uciekay si (11); dla witszey wiado-mo#ci (…) wysNaN (14); dla rozszerzenia pa%stwa swego (…) pu#ciN si do Tauryki (14); Ruska Ziemia dziesicin" na t Cerkiew dla ochdostwa y wychowania Duchownych dawaNa (16); dla odpocznienia Braciey, ktorzy po obiedzie odpoczywali dla nastpui"-cych modN nocnych y prac (32); roskazaN (…) drwa dla warzenia gotowa! po obiedzie (33); wieziony byN JaropeNk dla pogrzebu do Kiowa (56);
dla
21+ dopeNniacz ‘z powodu, za spraw" (w przeszNo#ci)’:
byNa ta Cerkiew wedle Bramy teraznieyszey Kiowskiey na gorze stoiacey, ale oney dla spustoszenia czstego Kiowa od Batyia Tatarzyna ledwo szmat muru stoi (16); si byN
19 Tam e, s. 49.
20 S m o l i % s k a, Polszczyzna…, s. 117.
21 Zapomniane…, s. 42; u Kurzowej (J!zyk polski…, s. 321) tylko dwa po#wiadczenia,
wielce podobaN Kianom dla sprawiedliwo#ci (55); nie poczto soli od Halicza y Prze-myszla dla Nupiestw y rozboiow podro nych wozi! (118); s" y teraz ich ksigi Græckie w skarbcu dla pami"tki takiego cudu (66);
na
+ biernik, niepo#wiadczone w opracowaniach w tym kontek#cie
22:
weszli na oddanie chwaNy Bogu do Cerkwie (87); przyszli byli z Carogrodu na wyma-lowanie obrazow (89).
SKhADNIA A NAST(PSTWO CZASÓW
Ze wzgldu na wspomnieniowy charakter Paterykonu dominuj"c" form"
narracji jest opowiadanie historyczne. Kossow w obrbie jednego
wypowie-dzenia wykorzystuje rozmaite konfiguracje czasów. Najpopularniejsze s":
1. konstrukcje N"cz"ce czas zaprzeszNy z przeszNym, cho! nie zawsze
zacho-wana jest zasada, i czas zaprzeszNy wyra a czynno#! wcze#niejsz", np.:
SwiatopeNk byN w obozie przeciw Agarenom, ktorzy na ten czas wtargnli byli (121); chciaN byN do cudzey ziemie uy#!, iam go lepak zatrzymaN (128);
DaN mi byN Bog Pietrze bogactwo, iemu te oddaNem dla niego, abych go mogN znale#! (149); kiedy #. Theodozyus (…) snu dla odpocznienia chciaN za y! (…) harcowa! zawzili byli (28-29);
2. przeszNy z przeszNym:
Ale Cesarzowna posNaNa do niego mowi"c: Okrzci si iedno, a zbdziesz #lepoty; iako si y staNo (15);
ktorego gdy obaczyli Oycowie #wici (…) wielce Boga chwalili (74);
3. przeszNy z tera$niejszym, któremu chc bli ej si przyjrze!, gdy w
opraco-waniach dawnej polszczyzny nie wspomina si szerzej o tej konstrukcji
23,
22 Smoli%ska (Polszczyzna…, s. 117) podaje przykNad: byNa sessya na obranie posNow, ale
przyimek odczytuje w znaczeniu ‘o’.
23 Ma ona znaczniejsz" literatur przedmiotu w zakresie zastosowa% stylistycznych, cho!
i tu wikszy nacisk kNadzie si na wykorzystanie praesens czy futurum historicum, zob. np. artykuNy A. Wilkonia i H. Wi#niewskiej w tomie Stylistyczna akomodacja systemu gramatycz-nego (red. T. Skubalanka, WrocNaw 1988); S. S z o b e r, U&ycie form czasu przyszNego w opo-wiadaniu historycznem na oznaczenie czynno#ci minionych, „Jzyk Polski” 1921, z. 2, s. 33-41. Oczywi#cie, spod ogl"du wyN"czone s" wypowiedzenia podrzdne podmiotowe, w których do dzisiaj nie uzgadnia si czasów gramatycznych, m.in.: czasu iednego z iedney wsi
Monaster-j"tkiem jest tu dwugNos
24z 1957 r. Grappin, analizuj"c przykNady (typu
przy-szedN, a oni #pi'
) z wieków XV-XVII, dowodzi ich zwi"zku z klasyczn"
skNad-ni" ablativus absolutus i konkluduje:
przez caNe wieki jzyk polski u ywaN pewnego czasu tera$niejszego, który nie byN ani troch wyj"tkowy (…), nie ma nic wspólnego z aorystem, i którego nie mo na myli! z tzw. praesens historicum, chocia nie jest od niego odlegNy. Jest to czas tera$niejszy, który by#my nazwali czasem tera$niejszym wspóNistnienia, o tyle e wyra a on czyn-no#! ci"gN", bd"c" w toku, gdy, w danej chwili, zaszedN jaki# fakt25.
Klemensiewicz zasadniczo zgadza si z opini" Grappina, polemizuje jednak
w zakresie klasyfikacji zapowiedników tej konstrukcji skNadniowej i relacji
pomidzy cz#ciami wypowiedzenia. Zdaniem francuskiego jzykoznawcy a (a
on
, an) jest partykuN", a czNony wypowiedzenia s" gramatycznie niezale ne.
Tymczasem Klemensiewicz (podobnie jak w ali$, ali, ali&) widzi w a spójnik,
za# konstrukcj z czasem tera$niejszym przyN"czon" w ten sposób traktuje jak
wspóNrzdn", co jednak nie zmienia sposobu odczytania caNo#ci
wypowie-dzenia
26.
W analizowanym przeze mnie tek#cie wypowiedzenia zNo one N"cz"ce
w sobie czas tera$niejszy i przeszNy s" czste i wystpuj" w dwóch
zasad-niczych typach:
1. w zNo onych konstrukcjach zdaniowych:
a) wypowiedzeniach wspóNrzdnych spójnikowych (z i, ali$, a), w czym mo
-na widzie! typ zbli ony do a-nalizowanych przez Grappi-na, Klemensiewicza,
a wcze#niej Szobera
27:
Ieden czNowiek szedN w nocy (…) ali! obaczy wielk" #wiatNo#! (46); Prziydzie pot) na Dniepr, y znalazN Bazylego (53); gdysmy tedy iachali, powstaNy nawaNno#!i wielkie y pocz"Nem mowi!: snad$ dla tego pasa takie zawieruchy powstaNy, y dla onego wie%ca, ktorym wzi"N z onego obrazu; ali! obacz Cerkiew y usNysz gNos z wysoko#ci do mnie (63); Wtym si wyrwie z r"k Braciey y natychmiast upadN, a nagle umarN (157).
b) zdaniach okolicznikowych czasu:
skiey przyszedN Brat, powiadaj"c #witemu Theodozemu, ze w oborze barzo wielk" przeszkod czyni" dyabli (41).
24 H. G r a p p i n, O pewnym staropolskim typie u&ycia czasu tera niejszego (przyszedN,
a oni #pi'), „Jzyk Polski” 1957, z. 5, s. 329-343; Z. K l e m e n s i e w i c z [uwagi do artykuNu Grappina], „Jzyk Polski” 1957, z. 5, s. 343-346.
25 G r a p p i n, O pewnym…, s. 339. 26 K l e m e n s i e w i c z [Uwagi…], s. 344. 27 S z o b e r, U&ycie form…
wic gdy tak statecznie przez niemaNo lat wpobo no#ci postpowaN, Ihumen rzecze: (18); iednego czasu, gdy si we dnie przesypiaN w izbie, straszny do niego gNos przy-idzie, mówi"c (37); gdy tedy iu miaN usie#! #. Theodozyus, rzecze (37); Nie mnieysza y to ubogim Zakonnikom byNa, gdy czasu iedneo przyszedN piekarz, mowi"c, e m"ki
bynamniey nie masz na chleb, a tylko otrby zostaNy wywidNe we wszytkiey spi arni. Odpowie #. wierz ya Bogu memu (40); pobiegN zatym do domu y wszytkich domo-wych pobudziwszy, szedN z nimi do Cerkwie nabrawszy kadzidNa y swiec: gdzie gdy przyid", obacz" wszyscy obraz iako sNo%ce iasny (95); Wstawszy tedy szedN zafra-sowany do Cerkwie, ktor" skoro ieno otworzy, ali! uy$rzy obraz niewypowiedzianey #liczno#ci na mieyscu gdzie miaN byd$ y padnie od strachu, rozumiej"c by! iakie widzenie (95);
2. Rzadziej spotykane s" konstrukcje zawieraj"ce imiesNów uprzedni i czas
tera$niejszy lub poN"czenie trzech skNadników (imiesNowu, czasu
tera$niej-szego i przeszNego), np.:
Wtym przyszedszy ieden Brat imieniem Ilaryon y mowi (35)28; szedN mNodzieniec do
Kiowa y przyszedszy (…) pocznie mu prawi! w ten sens (…) y wyi"wszy on pas zNoty, daie #witemu (62).
Analiza nastpstwa zdarze% w wymienionych typach wypowiedze% ujawnia, i
dominuj" sytuacje – jak u Grappina i Klemensiewicza – kiedy za pomoc" czasu
tera$niejszego oddaje si czynno#! rozpoczynaj"c" si podczas trwania czynno#ci
wyra onej czasem przeszNym lub bezpo#rednio po jej zako%czeniu, np.:
TrafiNo si temusz #witemu wyszedszy z Cerkwie po Jutrzni siedzie! blizko deski, wktor" bii" nazgromadzenie Braciey, y zdaNo mu si, e Brat ieden uderzyN w on desk: wtym poy$rzy, ali! szatan iedzie na #wini y innych okoNo niego peNno. Pyta ich: Do kogo si kwapicie? OdpowiedziaN siedz"cy na #wini: iad po MichaNa ToboNkowicza (70).
Jednak nie brak i takich wypowiedze%, gdzie za pomoc" czasu
tera$niej-szego wyra ana jest czynno#! wcze#niejsza ni ta oddana czasem przeszNym,
zwNaszcza kiedy w wypowiedzi pojawiaj" si trzy czasowniki, m.in.:
Niektora te uboga Wdowa, zabiegNa #witemu Theodozemu w oczy, kiedy szedN do Rzemieslnikow, ktorzy Cerkiew budowali; a ta wdowa byNa od Sdziow ukrzywdzona y rzecze: Oycze, iesli Ihumen wasz iest w Monasteru. OdpowiedziaN #wity: czego po-trzebiuesz od niego (45),
Adam, gdy swey sNucha ony, z Raiu iest wypdzony (112),
Samon (…) gdy obtemperuie enie, Philistinom si w rce dostaN (112),
Ihumen szukaN tego czNowieka, ale mu znikn"N. Przyidzie pot) na Dniepr y znalazN Ba-zylego, ktorego w wiodszy do Cerkwie, poNo yli na grobie #. Theodozego, a
28 Tu zupeNnie wyj"tkowe spójnikowe poN"czenie imiesNowowego równowa nika i zdania;
miast ozdrowiaN na wszytkim ciele. Potym daie Ihumenowi 400. grzywien srebra, a 40. Grzywien zNota. (53),
Ju si od iadu ledwo nie rozsiadszy ona Pani, ka e #witego Moyzesza tak ci ko tNuc kiymi, a si ziemia ode krwie #. zarumieniNa (115).
Podobnie jak w cytowanych powy ej konstrukcjach z czasem przeszNym
i zaprzeszNym brakuje wic logicznego szeregowania zdarze% w przeszNo#ci.
Wydaje si, e niejednokrotnie zmiany czasu gramatycznego s" podyktowane
chci" oddzielenia poszczególnych sekwencji zdarze%. (1) Ten potym pobo ny
czNowiek szedN do Ihumena, y pocznie mu powiada! o takim cudownym
obra-zie. (2) Ihumen tedy y ten czNowiek szli do #witego Alympiego, u y$rz" go,
alic on iu blizki #mierci: (95).
KONSTRUKCJE Z BEZOKOLICZNIKIEM
Podobnie jak w pozostaNych polonikach kijowskich
29, do#! czsto w
Patery-konie
Kossowa notuj konstrukcje biernika i mianownika z bezokolicznikiem
– wzorowane na klasycznych n.c.i. i a.c.i. Z tego wzgldu, i niejednokrotnie nie
sposób ustali!, czy rzeczownik wystpuje w przypadku zale nym, czy niezale
-nym, po#wiadczenia tych konstrukcji skNadniowych przedstawiam N"cznie, np.:
one pierwsze by! powiadai" (7), Boterus powiada by! ciaNa (7),
RozumiaNem byd$ nie mnieysz" potrzeb o tym (…) wyra i! (11), dowiedziaNa si matka onego byd$ w Kiowie (27),
gdy wiedziaNa iu byd$ nieodmienne serce (27), mniemaNa go byd$ ebraka iakiego (33), zaczym mniemai"c by! puNnocne modNy (35), wielkie si zdaNo im byd$ trzsienie ziemi (36),
za potrzebn" rzecz by! s"dz"c to okowanie grobu #. Theodozego (52), s. Antoni widz"c w nim byd$ natchnienie Bo e (72),
Ty mnie prognostykuiesz w wodzie ywota dokona! (107).
Odnosz"c si do póNnocnokresowych danych Zofii Kurzowej (25
po#wiad-cze% z XVII i XVIII w.)
30, kolejny raz nale y stwierdzi! wyj"tkowo wysok"
frekwencj konstrukcji z bezokolicznikiem w polszczy$nie Kossowa, a
powo-dów szuka! w jej ruskim podNo u.
29 Zob. J. K l i m e k, Konstrukcja accusativus cum infinitivo w XVII-wiecznych polonikach
kijowskich, w: Problemy j!zykoznawstwa wspóNczesnego i historycznego, „Pozna%skie Spotka-nia Jzykoznawcze” 21(2010), s. 61-75.
SKhADNIA PRZECZENIA
Cho! nie jest to reguN", po spójniku ani pomija Kossow formalny
wykNad-nik negacji nie, zgodnie z polszczyzn" ogóln"
31, m.in.:
ani siei", ani n", ani zbierai" w gumna swoie (40), ani chleba, ani soli mieli (119),
ani miecz, ani ogie%, ani adne rany, mog" mi od Zakonniczego ywota odN"czy! (115), Ja za# ani krolestwa Ægipskiego pragn, ani chc by! Bohatyrem y wielkim Panem w Polszcze, y ani sNawy dosta! w Ziemi Ruskiey (114),
Chc"c lepiey zebra! sobie tam bogactwo, gdzie rdza nie psuie, mol nieziada, ani zNo-dziei podkopawszy kradnie (122),
iu ani mowiN, ani widziaN (153).
SKhADNIA PRZYTOCZENIA
Obok klasycznej skNadni przytoczenia w mowie zale nej wystpuje w
Pa-terykonie
jej kontaminacja z mow" niezale n" po spójniku &e, np.:
Taki daN respons: em ia sobie upodobaN (15),
przyszedszy ieden Brat (…) y mowi, e wielkie szturmy dyabelskie cierpi (35), Swity Theodozyus odpowiedziaN, e ochotnie bd rad Xi" ciu (43),
Przyszli do nich cztyry Mularze z Carogrodu, pytai"c gdzieby roskazali Cerkiew Na-#wietszey Panny murowa!, mówi"c: e#!ie nam dali niemaNo zNota ma oney wystawie-nie. (58-59),
naostatek to powiedziaNa, ze za prac" tego was dmieszcz, czego ucho nie sNyszaNo, ani oko nie widziaNo (59-60),
Odpowie Nikon #. nie lkliwym sercem, em ia postrzygN: bom ich widziaN sposobnych do na#ladowania (75),
Sergius y Zachariasza y Oyca iego NaiaN, powiadai"c i em ia nic nie wzi"N (88), Odpowie, zem iest wiary Ormia%skiey (101),
A ci ktorzy tak bili, mówili e na sztuki ci rozsiekamy za twoie nieposNusze%stwo (115), pod$cie a powiedzcie mu, e ci staruszek twoy Pimin woNa (135).
Zofia Kurzowa na Kresach póNnocno-wschodnich notuje zaledwie dziesi!
takich konstrukcji w ci"gu stulecia (pocz. XVII-pocz. XVIII)
32, tymczasem
w analizowanym tek#cie $ródNowym jest ich znaczna ilo#! i nie ma znaczenia,
w której osobie stoi orzeczenie w przytoczeniu.
31 Zapomniane…, s. 73.
SKhADNIA LICZEBNIKA
Liczebniki od piciu wzwy i nieokre#lone wykazuj" charakter nadrzdny
wobec rzeczownika, co powoduje, e stale stoi on w dopeNniaczu
33, np.:
Przed sze#ci" set lat wzniecona (A3v); Reliquie nam zostawiN wiel" sposobów
dobro-dzieystwa wylewaj"ce (B2-B2v); Po niewielu dni zwiodN go dyabeN (83); Po niewielu
iednak lat, barzo si rozchorzawszy Jan, a mai"c w pi"ciu lat synaczka Zachariasza, przyzwaN Ihumena Nikona (87-88); Znaleziono calusi*kie on siedm obrazow (93); pod kar #mierci ywot swoy nagotowaN po o#miu dni (97); on #mierci po o#miu dni obie-cowaN (97); po niewielu lat (…) przestrzelony iest (131).
WSKA+NIKI ZESPOLENIA
Zagadnienie skNadni wypowiedzenia (wielokrotnie) zNo onego zasNuguje na
osobne wielowymiarowe opracowanie, niemniej jednak i w tym szkicu
chcia-Nabym poruszy! ten temat w kontek#cie stosowanych przez Kossowa
wska$ni-ków zespolenia. Kilka klasycznych i do dzisiaj wystpuj"cych w polszczy$nie
pojawiNo si w cytowanym wy ej materiale $ródNowym, za# do osobnego
przedstawienia wybieram trzy, które w historii jzyka polskiego ulegNy
znacz-nym przeobra eniom.
skoro
w zdaniach podrzdnych czasowych ‘kiedy, gdy’
34:
skoro si ich dotkn"N czNowiek ieden umarNy, do ywota pierwszego byN przywrocony (B2); skoro ieno podrosN, wlepiNa mu si w my#l #wita gora Athos (17); Po obiedzie
wy-szedszy Bracia z Refektarzu, skoro obaczyli Ihumena sweo r"bai"cego drwa, ka dy wzi"N
sobie siekier y i"N r"ba! (33); na my#li tylo obiecaN, skoro mi Bog zdrowego zwroci do domu, dam na obraz Naswitszey Bogarodzice Panny (36); kiedykolwiek IzasNaw zachorzaN, skoro iedno on wNosiennic wNo yN, natychmiast zdrowym bywaN (152); nie utaisz tego skarbu, o ktorym skoro si dowiedz" Starszy, zaraz ci go wezm" (125);
i&
wprowadzaj"ce okolicznik przyczyny ‘poniewa ’, notowane w
Zapomnia-nych konstrukcjach…
35:
33 Por. M. S i u c i a k, KsztaNtowanie si! kategorii gramatycznej liczebnika w j!zyku
pol-skim, Katowice 2008, s. 148-149.
34 W Zapomnianych konstrukcjach… pisze si o wprowadzanych przez skoro
wypowiedze-niach ogólnikowo uprzednich (s. 87).
szedN widzie! sam one obrazy: ktore gdy obaczyN, i mu si dziwnie podobaNy, ieden z nich Na#wit: Panny wzi"N (93); A Dziesicinn" dla tego ta Cerkiew byNa nazwana, i wszytka Ruska Ziemia dziesicin na t Cerkiew (…) dawaNa (16); A i ztych e Latopi-scow Ruskich nauczyNem si tego y doczytaNem, (…) tak e ich #miele Aborigenes na-zwa! mog (A3-A3v);
ie#li
(by), ie&eli w znaczeniu partykuNy pytajnej, która przez autorów
Zapo-mnianych konstrukcji
… uznana jest za archaiczn"
36, lecz jak pokazuje
Smoli%-ska, ma liczne po#wiadczenia póNnocnokresowe
37, niewykluczone wic e
obec-no#! w Paterykonie wspiera ruskie podNo e polszczyzny Kossowa (()* +,):
po#le potem raz do onych Zakonnikow, pytaj"c iesli by iu one obrazy gotowe byNy? (92); Xi" &wiatosNaw (…) posNaN Dworzanina swego iesliby si nie gniewaN Ociec #wity y iesliby mu pozwoliN nawiedzi! siebie (…) Swiety Theodozyus odpowiedziaN (43); ta wdowa byNa od Sdziow ukrzywdzona y rzecze: Oycze, iesli Ihumen wasz w Monasteru. OdpowiedziaN #wity (45); Iesli iest grzesznym, nie wiem: to wiem, ze wielom pomaga w dolegliwo#ciach y frasunkach (45); agdy si za# wszyscy pilnie przypatrowali, gdzieby si podziaN, y ie eli z Cerkwie nie wypierzchn"N, ali! znowu z ust Obrazu Zbawicielowego wynikn"N (90).Nakre#lone pokrótce cechy skNadniowe polskojzycznego tekstu
prawo-sNawnego z najdalszych obszarów XVII-wiecznej Rzeczypospolitej Obojga
Narodów ujawniaj" z jednej strony jego zbie no#! systemow" z odmian"
póN-nocnokresow", z drugiej za#, za spraw" odrbno#ci, dowodz" specyfiki tej
od-miany regionalnej jzyka. Niew"tpliwie jednak konieczne s" pogNbione
studia, m.in. nad ksztaNtem orzeczników, funkcj" przymiotników i imiesNowów
prostych, zwi"zkiem podmiotu i orzeczenia, konstrukcjami o rodowodzie
kla-sycznym. Tylko wówczas wnioski na temat skNadni polszczyzny kijowskiej
bd" w miar kompletne i pozwol" na osadzenie jej w#ród pozostaNych
(roz-poznanych ju ) odmian terytorialnych.
BIBLIOGRAFIA
G r a p p i n H.: O pewnym staropolskim typie u&ycia czasu tera niejszego (przyszedN, a oni #pi'), „Jzyk Polski” 1957, z. 5, s. 329-343.
K l e m e n s i e w i c z Z.: [Uwagi do artykuNu H. Grappina], „Jzyk Polski” 1957, z. 5, s. 343-346. K l e m e n s i e w i c z Z.: Historia j!zyka polskiego, Warszawa 1999.
K l i m e k J.: Konstrukcja accusativus cum infinitivo w XVII-wiecznych polonikach kijowskich, w: Problemy j!zykoznawstwa wspóNczesnego i historycznego, „Pozna%skie Spotkania Jzy-koznawcze” 21(2010), s. 61-75.
36 Tam e, s. 82. 37 Polszczyzna…, s. 123.
K l i m e k J.: Status polszczyzny kijowskiej w #wietle granic i zasi!gu polszczyzny kresowej, w: %ywe problemy historii j!zyka, red. M. Ku$micki, M. Osiewicz, Pozna% 2010, s. 179-191. K u r z o w a Z.: J!zyk polski Wile"szczyzny i Kresów póNnocno-wschodnich XVI-XX w.,
Kra-ków 2006.
M o s z y % s k a D.: O polszczy nie Sylwestra Kossowa (Na podstawie wst!pu do Pateryka Pieczarskiego z 1635 roku), w: Tematy. Ksi!ga jubileuszowa w 70. rocznic! urodzin Profe-sora Leszka Moszy"skiego, red. H. W"tróbska, K. Szcze#niak, Gda%sk 1998, s. 138-143. P i s a r k o w a H.: Historia skNadni j!zyka polskiego, WrocNaw 1984.
R i e g e r J.: Kilka uwag o polszczy nie pisarzy-Rusinów w XVII w., w: Der Text und seine Spielarten im polnischen Barok. Bausteine zu einer Epochensynthese, her. H. Schmid, München 2005, p. 197-208.
S i u c i a k M.: KsztaNtowanie si! kategorii gramatycznej liczebnika w j!zyku polskim, Kato-wice 2008.
S m o l i % s k a B.: Polszczyzna póNnocnokresowa z przeNomu XVII i XVIII w., WrocNaw 1983. Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, red. T. Skubalanka, WrocNaw 1988.
S z o b e r S.: U&ycie form czasu przyszNego w opowiadaniu historycznem na oznaczenie czyn-no#ci minionych, „Jzyk Polski” 1921, z. 2, s. 33-41.
Zapomniane konstrukcje skNadni #redniopolskiej (XVII wiek). Wybór przykNadów, oprac. A. KaNko-wska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa, WrocNaw 1972.
SELECTED REMARKS ON THE SYNTACTIC ASPECT OF PATERYKON BY SYLWESTER KOSSOW (1635)
S u m m a r y
The paper discusses a selection of issues relating to the syntactic structure of Paterykon, as translated by Sylwester Kossow. These observations are put in the context of the specialist literature devoted to the status of the Polish language in the 17th century, including its
Borderland dialectal varieties.
The analysis focuses on the following syntactic structures: causal constructions – with preposition, with infinitive (modelled on the Latin n.c.i and a.c.i. constructions), syntax of negative sentence constructions (single negation after the conjunction ani [either]), syntax of quotes (a merger of reported and direct speech constructions), numerals, and the semantics of the subordinators (i& [that], je#li [if], skoro [if/unless]). A more important part of the analysis concerns the use of grammatical tenses in the text. The analysis shows that tenses are not always ordered logically in the complement sentences with the adverbial of time as well in the complex complement sentences (the present tense expresses an action taking place prior to the one signalled by the perfect tense).
The examination helps to discover the systemic parallelism between the analysed text and the 17th-century Northern Borderland Polish language variety. At the same time, by pointing out to the
systemic discrepancies between the text and the above-mentioned language variety, the author indicates that Paterykon should be classified as representative of a regional variety of Polish.
Translated by: Konrad Klimkowski
S5owa kluczowe: polszczyzna kijowska, skNadnia, historia jzyka, Kossow.
