Publikacja opracowana przez. Stowarzyszenie Akademia Umiejętności Społecznych

Strona | 1

Strona | 2

ARTETERAPIA

Publikacja opracowana przez

Stowarzyszenie Akademia Umiejętności Społecznych

w ramach projektu

„Mokotów Twórczej Energii”

współfinansowanego przez

Dzielnicę Mokotów M.st. Warszawa

Strona | 3

Wstęp

Niniejsza publikacja jest efektem projektu Mokotów Twórczej Energii, realizowanego przez Stowarzyszenie Akademia Umiejętności Społecznych.

Myślą przewodnią projektu było upowszechnianie kultury wśród mieszkańców Mokotowa oraz promowanie i wdrażanie nowoczesnych metod edukacji i animacji kulturalnej, służących budzeniu i stymulowaniu zdolności twórczych oraz wspieraniu zaangażowania mieszkańców w proces tworzenia kultury i budowania więzi.

Projekt był adresowany do różnorodnych grup mieszkańców Mokotowa, osób w różnym wieku, o różnym statusie społecznym, zainteresowaniach. Pełnili oni w nim rolę nie tylko odbiorców, „konsumentów - widzów", działań kulturalnych, ale także współtwórców, kreatorów, aktywnych animatorów na miarę własnych potrzeb i oczekiwań.

W ramach projektu przeprowadzono zarówno warsztaty edukacyjne pokazujące zastosowanie różnorodnych metod z dziedziny animacji kultury w pracy arteterapeutycznej oraz w animacji i integracji społeczności lokalnych, jak i zorganizowano 7 wydarzeń kulturalno-artystycznych w przestrzeniach publicznych z udziałem mieszkańców. Wszystkie działania artystyczno-kulturalne były prowadzone w sposób partycypacyjny i włączający mieszkańców do aktywnego uczestnictwa, a nie tylko do biernego odbioru.

Efektem naszych doświadczeń jest ta publikacja. Mamy nadzieję, że dostarczy one refleksji i inspiracji do pracy animacyjnej poprzez wykorzystanie metodyki arteterapeutycznej.

Zespół Stowarzyszenia Akademia Umiejętności Społecznych oraz animatorzy i animatorki współpracujące ze Stowarzyszeniem

Strona | 4

Spis treści

rozumienie ... 5

Arteterapia – podróż przez sztukę do życia, Agnieszka Sokołowska ... 6

Specyfika naszej- arteterapeutycznej - pracy edukacyjnej, Zdzisław Hofman...14

doświadczanie ... 17

Areterapeutka, arteterapeuta w uważnej relacji, Zdzisław Hofman ... 18

Tworzenie grupy arteterapeutycznej, Zdzisław Hofman ... 25

Zamieszkać w swoim ciele - rozwój umiejętności rozumienia siebie i innych poprzez ruch i ucieleśnienie, Agnieszka Sokołowska ... 30

Twórcze wykorzystanie fotografii, filmu i mediów społecznościowych – komunikacja i rejestracja zdarzeń artystycznych, Dorota Raniszewska ... 37

Butoh i arteterapia, Sylwia Hanff ... 46

Co decyduje o specyfice autorskich warsztatów Laboratorium Edukacji Twórczej?, Maria Parczewska ... 51

Teatr wewnętrzny, Marzena Paludan ... 56

Labirynt w rozwoju osobistym i arteterapii, Sylwia Hanff ... 58

Muzyka w przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej. Metoda improwizacji intuicyjnej, Marta Piotrowska...63

inspiracje ... 67

TYTUŁ WYDARZENIA: Słoik Dobra ... 68

TYTUŁ WYDARZENIA: Pobawmy się w cyrk ... 72

TYTUŁ WYDARZENIA: Życzenia do złotej rybki ... 76

TYTUŁ WYDARZENIA: Tajemniczy ogród ... 80

TYTUŁ WYDARZENIA: Empatycznie dla siebie i innych ... 85

TYTUŁ WYDARZENIA: Zbuduj z nami Labirynt ... 91

TYTUŁ WYDARZENIA: Sen o Warszawie ... 95

Strona | 5

rozumienie

Strona | 6

„Logika doprowadzi cię z punktu A do punktu B. Wyobraźnia zaprowadzi cię wszędzie”. Albert Einstein

A RTETERAPIA – PODRÓŻ PRZEZ SZTUKĘ DO ŻYCIA A GNIESZKA S OKOŁOWSKA

po co zajmować się różnymi aspektami sztuki, jeśli nie jest się „prawdziwym” artystą?

„Dlaczego każdy z nas powinien korzystać ze swojej mocy twórczej? Ponieważ nic innego nie czyni człowieka tak hojnym, radosnym, ożywionym, śmiałym i współczującym, tak obojętnym na wojowanie oraz gromadzenie przedmiotów i pieniędzy.”¹

Możliwość tworzenia, robienia czegoś, a nie jedynie myślenia o tym, rozwija wiele praktycznych umiejętności takich jak: koncentracja, wytrwałość, kreatywność, sprawczość, wrażliwość, poznawanie i rozumienie siebie. Tworzenie w grupie innych osób buduje dodatkowo między nimi relacje. Relacje oparte na współpracy, w których pojawiają się okazje, by komuś pomóc, zaciekawić się czyimś pomysłem, docenić, a innym razem otrzymać coś od drugiej osoby. Ujawniają się wtedy też i trudne emocje: zazdrość, poczucie niekompetencji, porównywanie, ocenianie. Dzięki pracy arteterapeutycznej można przemienić emocje, mieć nad nimi refleksję lub po prostu je ujawnić, odkryć i tym samym dopuścić, że się zmniejszą, że ktoś przestanie się ich bać.

1 B. Ueland w: J. Cameron, Droga artysty. Jak wyzwolić w sobie twórcę, Wydawnictwo Szafa, Warszawa 2013

Strona | 7

Praca arteterapeutyczna opiera się o różne dziedziny sztuki: dramaterapię, biblioterapię, terapię tańcem i ruchem, muzykoterapię, sztuki plastyczne, filmoterapię.

Jednak na głębszym poziomie dotyczy sztuki relacji i życia.

Jedna z definicji² arteterapii lub też artterapii (arte z łac. ars sztuka i terapia) opisuje ją jako leczenie przez sztukę. Zgodnie z definicją Brytyjskiego Stowarzyszenia Arteterapeutów (The British Association of Art Therapists (BAAT),

Arteterapia jest formą psychoterapii (art psychotherapy), która traktuje media artystyczne jako podstawowy sposób komunikacji. We wspierającym środowisku, któremu sprzyja relacja terapeutyczna, uczestnik arteterapii może tworzyć obrazy i obiekty, w celu ich eksploracji oraz dzielenia się znaczeniami, które mogą być z nich odczytane. Dzięki temu osoba może lepiej zrozumieć siebie oraz naturę swoich problemów i trudności. To z kolei może prowadzić do pozytywnej trwałej zmiany w jego postrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia”³.

Kontekst terapeutyczny stanowi podstawową różnicę pomiędzy arteterapią a zajęciami czy terapią zajęciową. Głównym celem arteterapii jest umożliwienie dokonania zmiany, rozwoju osobistego, rozwiązania trudności poprzez stosowanie materiałów artystycznych w bezpiecznych i sprzyjających warunkach. Ta forma terapii może być szczególnie użyteczna dla osób, które mają trudności z wyrażeniem swoich myśli i uczuć drogą werbalną.

„Arteterapia stosowana jest między innymi w pomocy dzieciom, osobom dorastającym, dorosłym i osobom w okresie późnej dorosłości, grupom społecznym i rodzinom, w leczeniu: lęków, depresji, innych zaburzeń afektywnych, nerwic, uzależnień, problemów w relacjach rodzinnych, w przypadkach nadużycia seksualnego i przemocy domowej, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w traumach i przeżyciach straty, przy problemach fizycznych, poznawczych i neurologicznych, oraz trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi (np. chorobami nowotworowymi). Coraz częściej wykorzystywana jest również w profilaktyce społecznej, w tym w pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym”⁴.

2 Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Arteterapia, z dn. 21.12,2017

3 David B. Edwards: Art Therapy, SAGE Publications Ltd; London, 2004

4 Anna Rojewska-Nowak, Arteterapia w procesie aktywizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, Czasopismo: socjologia.pl, Wydawnictwo PROMOTOR, Warszawa, nr 4/2012.

Strona | 8

Wrażliwy arteterapeuta/arteterapeutka stwarza przestrzeń na współdziałanie, nieocenianie. Nie oczekuje dzieła, efektu, realizacji celu, ale przeżycia i doświadczenia czegoś ważnego razem w grupie. To, co ktoś stworzył sam lub wspólnie z drugą osobą, w zależności od wieku grupy i umiejętności komunikacji, zostaje poddane refleksji. Staje się pretekstem do lepszego zrozumienia siebie przez uczestników, rozwinięcia praktycznych umiejętności interpersonalnych. Często dla wielu osób spotkanie ze światem sztuki i możliwość odczucia, że sami mogą coś wykreować, budzi nadzieję, energię i motywację, by stawać się lepszym człowiekiem.

Jako superwizor pracy arteterapeutów i terapeutów tańcem i ruchem pamiętam dużo sytuacji z różnych środowisk i grup. Często sami arteterapeuci potrzebują przestawić swoje myślenie, by zyskać perspektywę, że nie jest ważny efekt końcowy:

piękno rysunku lub tańca, muzyki, ale piękno samego doświadczenia tworzenia i zaangażowania. To jest stan, który dostępny jest każdemu człowiekowi, nie jedynie artystom i ludziom bardzo utalentowanym.

Nieraz przestajemy tworzyć w różnych momentach życia, czasem nawet w ogóle nie zaczynamy. A potrzeba tworzenia, kreatywności i możliwość jej zaspokojenia wnosi do psychiki człowieka stan skupienia, wyciszenia, ale także pozwala przejść różne momenty frustracji, zniechęcenia, tracenia i odzyskiwania motywacji. Podczas zajęć arteterapeutycznych zaczyna bardziej funkcjonować prawa półkula mózgu odpowiedzialna za kreatywność, myślenie abstrakcyjne, wyobraźnię, intuicję, zarządza percepcją przestrzenną, mimiką i emocjami (odpowiada za rozpoznawanie i generowanie ekspresji oraz odczuwanie stanów emocjonalnych). Dzięki temu można stać się bardziej otwartym na znalezienie niestandardowych rozwiązań i na dostęp do takich zachowań, o które byśmy siebie nie podejrzewali. Ktoś z boku może odnieść wrażenie, że to wszystko dzieje się mimochodem. Albert Einstein powiedział, że „nie jest możliwe znalezienie rozwiązań problemów świadomością, która je stworzyła”.

Dzięki arteterapii można spojrzeń na sytuacje z zupełnie innej perspektywy, gdyż uruchamia myślenie nielinearne. Bonnie Meekums⁵ opisała, co dzieje się podczas procesu kreatywnego obecnego zarówno w arteterapii, jak i tworzeniu artystycznym.

5 B. Meekums, Dance Movement Therapy: A Creative Psychotherapeutic Approach (Creative Therapies in Practice series), SAGE Publications Ltd, 2002

Strona | 9

Kreatywny proces w arteterapii i terapii tańcem i ruchem (za dr B.Meekums)

Przygotowanie

Zbudowanie bezpieczeństwa w grupie, rozgrzewka.

(lewa półkula)

Ocena

Refleksja, przenoszenie wglądu na realne życie.

(lewa półkula)

Inkubacja

Pozwolenie, by odeszła świadoma kontrola, stan

niewiedzy, aktywizacja prawej półkuli.

Iluminacja

Pojawia się wgląd, rozumienie, interesujący i frustrujący moment, tzw. przesunięcie w

perspektywie myślenia z

prawej do lewej półkuli

Strona | 10

CO MOŻE DAĆ PRACA Z WYKORZYSTANIEM ARTETERAPII?

Pamiętam zajęcia prowadzone w połączeniu muzykoterapii i terapii tańcem i ruchem dla młodzieży niewidomej i niedowidzącej oraz dla osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. Spotkaliśmy się w przestrzeni Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina. Tematem było odkrywanie swojego mistrzostwa i marzeń.

Zajęcia prowadziłam razem z myzykoterapeutką. Połączyłyśmy muzykoterapię i terapię tańcem. Zbudowałyśmy przestrzeń do stworzenia wspólnego rytmu, namalowania swoich marzeń, odbioru muzyki mistrzów (Paganini, Liszt) we własnym tańcu i odczytanie, jakie emocje przyniósł każdy z utworów. Usłyszenie siebie, odczucie kontaktu i wzajemny szacunek bez porównywania poruszyło nas wszystkich (zarówno prowadzące jak i uczestników) do głębi. Nigdy nie byłoby to możliwe, gdyby tylko przejść się po muzeum. Odebranie sztuki całym sobą, ale i połączenie jej ze swoim życiem, rozumieniem, przeżyciami, przetworzeniem jej na swój język i świat, daje poczucie kontaktu ze sobą, innymi, światem i daje nadzieję na wyjście z czasem z bardzo trudnych sytuacji.

Jak pisał Jung,

„Tworzenie czegoś nowego nie dokonuje się przez intelekt, ale poprzez instynkt zabawy, wypływający z wewnętrznej potrzeby. Umysł twórczy bawi się przedmiotami, które kocha”.⁶

Cele i korzyści z pracy arteterapeutycznej:



twórcze rozwiązywanie konfliktów, poznawanie perspektywy drugiej osoby,



rozwój umiejętności interpersonalnych,



redukcja stresu,



podniesienie samooceny,



budowanie relacji z innymi,



rozpoznawanie swoich zainteresowań,



rozwój umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z emocjami.

6 C.G. Jung, Psychologische Betrachtungen, Michigan 1945

Strona | 11

KIM SĄ ARTETERAPEUCI?

Arteterapeuci zostali wpisani pod kodem 323013 do klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy i zakresu jej stosowania, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej.

Kompetencje arteterapeutów mogą potwierdzić stowarzyszenia zrzeszające specjalistów określonych dziedzin, jak np. Polskie Stowarzyszenie Choreoterapii - PTT w Poznaniu, które potwierdza kompetencje zawodowe choreoterapeutów, czy też Stowarzyszenie Arteteraputów Polskich "KAJROS", w którym można się ubiegać o Certyfikat Arteterapeuty Szkolnego lub Certyfikat Edukatora Arteterapii. SAP "Kajros"

wydaje certyfikaty potwierdzające kompetencje arteterapeuty w poszczególnych dziedzinach: arteterapia wizualna, muzykoterapia, choreoterapia, terapia ruchem, biblioterapia, drama - zależnie od tego, jaki rodzaj działań jest dla określonego arteterapeuty reprezentatywny. Dzięki Stowarzyszeniu Arteterapeutów Polskich Kajros można się znaleźć na europejskiej liście arteterapeutów.

Stowarzyszenie Akademia Umiejętności Społecznych prowadzi od 2014 roku kursy Arteterapia – Kultura przeciw Wykluczeniu (odbyło się już VII edycji kursu) ⁷. Kurs obejmujące 430 godzin dydaktycznych i kończy się pracą dyplomową i egzaminem dyplomowym. Absolwenci/absolwentki otrzymują dyplomy w językach polskim i angielskim wraz z suplementem w obu językach zawierającym program Kursu oraz opis umiejętności i kompetencji pozyskanych w ramach Kursu.

Celem Kursu jest przygotowanie specjalistów, którzy - zgodnie ze współczesną koncepcją arteterapii - potrafią wykorzystać kulturę i sztukę jako narzędzie do budzenia i stymulowania zdolności twórczych osób i grup, a także instrument twórczej zmiany społecznej i środowiskowej oraz animacji i edukacji kulturalnej dzieci, młodzieży i dorosłych. Ważnym efektem tych działań powinna być integracja społeczna osób i grup zagrożonych wykluczeniem.

7Zespół specjalistów, którzy w 2014 r. założyli Stowarzyszenie Akademia Umiejętności Społecznych już od 2011 r. prowadzi Kursy Arteterapia-Kultura przeciw Wykluczeniu. Kursy prowadzone są we współpracy z Centrum Łowicka w Warszawie, przy finansowym wsparciu Urzędu Dzielnicy Warszawa Mokotów.

Strona | 12

Kurs ma charakter uniwersalny. Daje możliwość doskonalenia swego warsztatu zawodowego, a także zdobywania nowych zawodowych kompetencji. Absolwenci w miarę potrzeby mogą pełnić skutecznie rolę edukatorów i animatorów życia społeczno-kulturalnego różnych środowisk i grup społecznych, a także projektować i realizować zajęcia będące wsparciem i inspiracją dla środowisk zawodowych szczególnie narażonych na stres, wypalenie zawodowe, utratę empatii, itp. – np.

lekarzy, średniego personelu medycznego, pracowników oświaty, korporacji czy sfery biznesu. Pozyskane na kursie kompetencje i umiejętności pozwolą wykorzystać w pracy nową metodę animatorom z obszaru organizacji pozarządowych i instytucji kultury, nauczycielom oraz pracownikom różnych struktur i instytucji w ramach szeroko pojętej polityki społecznej, pomocy społecznej i sfery rozwoju osobistego.

Zajęcia w ramach Kursu w większości (w 85%) realizowane są metodą aktywną – warsztatową. Uczestnikom proponowane jest wzbogacenie wiedzy ogólnej m. in. w dziedzinie psychologii, socjologii, praw człowieka, animacji społeczno-kulturalnej, antropologii kultury, profilaktyki uzależnień, etyki zawodowej – tak w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym. Przede wszystkim zapewniamy możliwość pozyskania praktycznych umiejętności dotyczących skutecznego budowania relacji i komunikacji w grupie, zarządzania wolontariatem, wykorzystania w pracy różnych dziedzin sztuki (od teatru, tańca i ruchu, przez sztuki plastyczne – wizualne do muzyki i utworu literackiego), budowania wokół nich programów i pozyskiwania na nie środków.

Realizowane są również zajęcia przygotowujące do samodzielnego diagnozowania problemów grup osób nieprzystosowanych, wykorzystania metod pracy ulicznej (streetworking), ze szczególnym uwzględnieniem działań wokół kultury i projektów artystycznych jako metody wiodącej. Dodatkowym wyzwaniem - w ramach praktyk - jest możliwość wdrożenia przez uczestników, przy wsparciu superwizora, własnych projektów i sprawdzenia umiejętności w bezpośredniej pracy z różnymi środowiskami społecznymi, w tym środowiskami zagrożonymi wykluczeniem.

Cele Kursu realizują zaproszeni do prowadzenia zajęć z przedmiotów ogólnych pracownicy naukowo – dydaktyczni Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego, do prowadzenia zajęć kierunkowych – specjaliści z całego kraju, wyróżniający się ogromnym dorobkiem w danej dziedzinie, i współpracujący z wiodącymi instytucjami edukacyjnymi, m.in. Centrum Sztuki Współczesnej, Polskim

Strona | 13

Towarzystwem Psychologicznym, Helsińską Fundacją Praw Człowieka, Uniwersytetem Gdańskim, Ogólnopolską Siecią Organizacji Streetworkerskich, Polskim Stowarzyszeniem Psychoterapii Tańcem i Ruchem, Laban International Movewment Studies i Stowarzyszeniem Szkoła Liderów.

więcej informacji:

Arteterapia Kurs ARTETERAPIA. Kultura przeciw wykluczeniu.

https://lowicka.pl/zajecia/arteterapia/

Bibliografia

J. Cameron, Droga Artysty, Wydawnictwo Szafa, Warszawa 2013

A. Rojewska-Nowak, Arteterapia w procesie aktywizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, Czasopismo: socjologia.pl, Wydawnictwo PROMOTOR, Warszawa, nr 4/2012

Strona | 14

S PECYFIKA NASZEJ - ARTETERAPEUTYCZNEJ - PRACY EDUKACYJNEJ

Z DZISŁAW H OFMAN

Ludzie zwykle nie lubią być uczeni - uczą się, jeśli chcą. Nie chcą, by mówiono im, jak

"powinni" się rozwijać, jakie metody stosować, a jakich nie. Nowoczesna edukacja dorosłych stawia na

przeżywanie, doświadczanie inspiracji, odkrywanie nowych zjawisk.

Pozwala wywracać do góry nogami schematy i stereotypy. W związku z atmosferą grupowych działań interaktywnych uczestnicy są gotowi ryzykować, kwestionować, kontestować i podważać, a także spierać się w imię weryfikowania swych przekonań.

Rozwój to zderzenie się z własnymi schematami myślowymi. Im mocniej jesteśmy przywiązani do swoich przekonań, tym chętniej uważamy je za ogólnie wyznawane

"prawdy". Niektóre ujawniamy ochoczo, inne ukrywamy. Przejęliśmy je od osób dla nas znaczących, rodziców czy nauczycieli. Część z nich jest niemal niepodważalna, dla innych stale musimy poszukiwać uzasadnień. Bywają takie, które właściwie są już nieaktualne, ale jakoś nie chcemy się od nich oderwać.

W interaktywnych warsztatach możemy doświadczyć podważenia przekonań, zburzenia poczuciem rozbicia i dyskomfortu. Ludzie niekiedy nie mogą uwierzyć, że w sytuacji edukacyjnej "wali się kawałek ich świata". Nawet, jeśli nie od razu, to jakiś czas później widzą i mówią, że było to dla nich rozwojowe doświadczenie.

Strona | 15

Rozwój to w dużej mierze oduczanie starych nawyków, bardziej niż uczenie tylko nowych. Czasem trzeba włożyć większy wysiłek w „oduczanie”, przełamywanie skryptów i schematów. Zwłaszcza, że te odziedziczone „prawdy” nie spełniają zwykle funkcji rozwojowych, nie konfrontują z własną i innych niekompetencją, a jedynie osadzają nas na bezpiecznej, zamrożonej pozycji obserwatorów i komentatorów. Gdy szczerze nazywasz to, co jest twoim udziałem, doświadczasz zaangażowania, które burzy „święty spokój” i staje się wejściem na trudną drogę rozwoju.

W Studium Arteterapii urzeczywistniamy wizję Łowickiej Szkoły Arteterapii. Skupiamy zespół ekspertów, którzy współpracują ze sobą, kreują wyjątkowy styl i atmosferę pracy, w praktyczny sposób uczą metod rozwojowych. Kurs jest elastyczny, a jego program tworzony jest w oparciu o potrzeby uczestników oraz zmieniające się wyzwania społeczne.

Metody a szczególnie treści wykorzystywane w trakcie I i II etapu Studium Arteterapii są autorskimi programami twórców i realizatorów poszczególnych przedmiotów w ramach planu nauczania. W większości jest to rozwojowa praca warsztatowa z wykorzystaniem różnorodnych środków wyrazu artystycznego, działań twórczych, improwizacji. Wykładowcy dbają o rozpoznanie potrzeb, oczekiwań, zainteresowań i specyfiki pracy zawodowej słuchaczek i słuchaczy. Różnorodność metodyczna wynika z dużego doświadczenia prowadzących, ale także z umiejętności doboru narzędzi do specyfiki grupy. Środki wyrazu: muzyczne, wizualno-plastyczne, taneczne czy teatralne, stanowią uczące narzędzia rozwojowe, służące budowaniu wspólnot i usprawnianiu komunikacji w różnych sferach. Umożliwiają one wgląd w procesy zachodzące w osobach i grupach. Wspomagają skuteczność liderów w przeciwdziałaniu niekorzystnym zjawiskom społecznym. Osobną i ważną metodą jest tzw. pedagogika ulicy - streetworking – nieodzowne narzędzie nawiązywania relacji z dziećmi i młodzieżą, która podlega marginalizacji, funkcjonuje w grupach nieformalnych, nie radzi sobie z obowiązkiem szkolnym, pozbawiona należytej troski rodziców. Nasze absolwentki i absolwenci otrzymują funkcjonalny wachlarz metod diagnostycznych, pozwalających badać przyczyny oraz potrzeby uczestników działań arteterapeutycznych. Integralną częścią programu są indywidualne projekty, realizowane w środowiskach osób zagrożonych wykluczeniem a także w przestrzeni

Strona | 16

publicznej pod opieką wykładowców, z wykorzystaniem superwizji grupowej i indywidualnej. Projekty te realizowane są z wykorzystaniem metod poznanych w trakcie kursu i są praktyczną częścią przygotowywanych na zakończenie Studium prac dyplomowych. Egzamin końcowy służy „obronie” pracy oraz zrelacjonowaniu wiedzy i umiejętności z wybranych dziedzin, będących w programie.

W trakcie kursu realizowane są także niezbędne przedmioty teoretyczne, jednak te formy wykładowe bardziej przypominają seminaria i konwersatoria.

Specyfika naszej „łowickiej” metody polega na:



przewadze praktyki nad teorią,



praktycznym stosowaniu i trenowaniu współpracy,



bogactwie treści i form pracy - specyfika działań artystycznych - bogaty wachlarz metod i narzędzi,



oryginalnych metodach autorefleksji i wglądu w procesy psychiczne i społeczne, refleksyjności i osobistego doświadczenia słuchaczek i słuchaczy,



docenianiu świata emocji i pracy z ciałem, ekspresji i jej terapeutycznego wpływu,



stosowaniu zaradności w sferze emocji własnych i cudzych, rozumienia pojawiających się uczuć i zachowań,



sile inspiracji i poszukiwań,



wykorzystaniu procesu zmiany społecznej w praktyce, który pomaga zrozumieć opór i efektywność zmian tych dużych i małych, czasem osobistych.

Nasze absolwentki i absolwenci uzyskują odwagę stosowania wsparcia arteterapeutycznego. Ujawniają się w pełni ich możliwości kompetencyjne i twórcze.

Ich samoświadomość i sprawczość powodują, że stają się poszukiwanymi specjalistami.

Strona | 17

doświadczanie

Strona | 18

A RETERAPEUTKA , ARTETERAPEUTA W UWAŻNEJ RELACJI Z DZISŁAW H OFMAN

Relacje w grupie i z członkami grupy dają rzeczywisty sposób odnoszenia się do Osoby. Arteterapeuci/arteterapeutki to liderzy, których kompetencje pozwalają na pogłębione, efektywne więzi i uważnie tworzone kontakty. Kluczową umiejętnością popartą wiedzą jest uważność - szczególna czujność i troska, pozbawiona oceny, skierowana na cel i/lub na osobę, na chwilę obecną, specyficzne „Tu i teraz”, bez którego trudno planować zajęcia i myśleć o ich jakości, efektywności i skali.

Koncentracja na tym co ważne w obecnej chwili, w czasie teraźniejszym, na rzeczywistych doświadczeniach, emocjach i procesie twórczym. To wyjątkowe dzianie się „w zatrzymanym” czasie prowadzi do uczestniczenia w przepływie (floow).

Jakimi słowami określić najlepiej uważność (mindfulness), jakie reakcje towarzyszą tej umiejętności? Tworzą ją między innymi: obserwacja, koncentracja, obecność, koncentracja na rzeczywistości, na tym co „tu i teraz”, świadomość i akceptacja, wolność, świadomość siebie, żywotność, indywidualizm połączony z personalizmem, integralność, nierozproszony, otwarty przepływ, skupienie, bycie w kontakcie ze sobą (swoim ciałem, emocjami), tzw. wgląd, przy jednoczesnym dostrzeganiem tego co na zewnątrz, dostrzeganie wpływu tego co wewnątrz na otoczenie i odwrotnie, harmonia, akceptacja stanu obecnego, wrażliwość na siebie, innych i otaczający świat; świadome przeżywanie; pozwolenie sobie na odczuwanie, dostrojenie, cisza…

Krótko – uważna obecność z odprężoną uwagą – koncentracja. W dużej mierze uważność istnieje poza słowami, nie wymaga komunikacji werbalnej, jest ciszą medytacji czy wspólnej pracy, także twórczej. Można też zaryzykować określenie:

„rozlewającej” się na grupie, „wsłuchanej” koncentracji.

Strona | 19

Uważność wymaga tzw. oczyszczania. Szczególnie zaciemniają ją mechanizmy obronne i gry psychologiczne. Z tych czynników zakłócających warto sobie zdawać sprawę, umieć je rozpoznać i oddzielić. Stosując uważność stajemy się „Obecnością”, w pełni autentyczną, akceptującą, z zastosowaniem autonomii i rozumienia empatycznego.

Pomocną i skuteczną umiejętnością „czyszczącą” uważność w pracy z grupą jest praktykowanie tzw. dyscypliny emocjonalnej. Jest to gotowość do świadomego przejmowania odpowiedzialności za to, jak się czujemy i w jaki sposób nasze samopoczucie wpływa na innych za pośrednictwem naszych wypowiedzi i czynów.

Proces stosowania dyscypliny emocjonalnej to kolejno:

1. Przyczyna – rozpoznaj bezpośrednią przyczynę swoich, zwłaszcza trudnych emocji.

2. Ciało – zlokalizuj swoje reakcje fizyczne i oceń ich intensywność. Gdzie pojawiają się odczucia, jak je można nazwać. Czy to ból, złość, zazdrość …?

3. Umysł – ustal, jakie myśli i przekonania towarzyszą twoim fizycznym reakcjom. Czy pojawiają się myśli oceniające, czy zaczynasz prowadzić wewnętrzny dialog.

4. Duch – zauważ, jaką częścią siebie reagujesz na zaistniałą sytuację. Ile „w tobie”

zajmuje przestrzeni to, co się dzieje. Co jest „atakowane”? - czy twoje wartości, przekonania, może postawy. Z czym się tobie to „kłóci”?

5. Wybór – dokonaj wyboru sposobu emocjonalnej interwencji i zastosuj go do konstruktywnego rozwiązania pojawiającej się trudności. Czy skutecznie możesz wystudzić „buzujące” emocje? W jaki sposób? Czy lepsza będzie konfrontacja z Osobą – źródłem zachowania czy postawy? Konfrontacja nie musi oznaczać walki.

Jacek Santorski namawia do stosowania - empatycznej wstrzemięźliwości. Empatia jest bardzo ważna w relacjach arteterapeutycznych, pod jednym warunkiem, że potrafimy ją przefiltrować przez powyższy proces. Empatia przeniesiona w myślenie i działanie ma sens. Koncentracja na własnej emocji, współodczuwania może stać się jedynie osobistym doświadczeniem.

Strona | 20

W praktyce trenerskiej i terapeutycznej warto zwracać uwagę na tzw. „odklejanie” się od własnych przeżyć emocjonalnych, traktowanie ich bardziej jako strumienia informacji o tym co dzieje się w grupie. Nie koncentrowanie się, nie krążenie wokół własnych doświadczeń. Zasada „po pierwsze wystudzić” pomaga, żeby stworzyć przestrzeń dla osób, które są w procesie arteterapeutycznym.

PRACUJĄC „UWAŻNIE” Z GRUPĄ WARTO STOSOWAĆ PONIŻSZE ZASADY

1. Każdy należy do grupy arteterapeutycznej niezależnie od tego, co sam chwilowo myśli, czuje i robi, czy też, co inni czują lub mówią o nim.

Zasada ta ma zagwarantować zaspokojenie fundamentalnej potrzeby przynależności do grupy. Tylko wtedy, gdy jest ona respektowana, grupa może dawać konieczne poczucie bezpieczeństwa i stać się naprawdę spójną. Jest ona najlepszym zabezpieczeniem przeciwko wykluczenie. Zadbaj o znajomość imion w grupie i uważny sposób wzajemnego odnoszenia się.

2. Czuję, co czuję. Myślę, co myślę.

Reguła ta podkreśla autonomię każdej osoby. Nikt nie może precyzyjnie określić tego, co dzieje się w drugim człowieku. Uczestnicy działań arteterapeutycznych często o tym zapominają i rzutują swoje uczucia oraz myśli na innych. A każdy ma prawo do doświadczania własnych doznań i myśli. Pytaj często o zdanie – nie bój się oceny, oni mają prawo do wyrażania swoich myśli i emocji. Ta umiejętność bardzo wzmacnia Twój autorytet i kompetencje osób uczestniczących.

3. Dobre relacje przed zadaniem i współpracą.

Ta reguła podkreśla fakt, że najpierw muszą funkcjonować najprostsze procesy komunikacji, zanim tak skomplikowane mechanizmy, jak odnajdywanie sensu i celu naszych działań, współpraca, przyniosą oczekiwane efekty. Przed rozpoczęciem wspólnej pracy twórczej zadbaj o to by uczestnicy dobrze się czuli ze sobą.

Strona | 21

4. Próbuję się komunikować tak szczerze, jak tylko potrafię.

Reguła ta uwzględnia fakt, że najszybciej nawiązuję kontakty z innymi ludźmi, jeśli do moich wypowiedzi nie wkradają się przekłamania tego, co myślę i czuję.

Nie bój się mówić o swoich odczuciach i nigdy nie okłamuj swoich uczestników.

Stosując szczere wypowiedzi będziesz także uczył szczerości swoich podopiecznych.

Nie bój się konfrontacji. Zakłóceniom lepiej zapobiegać niż później z nimi się zamagać.

Staraj się także nie dawać gotowych rozwiązań.

5. Nie rozmawiam o innych osobach w grupie, lecz zwracam się bezpośrednio do nich.

Reguła ta gwarantuje bezpośredni kontakt w komunikacji między obecnymi w zajęciach, jednocześnie zabrania ona rozmów na temat osób trzecich. Unikaj zwrotów

„patrzcie na Wojtka, siedzi w kącie obrażony i nie chce z nami współpracować”. Nie mów o osobie, jakby jej nie było w sali.

6. Mówię per JA, a nie per MY lub SIĘ.

Reguła ta jest logiczną konsekwencją szczerości wypowiedzi i autonomii osoby. Jeśli mówię per „MY” lub „SIĘ” („Denerwujemy się” zamiast, „JA się denerwuję”) wtedy ignoruję podmiotowość, tworzę pewien bezosobowy klimat, psuję współpracę.

Koryguj wypowiedzi typu „MY” lub „SIĘ” pytając: „Czy wszyscy tak myślą, czy tylko ty Aniu?”, zachowując prawo Ani do autonomicznego zdania.

7. Mogę w każdym momencie sygnalizować potrzebę zmiany.

Reguła ta gwarantuje każdemu uczestnikowi dozowanie według własnego uznania sprzeciwu i autonomii - daje poczucie wpływu na przebieg działań.

Pozwól na wyrażanie odrębnego zdania, słuchaj nowych propozycji ze strony biorących udział w zajęciach, nie musisz ich realizować, ale powiedz, dlaczego ich nie realizujesz, używaj realnych argumentów.

Pamiętaj: Zakłócenia maja pierwszeństwo!

Strona | 22

PODSTAWY DOBREGO KONTAKTU – BUDOWANIA RELACJI



Daj się poznać – pozwól by uczestnicy dowiedzieli się o Tobie ciekawych dla nich informacji, np.: jakie masz zainteresowania, może coś o Twojej rodzinie.

Szczególnie dzieci chcą znać swoich opiekunów bliżej, od bardziej prywatnej strony.



Nie dawaj dobrych rad – raczej zachęcaj do podejmowania wysiłku.



Nie oceniaj (szczególnie osób) – ocena często osłabia motywację wewnętrzną i niszczy Twój autorytet.



Nie uogólniaj – każdy działa trochę inaczej.



Nie interpretuj – można popełnić błąd, różne zjawiska z różnej perspektywy mogą wyglądać inaczej.



Przekazuj informacje zwrotne, mów o tym co widzisz, co czujesz, co myślisz.

Kilka praktycznych sposobów informacji zwrotnej:

NADAWCO:

-

wyrażaj swoje potrzeby, obawy, uczucia,

-

mów do partnera, a nie o nim,

-

oddzielaj sprawy ważne od mniej ważnych.

ODBIORCO:

-

nie przeszkadzaj,

-

daj czas i uwagę,

-

upewnij się czy dobrze rozumiesz.

DAJ SIĘ POZNAĆ (ZAUFAJ!):

-

chciałabym, abyś wiedział o mnie...,

-

chciałbym Ci powiedzieć o sobie….,

-

chciałabym, żebyś wiedział, że jestem w tej chwili bardzo zmęczona, rozdrażniona, że jest dla mnie ważne... itp.

Strona | 23

ODWAŻNIE POZNAWAJ PARTNERA:

-

lubię, cenię..., a ty?

-

nie znoszę..., a co Ty, o tym sądzi?

-

czy dla ciebie jest to też ważne?

ZADAWAJ „TRUDNE PYTANIA":

-

widzę, że się martwisz czy coś się stało w domu?

-

daje to rzetelne informacje, buduje kontakt, wprowadza nowe wątki, buduje zaufanie.

PRZESTRZEGANIE NASTĘPUJĄCYCH ZALECEŃ POMOŻE CI W SKUTECZNYM POROZUMIEWANIU SIĘ Z INNYMI:



rozpoczynaj od pytań otwartych, zaczynających się od słów: kto, co, kiedy, jak, co sprawia, że,.... ,



unikaj pytań „prokuratorskich”, zaczynających się od słowa „dlaczego”,



przysłuchuj się, nie tylko odpowiedziom na pytania, ale także wszelkim innym informacjom, które

dostarczają wiedzy o uczestniku,



w rozmowie, niezależnie od tematu, ujawniaj także informacje o sobie,



utrzymuj naturalną i odprężoną

postawę, wskazującą na Twoje zainteresowanie,



używaj naturalnych gestów, komunikujących zamierzone przez Ciebie przekazy;używaj stwierdzeń łączących się ze stwierdzeniami rozmówcy, bez przerywania, pytań, czy włączania nowych tematów.

Zgodnie z popularną zasadą przypisywaną LaoTse:



uważaj na swoje myśli, stają się twoimi słowami;



uważaj na swoje słowa stają się twoimi czynami;



uważaj na swoje czyny stają się twoimi nawykami;



uważaj na swoje nawyki, stają się twoim charakterem;



uważaj na swój charakter, staje się twoim losem.

Strona | 24 Bibliografia:

Williams M, Penman D, Midfulnes. Trening Uważności, wydawnictwo Edgar, Warszawa, 2014

Charles C. Manz. Dyscyplina emocjonalna. Jak się czujesz? - ty decydujesz!!! Świat Książki, Warszawa 2005

Strona | 25

T WORZENIE GRUPY ARTETERAPEUTYCZNEJ Z DZISŁAW H OFMAN

Grupą jest zespół osób, które mają świadomość wzajemnego wpływu na siebie, konstytuuje on grupę. W grupie nie jesteśmy sobie obojętni, określamy siebie w relacji do innych jej członków. Relacje nacechowane są emocjonalnie, a uczestnicy mają poczucie przynależności. „Nie jestem „osobny”, jestem z innymi, którzy nadają sens moim działaniom”. W grupie częściej mówimy „My” niż „Ja”. Grupa często daje poczucie bycia we wspólnocie i odczuwania wspólnoty.

Osoby tworzące grupę zależą wzajemnie od siebie w ten sposób, że poczucie satysfakcji z wykonywanych działań każdego zależy od sukcesu zespołu i 
sukces zespołu zależy od każdego z uczestników/uczestniczek. 


Grupę umacniają dwie wzajemnie uzupełniające się, a czasem rywalizujące ze sobą, tendencje: wspólne cele oraz relacje. Grupa z jednej strony czerpie sens w realizacji zadań, a z drugiej energie z bycia „razem”. 
 Nawiązanie relacji powinno zawsze poprzedzać przystąpienie do zadań. Prowadzący proponuje początkowe działania, które pomogą oswoić się uczestnikom z nowym otoczeniem, miejscem. Następny etap to nawiązywanie prostych relacji „Ja i Ty”. Poznawanie się, zapamiętywanie imion. Kolejno przechodzimy do tworzenia sieci „Ja i Grupa” – to wymaga często podjęcia ryzyka tzw. ekspozycji społecznej – „wszyscy mnie widzą, wszyscy mnie słyszą…”

Największą zaleta zespołowego współtworzenia jest większa efektywność pracy w grupie niż indywidualnie. Zintegrowany zespół działa szybciej i sprawniej niż poszczególne osoby wchodzące w jej skład pojedynczo (efekt synergii - spójna grupa tworzy znacznie większy potencjał twórczy, terapeutyczny czy intelektualny niż wynosi arytmetyczna suma potencjałów jej członków i członkiń).

Strona | 26

POTENCJAŁ SKUPIONEJ WOKÓŁ CELÓW I WIĘZI GRUPY CHARAKTERYZUJE:



większa wiedza i kompetencje zespołu jako całości – „grupy są mądre”, 




zwiększona mobilizacja do działania – członkowie na siebie wpływają w wielu 
 sferach, także motywacyjnej, 




możliwość łagodzenia napięć emocjonalnych – grupa daje poczucie bezpieczeństwa,




w grupie łatwiej o równowagę emocjonalna ,




w grupie można liczyć na pomoc, współprace i wzajemne wsparcie,



w działaniach arteterapeutycznych grupa jest „lustrem”, w którym może się przyjrzeć uczestnik, ma przez to większy wgląd we własne „Ja” i swój osobisty proces tworzenia,



wielkim atutem staje się gromadzona „wiedza wspólna” i wspólne doświadczenie grupy, z którego można czerpać impulsy do osobistego rozwoju,



rozumiejąca się, akceptująca grupa zmniejsza ryzyko poczucia porażki i frustracji z nieudanej twórczości, o ile w istotny sposób można ograniczyć efekt rywalizacji.

„Moim wzorcem grupy jest zespół The Beatles. Składał się on z czterech mężczyzn, którzy nieustannie pilnowali siebie nawzajem. Dodatkowo balansowali swoje niedoskonałości, co w efekcie sprawiało, że jako zespół byli świetni, a w pojedynkę artystycznie niewystarczający.”⁸ 
 


PRZEWODZENIE GRUPIE ARTETERAPEUTYCZNEJ

W jaki sposób można wpływać na strukturę grupy? Jak ja inspirować, aby stwarzała sama dla siebie optymalne warunki do rozwoju?

Im większy zespół, tym więcej problemów wynikających z przekonań, postaw (społecznych, politycznych, moralnych), tym wolniej przebiegają procesy budowania relacji i współdziałania. W dużym zespole występuje stosunkowo mniejsza liczba wzajemnych interakcji, ograniczony przepływ informacji, trudności w weryfikowaniu

8 Steve Jobs – Wywiad dla 60 Minutes, 2003

Strona | 27

wykonanych zadań, trudności w odpowiednim motywowaniu członków zespołu.

Łatwiej o efekt tzw. „próżniactwa społecznego” (gdy inni tego nie widzą, można minimalizować poziom własnego zaangażowania). Duże grupy męczą szybciej uczestników, wyzwalają poczucie nadmiaru, który może zabijać aktywność twórczą.

Grupy arteterapeutyczne nie powinny przekraczać 16 członków.

Mały zespół, to silniejsza motywacja, to mocniejsze więzi interpersonalne, integracja zespołu zachodzi sprawniej, więcej okazji do interakcji, nacechowanych emocjonalnie. Łatwiejszy dostęp do osobistych zasobów poszczególnych członków (wiedzy, doświadczenia i umiejętności), szybszy przepływ informacji zwrotnych.

W małej grupie łatwiej uzyskać balans pomiędzy tym, co indywidualne, a tym, co zbiorowe, „Moje” i „Nasze”.

Optymalny zespół do pracy rozwojowej to taki, którego członkowie maja dostęp emocjonalny i fizyczny do każdej z osób. Łatwość zmian w interakcjach (skład par czy trójek) przyczynia się do wzbogacenia tych spotkań o nowe doznania, nowe doświadczenia – ich wymianę. Zmieniając sieci powiązań w grupie, możemy wprowadzać efekt świeżości. Stajemy się bardziej ciekawi siebie wzajemnie, chociaż bywa, że zmiany w małych grupach wzbudzają też niepokój.

Na optymalizacje pracy grupowej ogromny wpływ ma miejsce – sala, przestrzeń w której odbywa się arteterapia. Miejsca przyjazne, to takie, w których można swobodnie się poruszać, niezbyt duże. Z ograniczona ilością niezbędnych sprzętów – puste ściany. Jasne i przyjazne kolory. Dużo światła dziennego i sztucznego.

Zagracone i zbyt pstrokate wnętrza zakłócają poczucie bezpieczeństwa, mogą męczyć.

W fazie budowania grupy arteterapeutycznej, tj. podczas rozpoczynania zajęć wydaje się ważne, aby:



Nawiązać wzajemny kontakt i zbudować poczucia bezpieczeństwa – szczególnie ważny element 
wsparcia fazy początkowej. 




Tworzyć przyjazna atmosferę pracy – wynikająca z akceptacji uczestników i autentyzmu arteterapeuty. 


Strona | 28



Motywować do pracy / współpracy każdego uczestnika – nie zmuszać a zachęcać, dbając o autonomię każdego, zapraszać do 
 aktywności, dostrzegając wkładany przez uczestnika trud i zaangażowanie. 




Inspirować wymianę doświadczeń, (nie zawsze w początkowej fazie budowania grupy się to udaje, ale warto próbować dla stworzenia pewnego stylu, rytuału).



Umiejętnie i precyzyjnie podawać instrukcje i wyjaśnienia. W tej fazie słabo jeszcze działa wzajemna komunikacja, instrukcje, więc muszą być jednoznaczne i zrozumiałem, można powtórzyć, warto się upewniać zadając pytanie: „Czy wszystko jasne?” 




Dostosować metody i strukturę pracy do specyfiki grupy i fazy początkowej. 




Zarządzać sprawnie czasem, by nie „przeciekał”– przekroczenie pewnego optymalnego 
limitu czasu może obniżyć wątłą jeszcze spójność grupy i osłabić motywacje . 




W fazie budowania grupy najważniejsze wydaje się tworzenie przez arteterapeutę poczucia bezpieczeństwa i komfortu pracy. „Nic mi tu nie grozi, czuję się bezpiecznie” – takie poczucie sprzyja stopniowemu włączaniu ciekawości: „Co będzie dalej?”, „czym mnie zaskoczy osoba prowadząca”?



Zarządzać sprawnie, łagodnie i skutecznie pojawiającymi się emocjami, zwłaszcza tym tzw. trudnymi. Np. nagły płacz czy gniew są naturalną reakcją gdy pojawiają się silne emocje. Nie pocieszamy, nie radzimy, a tym bardziej nie grozimy. Skuteczna interwencja zaczyna się od prostego pytania, co się dzieje, lub co mogę dla ciebie zrobić? Zwykle szybka reakcja prowadzącego, jego zainteresowanie problemem działa uspakajająco, ułatwia studzenie emocji.



Warto przypominać uczestnikom, że korzyści rozwojowe zależą od ich indywidualnej aktywności, gotowości do czerpania z procesu tworzenia i angażowania się w działania oraz od wzajemnego dbania i uważności na siebie i innych. Za samopoczucie na zajęciach odpowiada uczestnik z pełnym zachowaniem prawa do sygnalizowania potrzeby zmian – prawa do „stop” (tu zawsze trzeba odwołać się do kontraktu dając grupie taka zasadę - podpowiadając).

Strona | 29



Warto zwłaszcza w początkowej fazie warsztatów arteterapeutycznych zadać sobie pytanie: „Kto jest głównym bohaterem tego wydarzenia? – terapeuta czy grupa, a może – program terapii?”. Ani program, ani „teatr jednego aktora” nie zainicjują procesu arteterapii. Jeżeli odpowiedz brzmi, że bohaterem jest prowadzący ze swoja wiedza i doświadczeniem, to zaczynamy raczej prowadzić formę wykładu lub pogadanki. Ważne, aby była ciekawa, inspirująca a wykładowca „magnetyczny” dla słuchaczy. Jeśli na tak postawione pytanie odpowiedz brzmi – „Prowadzę warsztaty, w których pierwsze skrzypce „gra grupa”. To zadanie trenera, choć trudniejsze, staje się fascynującym wyzwaniem.

Jakimi sposobami uruchomić proces grupowy? Jak uczynić grupę jednocześnie dawca i biorca , odkrywca i konsumentem wiedzy, doświadczenia i nowych umiejętności?

***

Częstym błędem początkujących prowadzących jest gorliwość w realizacji celów i zadań zgodnie z „harmonogramem”. Program jest ważny, ale przywiązanie do prymatu celów a nie dbanie o bieżące potrzeby grupy sprawia, że plan jest realizowany jedynie pozornie.

Należy pamiętać, że celem arteterapii jest indywidualny i społeczny rozwój ludzi i nie wiąże się to z wykonaniem „pełnego planu” prowadzącego, czy zrealizowaniem wszystkich zadań według z góry założonej kolejności.

Warto myśleć o warsztacie arteterapeutycznym jak o spotkaniu - trzeba być do tego przygotowanym, traktując plan jako propozycję, dbając o to żeby nie sprawić niepotrzebnego przesytu. Stosując techniki arteterapeutyczne wzbudzać zaciekawienie, przeżycia i refleksje.

Strona | 30

Z AMIESZKAĆ W SWOIM CIELE

- ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI ROZUMIENIA SIEBIE I INNYCH POPRZEZ RUCH I UCIELEŚNIENIE

A GNIESZKA S OKOŁOWSKA

„Ciało mieści w sobie wszystkie rodzaje napięć i mrocznych sił. Ale jest również potencjalnym źródłem zadziwiającej energii. Mieści w sobie wyobrażenia, sny, obawy, skojarzenia, marzenia, język. Ruch jest tym, dzięki czemu może zacząć się zmniejszać dystans pomiędzy umysłem a ciałem i zadziwiające jest, ile możemy z niego dowiedzieć się o każdym z nich”⁹.

Po co włączać świadomość ruchu i ciała w pracę nad rozwojem umiejętności interpersonalnych?

Co można bez oceny i interpretacji zobaczyć w ruchu drugiego człowieka? Wszystkie wzorce ruchowe, sposoby poruszania się, nawyki, mają odzwierciedlenie w umyśle. I odwrotnie - wzorce mentalne wyrażają się w ruchu poprzez ciało. Ciało, poprzez autonomiczny system nerwowy, zakodowuje różne historie z życia, dlatego ruch może być tak poruszający, prawdziwy i często dotykający nieuświadomionych do końca przeżyć.

„Dzięki zrozumieniu języka ruchu można odszyfrować te wzorce, wnieść je do świadomości i przeobrazić”¹⁰

„W ostatnim czasie coraz szerzej dyskutowane są różne rodzaje inteligencji. Uznane zostało na przykład istnienie inteligencji emocjonalnej. Rosnąca ilość dowodów dostarczanych przez neurobiologię może dać szansę również na to, by informacje kinestetyczne pochodzące z ruchu i ciała zostały zaakceptowane jako źródło realnej wiedzy”.¹¹

9 B.T. Jones, Still/Here (film interview, 1996) 10 Bloom, 2006

11 Studd i Cox, 2013

Strona | 31

Podejście analizy ruchu, które wiąże się z poznaniem i zrozumieniem języka ruchu wciąż ewoluuje. Opracowana na początku dwudziestego wieku przez charyzmatycznego artystę i architekta, Rudolfa Labana, była kolejno rozwijana przez osoby, które bliżej z nim pracowały, m.in. IrmgardBartenieff, WarrenaLamba, JudithKestenberg, PeggyHackney. W pracach R. Labana można odnaleźć synchronię z teorią C.G.Junga. Przestrzeń, ciężar, czas, przepływ są bowiem powiązane odpowiednio z myśleniem, czuciem, intuicją i emocjami.

W każdym z nas istnieją różne jakości ruchu, które mogą być rozpoznane, nazwane i które są w ścisłym związku z emocjami i myśleniem. Dzięki temu poprzez różne doświadczenia, zabawy, ćwiczenia możemy uczyć i rozwijać różne umiejętności (np.

budowania relacji, zaufania, stawiania granic). Ruch staje się pewnego rodzaju metaforą, ale i konkretnym działaniem.

Uświadamiając sobie to, co się dzieje i jak się w tym czujemy można zyskać wybór, czy chcemy coś kontynuować, czy znaleźć inną możliwość. „Ruch jest jednym z najlepszych sposobów, żeby uznać zmianę, bo esencją ruchu jest zmiana” (P.

Hackney). To podejście praktyczne, nieoceniające i jednocześnie zachęcające do rozwoju.

Ruch można opisać w oparciu o określone, konkretne aspekty. Zastanawiając się nad poszczególnymi relacjami pomiędzy nimi, można uchwycić jego esencję. Ruch człowieka ujmuje się w czterech podstawowych komponentach (Meekums, 2002):

1.

Ciało

2.

Kształt

3.

Jakości ruchu

4.

Przestrzeń

Ciało jest związane z odczuwaniem zmysłowym i fizycznym. Widzimy, co się dzieje z ciałem: m.in. jakie obszary są zaangażowane w ruch, jakie zablokowane, jak części ciała pozostają ze sobą w relacji? Jakie wzorce rozwojowe angażuje, a jakich trudno mu płynnie użyć? Jak organizujemy swoje ciało (np. dyrygent ma bardzo stabilną dolną część i bardzo ruchomą górną, odwrotnie niż tancerze tańca irlandzkiego).

Warto zastanowić się jak nasza praca wpływa na odczucie własnego ciała i poziom organizacji energii – np. siedzący charakter pracy.

Strona | 32

Kształt dotyczy relacji ze sobą i ze środowiskiem, innymi ludźmi. Jest związany z obszarem relacji i informacji o ciągłym połączeniu pomiędzy światem wewnętrznym a światem zewnętrznym (Studd i Cox, 2013). Jest połączony z oddychaniem, bazową czynnością życiową, w której coś przychodzi z zewnątrz, wchodzi do wewnątrz, by potem wrócić na zewnątrz. Jednak nie wraca już takie samo.

Dynamiczne jakości ruchu oddają odczucia, „fakturę”, koloryt ruchu i są kluczem do zrozumienia motywacji osoby, która się porusza. Dotyczą również organizacji energii, kontroli i rozluźnienia, a także siły, delikatności, uwagi oraz nastawienia do upływającego czasu (Bartenieff 2002). Ruch łączy się z psychiką i stanami emocjonalnymi. Odnosi się bardziej do tego, w JAKI sposób ktoś coś robi (np. jak wita się z grupą, z osobą, z którą ma emocjonalną relację, jak buduje kontakt, rozwiązuje problemu, koncentruje się).

Przestrzeń można najkrócej określić jako podstawową bazę, w której wszystko się odbywa. Odnosi się ona zarówno do przestrzeni zewnętrznej, w jakiej się poruszamy (np. pokoju, lasu, kawiarni, metra), jak i do przestrzeni osobistej (kinesfery: bliskiej, kiedy czyjeś ruchy są bardzo blisko ciała, średniej i dalekiej). Przestrzeń to również kierunki, poziomy i różne ścieżki.

CO WNOSI DO ŻYCIA ŚWIADOMOŚĆ RUCHU?

Jakości ruchu wiążą się z psychiką i stanami emocjonalnymi. Odnoszą się one bardziej do tego, w JAKI sposób ktoś robi ruch, niż do tego, jaka jest jego forma.

Dzięki kontaktowi z własnymi odczuciami płynącymi z ciała można bardzo pogłębić świadomość siebie i odbudować naturalne połączenie między „głową”, a ciałem, myśleniem a odczuwaniem. Po co? By być bardziej obecnym w relacjach, bardziej kreatywnym bez wysiłku, autentycznym, wrażliwym na drugiego człowieka, odczuwającym i myślącym jednocześnie.

To fascynujące doświadczenie: móc zrozumieć indywidualny „język” wywodzący się z ciała. Nie narzucony z zewnątrz, ale swój własny. Odkryć jego logikę, zasady. Tak jak czasem powtarzamy niektóre słowa, opowieści, kawały, mamy zwyczaj opowiadać smutne lub wesołe historie. W zachowaniu każdej osoby pojawia się pewien „wzór”.

Strona | 33

Zauważenie go i zrozumienie może bardzo wzbogacić życie o wymiar naturalności, empatii i większych możliwości wyborów/decyzji życiowych w różnych obszarach.

Język ruchu i empatia uwalniają od projekcji, interpretacji. Oferują w zamian możliwość zobaczenia drugiego człowieka i bycia zobaczoną/ym. Niby takie proste i zwykłe, a ile daje energii. Ciało, umysł i emocje – jedność i przenikanie, nic nie jest lepsze ani gorsze, ale jak coś się zaniedba, to czegoś brakuje. Bo życie z dominującym umysłem może być nieco mechaniczne, oderwane. Z dominującymi emocjami meczące, nieogarnięte. A z dominującym ciałem impulsywne, nieobliczalne. Coś pełnego i harmonijnego ma szansę się pojawiać jak relacja pomiędzy tymi trzema obszarami się otwiera, kształtuje się i zmienia.

Myśli zamieszkują ciało, nie tylko sam umysł. To co mówi, nawet to co myśli się do siebie, znajduje swoje odzwierciedlenie w oddechu, napięciu mięśniowym, postawie ciała.

Któregoś razu podczas Treningu Świadomości: emocji, ciała, myśli i relacji chodziliśmy rosnąc, kurcząc się, zajmując sobą dużo lub mało przestrzeni, otwierając mostek, centrum ciała (okolice brzucha) lub wycofując się. Energia, nastrój na sali zmieniał się.

Samo rośnięcie z centrum ciała wpływało na sposób odbioru przestrzeni i innych osób na sali, cytat

„Zwiedzam świat, czuję spokój i zaciekawienie, ale jeśli jeszcze bardziej wyciągnę się w górę, to spojrzę na świat z wyższością, zdystansuję się od niego”.

Wycofanie centrum ciała wywoływało nazwanie takich stanów jak: podejrzliwość, lęk albo zmęczenie, chęć odpoczynku, bycia ze sobą. Nie chodziło o znalezienie czy to są dobre, czy złe stany, chodziło o zauważenie jak szybko mogą przyjść, jakie skojarzenia wywołują u innych. Często dzięki możliwości usłyszenia jak nasz ruch odbiera inny człowiek, coś ma szansę się zmienić na lepsze. Na przykład ktoś mógł zapamiętać wycofanie jako izolację, lęk i nie chcąc być tak odebrany bardzo pilnuje się, usztywniając naturalne reakcje. Nawet w sytuacjach, kiedy taka osoba mogłaby potrzebować się wycofać, ochronić lub po prostu odpocząć może mieć problem ze zrobieniem tego, ze względu na swoje jednoznaczne postrzeganie ruchu i ocenę, co jest „dobre”, a co „złe”. Inna osoba opisała swoje doświadczenie tak:

Strona | 34

„Ciało jest jak książka, otwiera się i można je zacząć czytać. Zaczęłam rozumieć i zauważać, że ruchy, które robię, kształty wpływają na mnie i na innych. Jeśli często zwinę się w kulkę, inni mogą odebrać mnie jako osobę, która nie chce kontaktu, potrzebuje pomocy. Mogą zareagować strachem lub irytacją. Zaskoczyło mnie to. Gdybyśmy nie robiły tego w całej grupie doświadczając różnych kształtów, nie uświadomiłabym sobie swojej reakcji na mój często przyjmowany kształt. Nie dziwię się, że ludzie tak reagowali na mnie, zobaczyłam jak ja sama chcę odpowiedzieć na taką postawę ciała”.

CELE I KORZYŚCI PRACY Z RUCHEM



Wspieranie połączenia między ciałem, emocjami, umysłem - emocje wpływają na ruch danej osoby i odwrotnie z poziomu ruchu można wpłynąć na

odczuwane emocje.



Odkrycie i zrozumienie siebie i innych ludzi.



Szczera i autentyczna komunikacja.



Empatia, budowanie nastawienia zaciekawienia, a nie oceny, rywalizacji i porównywania.



Twórcze rozwiązywanie konfliktów, poznawanie perspektywy drugiej osoby.

JAK ARTETERAPEUTA/ARTETERAPEUTKA MOŻE WSPIERAĆ INNYCH POPRZEZ PRACĘ Z RUCHEM?

W tej pracy zaczyna się od doświadczenia bogactwa różnych rodzajów ruchu, aby potem łączyć je z tematami psychologicznymi, myślami i emocjami. Wspomagając innych w rozwoju warto odkryć wzorce, strategie, które się powtarzają.

Co dzieje się w czyimś ciele, jak ta osoba doznaje silnych emocji? Jaką ma wtedy postawę, jakie wykonuje gesty, jak oddycha? Co się dzieje na poziomie ruchu i ciała u osoby, która jest w relacji z drugim człowiekiem mimo, że nie jest to satysfakcjonujący kontakt? Jak, na co dzień się budzi: czy układa sobie w głowie listę rzeczy do zrobienia, czy też oddycha głęboko, skupiając się na tym, co odczuwa w ciele o poranku? Czy odczuwa silne zmęczenie, czy czuje się zregenerowana? Odkrycie wzorców to podstawowa mapa.

Strona | 35

Rolą arteterapeuty/arteterapeutki jest dawanie przestrzeni i wspieranie osób w odczytywaniu swojego ruchu / obserwacji, budowaniu empatii kinestetycznej, nadawaniu znaczeń ruchowi. Wtedy możliwe stają się takie przeżycia jak opisane poniżej przez uczestniczkę jednych z zajęć:

„Ruch pozwolił mi dostrzec wielki rozłam pomiędzy moimi intencjami, a tym jak są widziane przez świat. Żyłam zawsze w poczuciu bycia niedostrzeganą, pomijaną, nieważną. A przecież zawsze tak czekam na świat, na ludzi. Taka otwarta, obnażona wręcz … A tu się okazuje, że odpycham i jestem jak ściana. Nic dziwnego, że przez lata stałam sama w kącie, a świat mnie omijał. Teraz jak już to wiem, bawię się tym. Włączam i wyłączam funkcję "ściany", nieruchomiejąc i poruszając się na przemian. Często wtedy słyszę: "o, nie zauważyłam/-em cię tu wcześniej, długo tu jesteś?”

Świat jest taki cudny, aż zapiera dech. Czasem idąc do pracy tak zwyczajnie i po prostu czuję rozpierającą radość. Gdy spaceruję z psem dopada mnie wszechogarniające uczucie ogromnej jedności z naturą, czuję wtedy jej piękno i nieskończoność. I tańczę, ciągle tańczę, w duszy, w kuchni, na parkiecie.

A jak to się przekłada na życie? Cóż, kiedyś bałam się iść sama po bułki do spożywczaka, ważne było tylko życie poprzez innych, moje szczęście zależało do humoru męża, szefa, czy pani w okienku na poczcie. Dziś wiem, że szczęście mam w sobie i sięgam po nie, nie czekając, aż ktoś mi je poda. Właśnie wróciłam z podróży, pojechałam nie znając nikogo, dalej niż kiedykolwiek dotąd i wróciłam z paczką przyjaciół i zdjęciami Himalajów, które widziałam całkiem z bliska. Wierzę, że dając przestrzeń sobie, daję ją moim dzieciom, tak by mogły stać się najlepszą wersją samych siebie. Im więcej szczęścia każdy z nas wyhoduje w sobie, tym piękniejszy będzie świat - dla nas wszystkich. Tańcząca swoje życie- Kaśka"

MOŻLIWOŚCI ROZWOJU PRACY ZE ŚWIADOMOŚCIĄ CIAŁA I ROZUMIENIEM KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ:



www.agasokolowska.com – strona jedynej osoby w Polsce, która posiada zarówno certyfikat terapeutki i superwizorki terapii tańcem i ruchem oraz analityczki ruchu (Laban Bartenieff International Movement Studies) i prowadzi Treningi Świadomości: ciała, emocji, myśli, relacji oraz szkoli z wykorzystania niewerbalnych metod w pracy z ludźmi i znajomości języka ruchu w pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi.

Strona | 36



www.stowarzyszeniedmt.pl – strona poświęcona psychoterapii tańcem i ruchem, lista certyfikowanych terapeutów i superwizorów, którzy prowadzą szkolenia.

Bibliografia

Bloom Katya, The Embodied Self Movement and Psychoanalysis, Londyn: Karnac Books

Studd Karen, Cox Laura. (2013). EveryBodyis a Body, Dog Ear Publishing

Agnieszka Sokołowska, rozdział: Zastosowanie analizy ruchu w interwencjach terapeutycznych i rozumieniu pacjentów w: Psychoterapia Tańcem i ruchem pod red.

Z. Pędzich, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2013

Strona | 37

T WÓRCZE WYKORZYSTANIE FOTOGRAFII , FILMU I MEDIÓW SPOŁECZNOŚCIOWYCH –

KOMUNIKACJA I REJESTRACJA ZDARZEŃ ARTYSTYCZNYCH D OROTA R ANISZEWSKA

Współcześnie fotografia i film towarzyszą ludziom na co dzień. Fotografowanie jak i nagrywanie krótkich filmików to sposób na opisywanie własnego życia i doświadczeń, wyrażanie emocji i doznań. Daje poczucie dokładnego odwzorowywania obrazów, sytuacji, wywoływanych przez nie myśli, często trudno przekładanych na słowa.

Fotografia stanowi bogaty, malowniczy i twórczy sposób komunikacji. Ludzie publikują miliony zdjęć w mediach społecznościowych. Dzięki temu mają poczucie bycia w kontakcie z innymi i możliwość współdzielenia swoich przeżyć. Film z kolei daje ludziom szansę, aby pokazać się autentycznym, przekazać swoje autentyczne przeżycia oraz zaprosić innych do wspólnego i bezpośredniego doświadczania. A zatem media wizualne służą nie tylko kreowaniu swojego wizerunku, jak powszechnie utrzymuje wiele osób, ale przede wszystkim są wehikułem komunikacji we współczesnym społeczeństwie.

Fotografowanie rozwija umiejętności obserwacji, otwiera zmysły a także wspomaga zapamiętywanie. Zdjęcia jak i filmy przypominają ludziom o tym, co w życiu było i jest ważne. Pokazując swoje zdjęcia czy nagrania innym, osoba otwiera się, ukazując swój wewnętrzny świat, swoje wspomnienia, momenty wzruszeń, fascynacje.

Fotografia i film docierają wszędzie tam, gdzie żyją ludzie. Dzięki nagraniom można pokazać też to, czego nie zobaczy się w mediach mainstreamu. Smartfony i ogólnie dostępne media społecznościowe umożliwiają angażowanie w przepływ informacji

Strona | 38

każdego człowieka. Jest to ważne dla integracji społecznej, rozwijania empatii społecznej, demokracji. Ludzie dzięki mediom społecznościowym, takim ja YouTube, Instagram czy Facebook mogą przynależeć i być wartościowymi członkami grup społecznych mimo istnienia różnego rodzaju ograniczeń takich jak na przykład niepełnosprawność ruchowa, odległość geograficzna, mowa ojczysta, zasoby finansowe.

Fotografia i film wraz z mediami społecznościowymi stwarzają liczne możliwości twórczych działań stymulujących rozwój osobisty, interpersonalny i społeczny.

Uwalniają moce twórcze i pozwalaj rozwijać własny warsztat w zakresie wyrażania siebie.

METODA – WYKORZYSTANIE FOTOGRAFII I FILMU W ROZWOJU OSOBISTYM I DZIAŁANIACH SPOŁECZNYCH.

Fotografia w rozwoju osobistym i działaniach społecznych odnosi się do różnych wymiarów intencjonalnego wykorzystywania zdjęć. Są to wykorzystanie fotografii jako materiału do procesu myślowego, robienie zdjęć, ich wybieranie i inne działania przekształcające z nimi związane, obserwowanie i znajdowanie znaczeń zapisanych w obrazach, wykorzystanie fotografii jako nośnika znaczeń, myśli i pomysłów.

Zdjęcia mają dla ludzi osobiste znaczenia. Za każdą fotografią stoi jakaś historia. Ktoś kiedyś po coś ją zrobił, podarował, zachował sobie. Przenosząc przeszłość do chwili obecnej, zdjęcia stwarzają unikalną możliwość, aby przyjrzeć się minionym doświadczeniom, odczuciom i zdarzeniom z perspektywy dzisiejszej, docenić swoje dotychczasowe przeżycia a następnie sformułować nowe postanowienia lub plan działania. Dzięki fotografiom ludzie widzą swoje zasoby w zmaterializowanej i udokumentowanej formie. Spotykając siebie samych w przestrzeni, którą otwierają przed nimi fotografie, dostrzegają nieskończone bogactwo własnego wewnętrznego świata, dotychczasowych przeżyć i dokonań. Zdjęcia uruchamiają wiele skojarzeń.

Oglądając je, ludzie odnajdują powiązania, uzasadnienia, inspiracje. Komunikując się wprost lub metaforycznie poprzez obraz opowiadają o cząstkach swojej tożsamości, uświadamiając sobie unikalne dla nich znaczenia. Każde zdjęcie to dokument, a każda osoba to bohater pewnej opowieści.

Strona | 39

Działanie z fotografią obejmuje:



Wybieranie



^Oglądanie



Kontemplowanie



Opowiadanie



Planowanie



^Pozowanie



Wyobrażanie sobie



Robienie zdjęć

Wyodrębnia się dwie główne kategorie działań terapeutycznych:

Fototerapii i Fotografia Terapeutyczna

.

Cytując definicję wg Judy Weiser:

„Techniki Fototerapii wykorzystują osobiste i rodzinne zdjęcia klientów oraz emocje, wspomnienia, myśli i informację, które one przywołują, jako katalizatory komunikacji terapeutycznej. … Fototerapia jest rozumiana jako zbiór powiązanych ze sobą w elastyczny sposób technik, bardziej niż określone procedury oparte o jeden konkretny paradygmat terapeutyczny. Dlatego mogą one być wykorzystywane przez różnorodnych specjalistów przygotowanych do pracy jako doradcy lub terapeuci, niezależnie od ich orientacji teoretycznej czy preferowanego podejścia. Fototerapia jest powiązana z arteterapią i dzieli z nią wiele założeń. Jednak w tym samym czasie, wyraźnie się od niej różni. Techniki Fototerapii mogą by wykorzystywane przez różnych specjalistów, nie tylko wykwalifikowanych arteterapeutów. Fototerapia oparta jest o zasadę fotografii-jako-

komunikacji, znacznie bardziej niż fotografii-jako-sztuki, dlatego żadne wcześniejsze przygotowanie techniczne, czy związane ze sztuką fotografii nie jest konieczne, żeby efektywnie ją wykorzystywać w terapii.”¹²

Z kolei Fotografia Terapeutyczna to określenie działań opartych o fotografowanie, które osoba sama inicjuje i prowadzi samodzielnie, bez formalnego procesu terapii i bez zaangażowania terapeuty. Fotografii Terapeutycznej stosunkowo bliska jest Fotografia w Działaniu Społecznym, gdyż obie polegają na intencjonalnym robieniu zdjęć w celu stymulowania zmiany społecznej, wspierania rehabilitacji, zmniejszania

12 Weiser Judy, 1999, Phototherapy. Photographs are footprints of our minds, Phototherapy Centre, Vancouver