Twórca i odbiorca sztuki sakralnej naszych czasów

Henryk Nadrowski

Twórca i odbiorca sztuki sakralnej

naszych czasów

Studia Theologica Varsaviensia 25/1, 75-97

Studia Theol. Vars. 25 (1987) nr 1

HENRYK NADROWSKI

TWÓRCA I ODBIORCA SZTUKI SAKRALNEJ NASZYCH CZASÓW

T r e ś ć : U w agi wstępne; I. Kryterium czasu; II. Jedna sztuka, róż­ ne style; III. Sytuacja twórców; IV. W łaściw ie pojęta nowoczesność; V. Przeznaczenie dzieła sakralnego; VI. Dopracowany program; VII. Kraje m isyjne — nadzieją; VIII. Wobec przyszłości.

UWAGI WSTĘPNE

U podstaw ludzkiego b y to w an ia legła potrzeba tw orzenia. Tw órczą m y śl człow ieka o d n a jd u je m y zarów no w stary ch, jakże p ro sty ch k o n stru k c ja c h sprzed w ieków, ja k rów nież w logicznych k a te d ra c h g otyku czy b ogatych bazylikach b aro ­ ku. Z m ieniają się teorie piękna, szkoły arty sty czn e czy w a r­ sz ta ty m istrzów , ale tw órcza m yśl i sztu ka trw a wciąż i trw ać będzie, dopóki będzie żył człoiwiiek — hom o sapiens, hom o ar-

tisticu s, hom o ludens, hom o creator.

Nie popad ajm y więc w bezduszność, nie u leg ajm y k a ta s tro ­ ficznej psychozie odnośnie do teraźniejszości i przyszłości n a ­ szej k u ltu r y i sztuki. Jak że tw órczy jest w łaśnie człowiek współczesny. Jego przecież dziełem są n iespotykane dotąd, jak ­ że śm iałe fo rm y n ajnow szej a rc h ite k tu ry , fascynujące kom po­ zycje rzeźb, obrazów , grafik, w itraży . Poprzez k ru ch e tw o rzy ­ wo m aterii, ale przede w szystkim dzięki sw ej głębi duchow ej, przenik a on, a raczej d o tyk a sam ego N iew yobrażalnego ró w ­ nież teraz, dziś. M.— C. L a u r e n t tw ierdzi, że ch rześcijań ­ stwo d a n e j epoki m a tak ą sztukę, n a jak ą zasługuje, k tó rą po­ tra fi zasym ilow ać. S tw ierdzenie to bardzo zobow iązuje zarów ­ no całą w spólnotę w ierzących, jak i każdego z osobna człow ie­ k a ·— także naszych czasów. P rzy zn aje m u w s p ó ł t w ó r c z ą rolę w k ształto w an iu oblicza obecnej sztuki. T ak ja k nie m a bow iem w spółczesnej sztuki sa k ra ln ej bez jej tw órców , po­ dobnie tru d n o o niej mówić bez uw zględnienia jej odbiorców. Nie są oni jed n ak tylk o jej kon su m en tam i, ale także jej

„ho-HENRYK NADROWSKI

sicielam i” , daw cam i i krzew icielam i. M ożemy powiedzieć, że w pew ny m sensie są też jej podm iotem , są jej w spółautoram i. D otyczy to szczególnie kreacy jn ego c h a ra k te ru sztuki n ie- p rzedstaw iającej, ale nie tylko. Chodzi tu o szerszy aspekt percepcji sztuki. D odajm y w ięc, że każde n arzek an ie na w spół­ czesną tw órczość ·—■ także sa k raln ą — jest jednocześnie sa~ m ooskarżeniem .

I. KRYTERIUM CZASU

Dzieło arch itekto n iczn e ozy plastyczne, bogato zdobione czy ascetycznie proste, daw ne czy now e — każde m ierzone jest n a jp ie rw w ielkością swego czasu, k ry te ria m i estetycznym i so­ bie w spółczesnych. W e rd y k ty w ypow iadają różni ludzie: spe­ cjaliści i zw ykli przechodnie. O n iek tó ry ch dziełach w y tw a ­ rz a ją się opinie jednoznacznie ak cep tu jące lub jednoznacznie je odrzucające. B yw a jed n ak i tak , że w edług jed nych to sa­ mo dzieło jest szczytem ludzkiej in w encji, w edług in nych zaś — dziełem p rzeciętnym , n iezb y t zrozum iałym czy w resz­ cie ■— szokującym . O statecznie jed n ak, w ogniu d y sk u sji czy sporów , oczyszczają się oraz opierają w szelkiej ig n o ran cji dzieła w ielkie, nieprzeciętne, po p ro stu dzieła sztuki.

S ztu k a, k tó ra nie w lecze się gdzieś na szarym końcu, zawsze zam ieszkała jest w sw oim czasie, a zarazem p rze trw a okres próby. P raw d ziw e bow iem dzieło sztu k i pozostanie nim n a zawsze, choć jest przecież w y razem m yślenia, odczuw ania, przeżyw ania i w y rażania w d a n y m czasie historycznym . Do­ d a jm y do tego, że jest n a ogół także w y razem bardzo oso­ bistych, w e w n ętrzn y ch przeżyć k o n k retnego człowieka. A jed n ak staje się dobrem pow szechnym . Nie n ależy bowiem za­ pom inać, że choć każde dzieło arty sty czn e jest „ucieleśnieniem tw órczych aktó w d uchow ych a u to ra ” , u zew n ętrznio ny m p rz e ­ jaw em jego k u ltu r y duchow ej, to ze sw ej isto ty m a tak że znam ię społeczne, w spólnotow e.1 I tę sztukę przy jm u je, n ie­ jako uśw ięca — także Kościół. W przęga on ją do sw ej służby i m isji. Zazw yczaj w spółdziałanie z Kościołem przyczyniało się do prężnego ro zw o ju różnorodnej tw órczości arty sty czn ej. Byw ało jed n a k i tak, że zachow aw cza postaw a poszczególnych kościelnych m ecenasów opóźniała asym ilację now ych prądów i ten d e n c ji arty sty czn y ch .

1 Fr. J. M a z u r e k , Ku ltu ra jako dobro wspólne, w: „Chrześcijanin w Ś w iecie” 1974 nr 28 s. 69.

[3] T W Ö R C A I O D B I O R C A S Z T U K I 77 We w spółczesnej rzeczyw istości Kościół stosuje zgoła od­ m ienne niż d aw niej form y m ecen atu n a d sztuką. N ajp ierw i przede w szystkim sta ra się być p raw dziw ym p r z y j а с i e- 1 e m sztu k i i jej tw órców . Chce naw iązyw ać szczery dialog.2 Chce w spólnie z a rty sta m i kształto w ać estety czn ą i a rty sty c z ­ ną, re lig ijn ą i sak raln ą rzeczyw istość naszych dni. M ożemy powiedzieć, że Kościół nie ty le p rze stał u k ierun k ow yw ać tw ó r­ czość, ile po p ro stu zm ienił m etodę — przeszedł z pozycji p a ­ tro n a tu n a d sztu k ą na pozycję w spółpracy.3 Czy to dobrze czy źle — zapy ta niejeden. W obecnej rzeczyw istości jest to w łaściw ie jed y n e w yjście. Tylko w zajem ne porozum ienie i w spółpraca, poprzez w yrozum iały, ale i k o m p eten tn y dia­ log — m ogą dać dzieła owocne. J e s t to w spaniała i jedyna w sw ym ro d zaju szansa. N iew ykorzystanie jej może spow o­ dow ać zapóźnienie, stagnację, zastygnięcie w dalekim , nied zi­ siejszym św iecie epok m inionych. P o trzeb n a więc jest posta­ w a o tw a rta i ciągłe poszukiw anie now ych, p raw dziw ych w a r­ tości arty sty czn y ch . Owo szukanie n ie m oże być jedy ny m i o stateczny m celem w sztuce, bez niego jed n ak „niezaw od­ nie grozi Kościołowi popadnięcie w jednostronność, historyzm , archeologizm i a n ty k iz ae ję ”.4

S tąd Kościół n aszych czasów jest o tw a rty dla w szystkiego co tw órcze, nowe, co godne człowieka. Szczególnie w obecnej do­ bie posoborow ej m usi Kościół do sw ej m isji, do a k tu a ln y c h za­ dań apostolskich, do nauczan ia k erygm atycznego dołączyć, a raczej zasym ilow ać, także w s p ó ł c z e s n ą sztukę. Ju ż o. R é g a m e y , z n an y p re k u rso r sztuki sak raln ej, na w iele la t przed Soborem zauw ażył, że isto ta zagadnienia leży we w łaściw ym u staw ien iu i zrozum ieniu relacji: „K ościół” i „ św iat”.5 Owa przystosow anie, choć nie tylk o pod kątem sztuki, Ju liu sz Eska u jm u je następ u jąco : „P raca nad zrozum ie­ niem i uśw ięceniem k o n k retn y c h ludzi i k on k retn eg o życia,

2 U. R a p p , Bildende Kunst und Kirche, w: Bilanz der Theologie im 20. Jahrhundert. Perspektiven, Strömungen, Motive in der christ­ lichen und nichtchristlichen Welt, Bd 1. Freiburg 1969, s. 89: „(...) es liegt nicht in Interesse dieser Untersuchung, die Partner des Unbe­ hagens und der Abwehr aufzuziihlen, zum al die Benennung teilw eise peinlich ist, da diese in entscheidenden anderen Fragen geradezu Feinde und Antipoden der Kirche w aren und sind”.

3 O. S ö h n h e n , Kirche als Auftraggeber?, „Kunst und Kirche”

3/73 s. 111 n. .

4 H. N a d r o w s k i , S ztu ka sakralna mierzona sw oim czasem, „Wia­ domości K ościelne Archidiecezji w B iałym stoku” r. III (V) nr 4 (26) s. 58.

tkw iącego w określonej cyw ilizacji i w określonym czasie, jest w łaśnie ow ą isto tą i w ew n ętrzn ą treścią współczesności w ży­ ciu Kościoła, jest sensem dialogu Kościoła ze współczesnoś­ cią”.6

II. JEDNA SZTUKA, RÓŻNE STYLE

J e st oczyw iste, że „św iat sztuki, w k tó ry m żyje człow iek w spółczesny, to zarów no d z i s i e j s z e m alarstw o, lite r a tu ­ ra , sztuka filmlowa, a k tu a ln ie k o n stru o w an a a rc h ite k tu ra , n a j­ nowsze zjaw iska audio- i ik onosfery w yznaczające c h a ra k te ry ­ styczne ’tło ’ dla n aszych przeżyć, jak też — w ty m samym, stopniu obecne, w okół n as i w n as sam ych — liczne zjaw iska sztuk d a w n y c h ” 7 (podkr. H. N.). Jed n ak że sporo ludzi je s t dziw nie zap atrzo nych ty lk o w m inioną przeszłość i zdaje się nie dostrzegać tego, co dzisiejsze, co teraźniejsze. D otyczy to także w ielu w ierzących, nie w yłączając zachow aw czych d u ­ chow nych. T w ierdzą oni, że ty lko n iektóre, w y bran e sty le m ożna nazw ać relig ijn y m i czy sak raln y m i, np. w czesnochrześ­ cijański, gotycki, renesansow y, barokow y czy klasycy styczn y. L udzie ci jak b y zatrzy m ali się duchow o w jakim ś m om encie dziejów ludzkości. O drzucają więc w szystko, co przekroczyło· dane ra m y czasowe oraz w ym ogi danego sty lu czy k ieru n k u . W ich p rzek o n an iu owe daw ne sty le są „id ealne” , „doskona­ łe ”, „estety czn e” , „p ięk n e” a n aw et „św ięte”, późniejsze zaś są niedoskonałe, niegodne dom u Bożego, a n a w e t go bezczesz­ czące. J e s t to swego ro d zaju m anicheizm arty sty czn y .

A przecież sty le m ija ją w raz ze siwym czasem. P o tem n a ­ stęp u ją co n ajw y żej ich pow tórzenia. Now y czas rodzi now e fo rm y tw órcze. „Jakże m ożem y budow ać kościoły gotyckie, barokow e ■— m ówi dobitnie ks. J. St. P a s i e r b — skoro m y nie jesteśm y ani gotyccy, an i barokow i {...), nasz czas nie je s t barokow y czy gotycki. To b y ły kiedy ś w ielkie i poryw ające style, k tó re swoim językiem w y raziły Boga, człow ieka i czas, w k tó ry m nastąp iło ich spotkanie. Dziś wznoszone tak ie k oś­ cioły są nie ty lk o śm iesznym ’an ach ro n izm em ’ (...), ale czym ś głęboko niep raw d ziw y m (...)”.8 A rcyb isk up P a d e rb o rn u d r L. J a e g e r w y raża tę sam ą m yśl m ówiąc: „K ażda now a b u ­

6 J. E s к a, Kościół o tw a rty, Kraków 1963 s. 25.

7 I. W o j n a r , S ztu ka jako czynnik w y c h o w a w c z y (Zagadnienia aktualne) „Chowanna” 1971 z. 4 s. 391.

8 J. St. P a s i e r b , Rewolu cja w architekturze. Najnowsza archi­ te ktura kościelna w Szwajcarii), „Sodalis” 1962, 4/402 s. 114.

dow la kościelna m usi g ł o s i ć w yraźn ie, że jest dziełem n a- s z e g o czasu”.9

W arto pam iętać, że ostatecznie z analogicznych pobudek w y ­ pły w a z a m k n i ę c i e s i ę czy to w wąsko p o jęty m tra d y ­ cjonalizm ie, czy też w jakim kolw iek sty lu now oczesnym . S k u tk ie m obydw u ty c h p ostaw je st stagnacja.

Dla pełnego obrazu a k tu a ln e j s y tu a c ji konieczne byłoby przeanalizow anie w spółczesnych ten d en cji w sztuce i a rc h ite k ­ tu rz e kościelnej, a tak że w ydobycie przew odnich m yśli z p rze ­ pisów p raw a kościelnego oraz oficjalnych w ypow iedzi Stolicy A postolskiej, k tó re w p ro st czy pośrednio ich dotyczą. Ze w zględu n a ograniczoną objętość n iniejszej w ypow iedzi, oby­ dw a zagadnienia zaledw ie sygnalizuję. Nie będę więc szcze­ gółowo om aw iał poszczególnych k ieru n k ó w czy szkół a rty ­ stycznych, a ty m bard ziej k o n k retn y c h dzieł. P od am raczej główne zary sy z a s a d , k tó re są odzw ierciedleniem ten d en cji rep rezen to w an y ch przez większość teo rety k ó w i p rak ty k ó w zw iązanych ze w spółczesną tw órczością na rzecz Kościoła.

K om isje sztu k i sa k ra ln ej, rozm aite zespoły w spom agające, doradcze i w spółdecydujące, jak rów nież poszczególni inw e­ sto rzy — m uszą u staw icznie podejm ow ać decyzje i to b ardzo odpow iedzialne i k o n k retn e. Z auw ażm y n a jp ie rw pew ne tr u d ­ ności dotyczące pełnej i o biek ty w n ej oceny obecnego stanu. P rzed e w szystkim — czas. Czas, k tó ry spraw ia, że jesteśm y naocznym i św iadkam i dokonujących się procesów; m am y możność „na żyw o” i bezpośrednio dotrzeć do tw órców i ich dzieł. Owa szansa jest jed n ak zarazem swego ro d zaju nieb ez­ p ieczeństw em i pułapką. B rak odpow iedniej p e rsp e k ty w y c z a so w e j10 u tru d n ia n am b ardziej ob iek ty w n y osąd. O ową pełniejszą ocenę pokuszą siię zapew ne przyszłe pokolenia. W ar­ to jedn ak znać a k tu a ln y sta n b ad a ń oraz m etodologiczne za­ sady in te rp re ta c ji, zarów no sam ych dzieł, ja k i teo rii i histo rii sz tu k i.11

j-rjj T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I 17Ç),

9 Wzmianka z wiadom ości religijnych w „Przewodniku K atolickim ” 1961 nr 32 2. 495). Por. K. L e d e r g e r b e r , K u n s t und Religion in der Verwandlung, Köln 1961 s. 47 n, 53—66.

10 M. Ł o d y ń s k a - K o s i ń s k a , Sztuka stara i nowa, „Znak” 27 (1975) nr 253 s. 926—931.

11 Wł. Ł a w n i c z a k , Teore tyczne p o d sta w y in terpreta cji dziel sztuki plastycznej, Poznań 1975 s. 106; P. S k u b i s z e w s k i , O dwóch sposobach uprawiania historii sztuki „Teksty” 1974 nr 5 (17) s. 57—85;, (red.) J. B i a ł o s t o c k i Pojęcia, problem y, m e to d y w spółczesn ej nauki o sztuce, Warszawa 1976. Kapitalne znaczenie dla om awianego zagadnienia ma wydana u nas w Polsce po raz pierwszy, tak obszernie opracowana, praca zbiorowa pt. W stęp do historii sztuki, t. 1. P rze d­

8 0 H E N R Y K N A D R O W S K I [6]

P o d k reślm y tu, że tw órczości re lig ijn ej czy sa k ra ln ej nie m ożna ro zpatry w ać w oderw an iu od sztuk i ogólnej, pow szech­ n e j. W łaściw ie bow iem jest ty lk o j e d n a s z t u k a , trw a ła n a zawsze, a różne są ty lk o jej w cielenia. Po drugie, nie m o­ żem y b rać pod uw agę tylk o pojedynczych — n iek tó ry ch w p ro st genialnych, a -innych — b łah y ch czy k a ry k a tu ra ln y c h . P rzedm io tem oceny obecnej sy tu a c ji m usi być c a ł o ś ć d a ­ n ej dziedziny tw órczości. W reszcie trz e b a zauw ażyć różny po­ ziom dzieł w p o s z c z e g ó l n y c h k r a j a c h . Na czoło w y su w ają się: Szw ajcaria, H olandia, Niemcy, W łochy, A ustria, F ra n c ja , Japonia.

P o dkreślm y, że początki w spółczesnej sztu k i sa k ra ln ej się­ gają p rzełom u X IX i X X w ieku. W n in iejszy m zaś a rty k u le biorę pod uw agę głów nie tę, k tó ra p o w stała po d ru g iej w ojnie św iatow ej, poprzez k tó rą przyspieszono „rozłam m iędzy p rz e ­ szłością a teraźn iejszo ścią” . Chodzi w ięc o czas obecny, n a z y ­ w a n y także „epoką atom ow ą i tech n iczn ą”.12 Szybkie tem po życia sp raw ia także przyspieszenie rozw oju różnych dziedzin ludzkiej działalności. Trudno· w spółcześnie m ówić o istnien iu i dom in acji ty lk o jednego k ie ru n k u tw órczego.13 W ylicza się tak ie znaczące t e n d e n c j e arty sty czn e X X w iek u jak: ekspresjonizm , taszyzm , h ip ern a tu ra liz m , surrealizm , fowizm, kubizm , k o n stru k ty w izm , stru k tu ra liz m , em ocjonalny i sen- su alisty czn y koloryzm , now a fig u racja, sztuka pojęciowa, p o p -a rt i inne. J e s t ich znacznie w ięcej, a ciągle p o jaw iają się now e. Ów obecny, in te n sy w n y rozw ój sz tu k i jest zjaw iskiem pozytyw nym , choć w ielkie tem po, w jak im owo „now e” po­ w staje, niezm iernie tak że u tru d n ia całościow y ogląd i pełną ocenę sztu k i najnow szej.

Ja w ią się jednocześnie bardzo k o n k retn e p y ta n ia o p rz y ­ datność tego czy innego k ie ru n k u nowoczesnego.14 Ja k ie za­ jąć stanow isko wobec sztu k i fig u ra ty w n ej, ab stra k cy jn e j czy sym bolicznej naszych dni? U nikać n ależy zby t jed n o stro n ­ nych ocen, k tó re w y n ik a ły b y z uprzedzeń lub b ra k u odpo­

mio t ■— metodologia —■ zawód. Warszawa 1973 ss. 587. Interesująca jest też dwutom owa praca, przetłum aczona dopiero niedawno z niem ieckie­ go: A. H a u s e r , Społeczna historia sztuki i literatury, W arszawa 1974 t. 1 ss. 408; t. 2 ss. 437.

12 М. O c h s é, Un art sacré pour notre temps, Paris 1959 s. 134; K. L e d e r g e r b e r , dz. cyt., s. 12; por. L. M u n f о r d, K u nst und Technik, Stuttgart 1959 s. 135.

13 U. R a p p , dz. cyt., s. 95.

14 J. M а к o t а, О kla syfikacji sztuk pięknych. Z badań nad e s te ty ­ ką współczesną, Kraków 1964 s. 13.

(7} T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I 81 w iedniego przygotow ania. I tak dla przykładu, zup ełn ym n ie ­ porozum ieniem jest tw ierdzenie, że przez chrześcijaństw o nie mogą być p rzy ję te i uznane: tzw : „czyste m a la rstw o ” czy sz tu k a a b s t r a k e y j n a .15 Sw ego ro d zaju h e re z ją jest supo- now anie, że są one jak o by sprzeczne z p orządkiem s a k ra ln y m czy też z dogm atem katolickim , litu rg ią czy Biblią.16 Je d n o ­ stronn e jest też stw ierdzenie, że sztuk a ab stra k cy jn a ro z p a try ­ w an a jak o całość jest zaprzeczeniem w szelkiej logiki, jest n e ­ gacją rzeczyw istości. J e st ona raczej zjaw iskiem p ozytyw nym i n ie m ożna jej nazw ać „sztuką ła tw iz n y ”; dalek a jest od tego co przy jem ne, łatw e i m iłe. M om entem sp rz y ja ją c y m przeżyciu

sacrum , oraz głębokiem u osobistem u zaangażow aniu człowie­

ka, jest jej tzw . „m isteryjność i ko n tem p lacy jn o ść”.17 W łaśnie do b ra sz tu k a a b stra k c y jn a w osobliw y sposób s t y m u l u j e czyli pobudza człow ieka do sam odzielnego m yślenia, do m e­ d y tacji, do reflek sji n ad sensem życia, n a d Bogiem, św iatem i człow iekiem . Mieści ona w sobie owo u k ry te znam ię kosm o­ logiczne i eschatologiczne. F a k tem jest, że pierw sze dzieła a b stra k c y jn e w prow adzane do budow li kościelnych by ły n ie ­ gdyś swego ro dzaju rew o lu cją w sztuce sak raln ej. N iem niej trz e b a podkreślić, że b y w ają słuszne zastrzeżenia do pew nych k o n k re tn y c h n ieud an ych dzieł ab strak cy jn y ch . To jest jed nak odrębne zagadnienie.

15 G. F a 11 a n i, Figuarativo e non figuarativvo sacro, „Fede e A rte” 1958 nr 1/2 s. 2—8; A. H e n z e, Das christliche Thema in der m o d e r­ nen Malerei, Heidelberg 1965; Tenże, Moderne christliche Malerei. A schaffenburg 1961; W. H o f m a n n, Grundlagen der modernen Kunst. Eine Einführung in ihre symbolischen Formen, Stuttgart 1966; G. R o m b o l d , K u n s t als Experiment, „Christliche K unstblätter” 1966 nr 4 s. 77-—81; por. H. P o l i m e r , Allgem eine Lexikon der bildenden Kü nstler des X X Jahrhunderts, t. 1— 12, Leipzig 1953—61; L. G. B u c h h e i m , Kn aurs Lexikon Moderner Kunst, München—Zürich 1955; M. S e u p h ö r , Knaurs Lexikon A bs tra k te Malerei, München— Zürich 1957; M. M o r e l o w s k i , Abrastrakcjonizm i n aturalizm w sztuce, Lublin 1947. Na tem at chrześcijańskiej wartości sztuki abstrak­ cyjnej bardzo ciekawe m yśli podaje M. C. L a u r e n t , Valeur chré-

tenne de l ’art, Paris 1959 s. 101—108 w rozdz. pt.: A r t abstr ait et art chrétien.

16 Tamże, s. 77 n.

17 Warto tu w spom nieć o bardzo w ażnym spotkaniu specjalistów w K atolickiej Akadem ii w Monachium, w dniach 22—24 listopada 1974 r. pod ogólnym tytułem „Bau und B ild”. Jednym z prelegentów, który m ówił o m edytacyjnych wartościach dzisiejszej architektury i sztuki był: A. v o n B r a n c a , Rau m und. Bild als m e d ita v iv e Qualität. Por. „Zur D ebate” 1975 nr 4/5 s. 11 n.

82 H E N R Y K N A D R O W S K I _[8] III. SYTUACJA TWÓRCÓW

Na ogół słyszy się głosy broniące całkow itej niezależności i sam ow ystarczalności sztuki, także sak raln ej. N ieporozum ie­ niem zdaje .się deprecjonow anie dzieł, k tó re odpow iadają „w yraźnie określonem u kościelnem u zapotrzebow aniu” , oraz w k tó ry c h „respektow ane są w szelkie w skazania i to zarów no istotne, d o k try n aln e, ja k i w ynik ające z g u stu osoby zam aw ia­ jąc e j”.18 Szikoda, że cy tow any a u ta r sp row adza do w spólnego m ianow nika te jakże różne aspekty. N ajp ierw więc niie należy m ieszać szitiuki .religijnej ze sztuką sensu stricto sak raln ą, koś­ cielną. Ta pierw sza —· jest osobistą, ale i n ieja k o p ry w a tn ą w ypow iedzią a rty sty . K ażda zaś sztuka zw iązana z b u d y n ­ kiem kościelnym m usi odpowiadać przeznaczeniu danego obiektu, m usi m ieścić się w kanonie d o k try n y tam że głoszonej, przepow iadanego tam Słow a oraz spraw ow anej i przeżyw anej liturg ii. W ty m znaczeniu sztuka w kościele nie może stano­ we celu sam ego w sobie („sztuka dla sz tu k i”) 19 an i istnieć n iejak o ponad czy poza urzeczy w istn iającą się i przyw oływ aną tam że obecnością sam ego Boga. S tąd też U rząd N auczycielski Kościoła czuw a n ad praw ow iernością i chroni przed — całkiem przecież rea ln y m — błędem h e re z ji czy bałw ochw alstw a w obiekcie sak raln y m . Ta teza jest podstaw ow ym w aru nk iem , k tó ry pow inien być oczyw isty dla każdego tw ó rcy an g ażu ją­ cego się w tę form ę twórczości. Zupełnie in ną spraw ą jest poziom i gu st zam aw iającego, w ty m także inw estora. Z da­ rzające się nieraz zaniedbania czy nad u ży cia w ty m w zględzie nie m ają żadnego zw iązku ze w spom nianym przed chw ilą u w a ­ runkow aniem . N iem niej jed n ak sta je pow ażne zadanie przed Kościołem, przed biskupem , przed sem inarium , k tó re przyg o ­ tow u je przyszłych duszpasterzy, a często także inw estorów czy stróżów sztuki daw nej i now ej. Chodzi o n ależy te przygoto­ w anie k lery k ó w se m in a ry jn y ch rów nież pod w zględem ogólnej k u ltu ry a rty sty c z n e j czy estety czn ej.20

P rzed arty stam i, k tó rz y decydują się na w spółpracę z K oś­ ciołem, jaw i się trud n o ść zasadnicza: now e św iąty nie chrześ­

18 G. S z t a b i ń s k i , Kościół a sztuka: p rzełam yw an ie nieufności, „Więź” 1984 nr 2—3 (304—305) s. 58.

19 M. - C. L a u r e n t , dz. cyt., s. 69.

20 O przygotowaniu sem inarzystów z problem atyki sztuki kościelnej pisze m.in. Ch. Z i e l i ń s k i , Teologia a sztuka sakralna, „Ruch B i­ blijny i Liturgiczny” 1973 nr 4 s. 200—204. Por. też: M. S t a r o w i e y ­ s k i , N o ta tk i z sejm iku naw iedzonych, „Tygodnik Pow szechny” nr 11 (1864) z 17.03.1985 r., s. 1—2.

cijańskie p ow inny bow iem — zachow ując swój c h a ra k te r w spółczesny — w y raźn ie o d r ó ż n i a ć s i ę od budow li św ieckich.21 T ym elem en tem w y ró żn iający m m a być zaw arte w n ich sacrum i funkcjonalność. Bezsprzecznie trzeb a p rzy ­ znać, że niełatw o jest przem aw iać w spółczesnym języ k iem a r ­ chitektonicznym , plasty czn y m czy m alarskim , a jednocześnie tw orzyć i n a c z e j niż w ow ych codziennych, św ieckich dzie­ łach. W arto w ty m m iejscu zauw ażyć ak tu aln o ść tego p ro ­ blem u w łaśnie u n as w Polsce. A depci w yższych szkół a r ty ­ stycznych nie m ają m ożliwości zdobycia właściwych· i w y­ starczający ch w iadom ości w zakresie budow nictw a kościelnego, ikonografii, sym boliki i tra d y c ji chrześcijańskiej czy w ogóle sztuki sak raln ej. D otyczy to także zdobycia — choćby m in i­ m um —- w iedzy teologicznej, histo ry czn o - i p raw n o litu rg iczn ej, b ib lijn ej, p asto raln ej. A gdzie tu m ow a o pogłębieniu i specja­ lizacji? Z byt często tw ó rcy ci skazani są n a w łasne siły, n a w yim aginow ane koncepcje teologiczne, bez jakiegokolw iek ko­ jarzenia ich z duszpasterskim oddziaływ aniem sztuki.

Z jaw ia się p iln y problem w spółpracy i dialogu z tw órcam i na trzech różnych poziom ach: p arafialn y m , diecezjalnym i ogólnopolskim . N ajp ierw wiec in w esto r lu b inni teologow ie poiwinni znaleźć w y starczająco dużo czasu, by za tru d n io n y c h u siebie a rty stó w otoczyć odpow iednią opieką duchow ą. Bez­ pośredni k o n ta k t u łatw i prow adzenie z nim i szczerego dialogu oraz pozwoli ideow o u k ieru n k o w ać w y ła n ia jąc y się p ro g ram i p ro jek t. In w esto r pow inien także na podstaw ie w łasnego d o ­ św iadczenia duszpasterskiego i k atechetycznego w ysuw ać kon­ k re tn e w ym ogi funkcjonalne. K rąg d iecezjalny pow inien sk u ­ piać się w okół jednego lub k ilk u odpowiednio p rzy go tow a­ nych kapłanów . N ależałoby tam organizow ać d iecezjalne d ni skupienia, rek olek cje, kon feren cje, sym pozja czy sesje n a u k o ­ we połączone z d yskusjam i. W arto także rozszerzyć w ach larz prob lem aty ki, a co za ty m idzie, pow iększyć także grono za­ praszan y ch specjalistów z dyscyplin pokrew nych. Szczególnie cenne jest sk onfrontow anie poglądów teo rety k ó w i k ry ty k ó w sztuki z in w estoram i, a rty sta m i a może także z w ykonaw cam i. W ym iana tak a pozw ala, choćby po części, w czuw ać się w spo­ sób m yślenia i odczuw ania w sp ó łp artn era. U łatw ia to bez­ sprzecznie w spólne podejm ow anie n iek tó ry ch decyzji.

O ile w zasięgu regio n alny m — rów nież d iecezjaln y m — spraw a częściowo ruszy ła z m artw ego p u n k tu , w czym w y d a t­

21 R. S c h w a r z , Die Raukunst der Gegenwart, Düsseldorf 1958, s. 32; H. M u c k , Sakralbau heute, t. 1, A schaffenburg 1961 s. 20.

ną pomoc niosą K lu b y In telig en cji K atolickiej oraz organizo­ w ane sporadycznie lub corocznie Tygodnie K u ltu ry C hrześci­ jań sk iej, o ty le w skali ogólnopolskiej — n ie ste ty — niew iele n a ty m odcm ku zrobiono. J e st sporo m łodych i zdolnych a r ­ tystów , k tó rzy n ap raw d ę szczerze chcą zadzierzgnąć z K oś­ ciołem p rzy ja źń i w spółpracę, chcą służyć Kościołowi i w ie r­ nym . D ostrzegają jed n a k u siebie kolosalne b rak i poznawcze, dotyczące w iedzy relig ijn ej, szczególnie zdrow ej m yśli teolo­ gicznej. N ależałoby, i to pilnie, stw orzyć choćby jeden ośro­ dek n a u k o w y z p rzygotow anym personelem specjalistów , k tó ­ rzy p ełn ilib y stałe dyżury, a o ustalonych godzinach m ożna by korzystać z odpowiednio w yposażonej biblioteki, arch iw um d o k u m en tacyjn eg o i inform acyjnego, w ty m także najnow szych osiągnięć k rajo w y c h i zagranicznych. K onieczna b y łab y oczy­ wiście. różnorodna w y m ian a z analogicznym i ośro dkam i w in ­ n y ch k raja ch . Zarów no księgozbiory, czasopisma, k a rto te k a dokum en tacy jna, jak i przezrocza, po w in ny być ud o stępniane zainteresow anym , nie w yłączając tak że sam ych inw estorów . W ażne by to było szczególnie dla ty ch duszpasterzy, k tó rz y m ieszkają gdzieś na głębokiej p row incji, a prow adzą a k tu a l­ nie budow y, odnow y czy przystosow ania obiektów sakralny ch . G dyby nie jed e n inw estor czy a rty s ta w iedział, że istnieje tak i pu n k t, p rz y je ch a łb y do niego n a w e t z n ajd alszy ch krańców Polski. Być m oże pieczę n a d organizacją tak ie j zinsty tu cjo n alizo ­ w an ej pom ocy należałoby pow ierzyć k tó re jś z uczelni k a to ­ lickich, k tó ra by zadbała o popraw ność m etodologiczną oraz m eryto ry czną. P restiż i ran g a te j in sty tu c ji b y ły b y większe, gdyby p a tro n a t n a d całą in ic ja ty w ą objął sam episkopat. Je st to przecież w in teresie nas w szystkich, szczególnie teraz, gdy pow staje tak w iele now ych kościołów. W ażne jest, b y zadbano 0 n a le ż y ty poziom ich stro n y architekto n icznej i plastycznej. P rzed jakże tru d n y m zadaniem staje sam a rty sta , k tó ry jest św iadom swego szczególnego pow ołania — pobudzić w iarę 1 pobożność w iern y ch, przybliżyć im Boga. J a k więc tra fić do w yobraźni oraz pobudzić w olę odbiorcy, tego szczególnego od­ biorcy? J a k próbow ać dotrzeć do większości? Do każdego człow ieka .nie p o tra fi przem ów ić przecież n a w e t n ajw ięk szy a r ­ ty sta. P o jaw ia się tu k o lejn y problem : są artyści, k tó rz y tw orzą istne arcydzieła św ieckie, nie p o trafią jed n ak dać dzieła p rz e ­ pojonego zdrow ym du chem relig ijn y m czy natchnionego B i­ blią, dzieła skłaniającego do m od litw y litu rgiczn ej, do m edy­ ta c ji czy kontem p lacji. D otykam y tu nie tylko um iejętności w arsztato w y ch a rty sty , ale w e w n ętrzn e j m ocy przekonania, po ­

ten c jału , k tó ry m usi zeń w ychodzić.22 Nie najw ażn iejsze są tu tzw . „w ielkie n azw isk a”. W służbę Kościoła n ależy w przęgać przede w szystkim ludzi w artościow ych, p raw dziw ych tw ó r­ ców — zdolnych, ale zarazem pokornych. Oczywiście nie n a ­ leży w yrzek ać się m łodych, am b itny ch , a także początkujących adeptów sztuki.

Nie bez znaczenia jest osobisty zw iązek a rty s ty z Sacrum . W ówczas dopiero sta je się m ożliw y a u te n ty c z n y przekaz w a r­ tości, nie ty lk o estetycznych. P ok o ra będzie uczyła a rty s tę poczucia w łasn ej m ałości i bezradności wobec Boga samego, a n iera z — także wobec innego człow ieka, odbiorcy.23 Ten o sta tn i b y w a często zupełnie nie p rzy g oto w an y do percepcji jakiejko lw iek sztuki, a ty m b ard ziej sak raln ej. Jak że często w ypow iada o n iej zby t pochopnie k ry ty c z n e opinie, nie p ró ­ b u jąc n aw et zrozum ieć tw ó r c y 24 oraz — jak pow iada U rban R a p p — „wczuć się” w dane dzieło. Nie zapom inajm y, że praw dziw e dzieło sztu k i nie zawsze jest m iłe dla oka, że by­ w a tru d n e , a n a w e t w ręcz niem ożliw e do przełożenia na sło­ wa. Jedn o jest w ażne: b y było owocem w ew nętrznego p rz e ­ życia i zaangażow ania — b y było au te n ty cz n e .25

I tu pojaw ia się k o lejn y parado k s — jak może człow iek niew ierzący czy nie p ra k ty k u ją c y tw orzyć dzieła praw dziw ie sakraln e; jak może on przekazać w artości i treści, k tó ry c h nie zna i k tó ry m i nie żyje na co dzień? O dpow iadając, n a le ż y po­ w iedzieć, że dzieła tak ie stanow ią raczej w y ją te k p o tw ierd za­ jący regu łę. Są w praw d zie głosy broniące p rio ry te tu a n a w e t w yłączności i sam ow ystarczalności ta le n tu oraz um iejętności zaw odow ych, w arsztato w y ch . M ówi się więc, że każd y p ra w ­ dziw y tw órca po zaznajom ieniu się z jak ąś d o k try n ą, ideologią, w yznaniem , relig ią czy litu rg ią, doskonale p o tra fi przelać za pom ocą języka arty sty czn eg o owe treści, k tó re poznał, choć wcale ich osobiście nie przeżył. P odw ażałoby to tezę o „ko­ nieczności w e w n ę trz n e j”, k tó re j ta k m ocno broniło w ielu czo­ łow ych tw órców w spółczesnych. R ację m ają zapew ne ci, k tó ­ rzy tw ierdzą, że tw órczość arty stó w w ogóle, a szczególnie ich

22 H. H e r m a n n , Glanz des Wahren. Von Wesen, Willen und L e- bendsbedeutung des Bildenden Kunst, Freiburg 1953 s. 113—118.

23 Znam ienne były słowa, które w Monachium podczas skupienia dla artystów pow iedział Hugo S c h n e l l . Zob.: „Das Münster” 1960 z. 11/12 s. 426.

24 H. О s 1 1 e n d e r, Lebensvolles Kunstschauen, Kalendkirchen 1960 s. 20 nn.

25 J. W a g n e r , L ’art liturgique et la pastorale, „La m aison — D ieu” 47—48 (1956) s. 124.

86 H E N R Y K N A D R O W S K I

działanie w Kościele i d la Kościoła, rozum ieć należy analo ­ gicznie, jak posługę, kapłanów czy kaznodziejów . O statecznie to sam Bóg w C hrystusie działa poprzez ich słow a i gesty. W ted y to spotyka się „wieczność z doczesnością i czasem, p rz e ­ szłość i przyszłość z teraźniejszością, p ierw iastek m ate ria ln y z duchow ym i n ad przy ro d zo n y m ”.26 Bóg posługuje się a rty - s tą -tw ó rc ą analogicznie ja k szafarzem sak ram entó w czy gło­ sicielem Słow a: w sposób tajem niczy, sak ram en taln y .

IV. WŁAŚCIWIE POJĘTA NOWOCZESNOŚĆ

U w zględniając pow szechny c h a ra k te r (co do m iejsca i czasu) m isji Kościoła, jego litu rg ii, a także specyfikę sam ej sztuki, trzeb a podkreślić, że sztuka sa k raln a ze sw ej isto ty m a ch a­ r a k te r rozw ojow y, przystosow aw czy,27 k tó ry jest d o strzegal­ n y szczególnie obecnie.28 P ra w d ą bow iem jest, że żadna fo rm a a rty sty czn a, choćby n a jb a rd zie j now atorska, nigdy nie jest ostatnia. S ztu k a, a raczej człow iek ją tw orzący, ciągle będzie szukał now ych form , now ych u jęć.29 Będzie się s ta ra ł ciągle w in n y sposób przedstaw iać treści i p raw d y — także religijne. W ty m w łaśnie tk w i w ielkość i zarazem ciągła aktu alno ść sztuki.30 D odajm y tu , że dzięki now ym tech n iko m i technolo­ giom przesłaime sztuki, je j śro d k i ek sp resji arty sty czn ej, ciąg­ le się w zbogacają.31 S ztu k a (a raczej jej język plastyczny) ze sw ej n a tu r y m a c h a ra k te r d y n a m i c z n y i często byw a porów nyw ana do żywego, rozw ijającego się organizm u.32 Dzie­ ło sztuk i jest tw o rem konkretneg o człow ieka, ale jest rów no­ cześnie w ypadkow ą w ielu czynników , elem entów i sy tu acji, jak np.: w a ru n k i ekonom iczne, zjaw iska społeczno-gospodar­ cze, ten d e n c je a rty sty czn e, d uch epoki, przeznaczenie dzieła, a także a sp iracje fu d ato ra oraz osobowość i ta le n t sam ego a r ­

26 F. W o r o n o w s k i , Teologia du szpasterswa liturgicznego, Łomża 1977 s. 53; por. R. K. S e a s o 11 z, The House of God, Sacred A r t and Church Architecture. N ew York 1963 s. 41.

27 P. R. R é g a m e y, A r t sacré au X X e siècle? Paris 1952 s. 25. 28 Tamże, s. 34.

29 Zob. H. H u t t , Vom Umgang m it der Kunst, Berlin 1974 s. 237. 30 J. W o ź n i a k o w s k i , Pierw iastki religijne w sztuce plastycznej, „Znak” 1951 nr 29 s. 221—8; K. L e d e r g e r b e r, dz. cyt., s. 53 nri.

31 Por. B. K o w a l s k a , S ztuka i technika, „Projekt” 2 (161) 1985 s. 37—40.

32 A. O s ę k a , Spojrzenie na sztuką, Warszawa 1964 s. 127 n; por. P. R. R é g a m e y, dz. cyt., s. 65.

lis } T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I 87

ty sty . Te i inne okoliczności w p ły w ają n a „odm ienność”, nie­ pow tarzalność, oryginalność każdego dzieła sztuki. D otyczy to rów ież dzieł sakralnych.

Ów postęp czy raczej ew olucja dotyczy np. s y m b o l u . W yw odzący się z daw n y ch w ieków , żywo przem aw iający do w iększości ludzi starożytności czy średniow iecza, dla ludzi nam w spółczesnych sta je się on n iezb yt jasny, m ało czy telny czy w ręcz niezrozum iały.33 Z m ienił się kod in fo rm acy jn y a także powszechność w tajem n iczenia w język sym bolu religijnego, a szczególnie liturgicznego. Nie znaczy to jed nak , by sym bole b y ły obce człow iekowi naszych dni. Po p ro stu trzeb a je do­ stosow ać do dzisiejszej m entalności. P o w staje problem , jak obecnie przekształcić sym bol, by był on czy teln y i w ym ow ny, n ie ty lk o dla specjalistów czy ludzi bard ziej uzdolnionych lub w tajem niczonych, ale dla większości w ierzących. Tym obszer­ n y m problem em (tu zaledw ie sygnalizow anym ) w a rto by się zająć oddzielnie, i to nie ty lko od stro n y teo rii kom unikacji, ale także teologii, litu rg ii i d uszp asterstw a.34

W racając do zagadnień ogólnych, w arto zwrócić uw agę, że w ielu tzw . „o rto d o k sy jn y m ” chrześcijanom grozi stagnacja, zasklepienie się i zastój. W ynika to z ciasno p o jętej te ra ź n ie j­ szości,35 k tó ra szybko staje się przeszłością, odgradza się zaś od przyszłości. U w ielu pojaw ia się p asyw na czy w ręcz n e g a ty w ­ n a postaw a wobec w szystkiego, co jest n o w s z e od tego, co było now e za czasów ich młodości. D otyczy to także sty lu

33 A. M. R o g u e t, Liturgique pastorale, w: A. G. M a r t i m o r t , L ’Eglise en prière. Introduction à la liturgie, Paris—Tournai 1961 s. 27, 235.

34 H. K s i ą ż e k - K o n i c k a , Teoria sztuki wobec teorii znaków, w: O podstawach badawczych wobec sztuki współczesn ej, Wrocław— Warszawa 1975 s. 19—26; Znak, styl, konwencja (pr. zb.), Warszawa 1977; J. M i s i e w i c z , O zn a k o w e j interpreta cji dzieła sztuki, „Studia Estetyczne” 12 (1975) s. 91—101; K. S t r z e l e c k a , Sztuka sakralna w teologii znaku, „Ateneum K apłańskie”, t. 79 (1972) nr 381—2, s. 171·— 182; Zeichen im Gottesdienst. Ein Arbeitsbuch von G. S c h iw y ’a, München 1976; C. V a l e n z i a n o , Prospetto per una tratta zio ne an- tropologica del simbolo nette nostre culture cristiane, w: Sym bolism e et Théologie. Sacramentum 2. Studia Anselm iana 64, Roma 1974 s. 29 nn; A. J. C h u p u n g c o , An essay on sym bolism an d liturgical cele­ bration, w: Symbolisme..., s. 173 nn; C. V a g a g g i n i, Prospetto di un saggio su simbolismo e linguagio teologico, w: Symbolisme..., s. 297 nn. Warto też zwrócić uwagę na opracowania powyższej problem atyki pi'zez ks. Jerzego G r z e ś k o w i a k a .

35 Por. J. Κ., O przeło m w sztuce kościelnej, „Dziś i Jutro” 1955 nr 13 s. 2.

8 8 H E N R Y K N A D R O W S K I [14]

i w yposażenia naszych kościołów. Dość często grozi n a m zam ­ knięcie całej rzeczyw istości zw iązanej z w ia rą i Kościołem w ram ach czasu m inionego i stylów historycznych. K oniecz­ n a jest więc postaw a o tw a rta na tw órcze nowości, ale postaw a um iejąca roztropnie w ybierać i oceniać. J a k n a jb a rd zie j trz e ­ ba budow ać kościoły nowoczesne i nie obawiać się śm iałych koncepcji architek to n iczny ch. P rz y k ła d aw angardow ego Ranchamlp L e C o rb u s ie ra 36 p rzełam ał w szelkie opory i w y­ zwolił dużo pom ysłow ości p rz y p ro jek to w an iu budow li sa ­ k ralny ch . Można by w ym ienić w iele odw ażnych i ory ginalnych rozw iązań przestrzenn o -p lasty czn ych , zarów no w Europie, jak i A zji czy A m eryce.37

We w szystkich ty ch w ypad k ach m ów im y o kościołach n o ­ w oczesnych, k tó re n ie re p re z e n tu ją jednolitego sty lu w a rc h i­ tek tu rze i w y stro ju plastycznym . Ta wielość stano w i szczegól­ n ą cechę i w arto ść w spółczesnej sztu k i i a rc h ite k tu ry sa k ra l­ n e j.38

Pesym iści pow iadają, że obecnie „nie m a w ielkiej sztuki li­ turgiczn ej, kościelnej, k tó ra m ogłaby ryw alizow ać z dziełam i przeszłości” .39 M im o iż w obrębie w spółczesnej sz tu k i sa k ra l­ nej m ożna spotkać dzieła w ielkie, a n a w e t genialne, to n ie ­

36 N. P e v s n e r , Historia arc hitektu ry europejskiej, W arszawa 1976 s. 435 пп.; С. C a t e, L e Corbusier — W egbereiter einer neuen A rchi­

tektur, „Das Beste aus Reader’s D igest” 1972 nr 3 s. 54—61; E. N a g y , Le Corbusier, Warszawa 1977.

37 M. O c h s é , dz. cyt., s. 92 n; M. C. L a u r e n t , dz. cyt., s. 123; A. C. W i n t e r n i t z, Zur Situation der chirstlichen K u n s t der Gegen­ w a r t in Südamerika, „Das Münster” 1959 nr 1/2 s. 27—40; J. W e n d e l , Aus Ausstellung „Kirchenbau der Gegenw art in Deutschland”, „Das Münster” 1969 nr 9/10 s. 299—302, P. V a g о, II m om ento attuale dell’ architetture in Francia. „Fede e Arte” 1959 nr 1 s. 60—112; (b.a.) A r t S a c r é d’ a u j o u r d ’ h u i , Meredsons 1958; H. В a u r, Die chris t­ liche K u n s t der Gegenw art in der Schweiz, „Das Münster” 1959 nr 3/4 s. 109—122; (b.a.) Esperienze pastorali nelle nouva chiese di Monaco di Befiera, „Fede e A rte” 1960 nr 2 s. 13, 140— 144; R. B a c h l e i t e r , L ’architecture des églises en Autriche, „L’art d’Eglise” 1957 nr 1, s. 125, 141; R. K r a m r e i t e r , Arch itettura religiosa contemporanea in Austria, „Fede e A rte”; R. H e s s , Moderne kirchliche K u n s t in der Schweiz, Zürich 1952; Tenże, Neue krichliche K u n s t in der Schweiz, Zürich 1962; (b.a.) Honder Jaar religieuze K u nst in Nederland 1853— 1953, U trecht 1959; G. R o m b o l d , D er neue Kirchenbau in S ü d ­ deutschland, „Christliche K unstblätter” 1966 nr 1 s. 1—4. W czasopiśmie „Kunst und K irche” poświęcono całe num ery przeglądowi twórczości poszczególnych krajów, np. Stanów Zjednoczonych nr 2 (1973) czy Szwajcarii nr 3 (1974) oraz nr 4 (1985).

38 M. O c h s é , dz. cyt., s. 128. 39 J. W a g n e r , dz. cyt., s. 118.

[15] T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I

89· w łaściw e jest samo staw ian ie na jedn ej płaszczyźnie dzieł daw n y ch i w spółczesnych. Po p ro stu dzieła każd ej epoki są i n n e . Pośród zaś nich w yróżnić m ożna, a n aw et trzeb a, dzieła n a n ajró żn iejszy m poziomie: od ow ych epokow ych aż po p rze­ ciętne i tan d e tn e. T ak m u sim y p atrzeć zarów no n a sztukę daw ną, ja k i now ą. U łatw ia n a m to k o n tek st czaso-przestrzen- n y oraz zespół k ry te rió w w arto ściujący ch , ow ych w ym iernych,, jak i niew y m ierny ch . Nie m ożna jed n ak dopuścić do stanu, by św iadom ie Kościół asym ilow ał rzeczy przeciętne, n a śla d o w - nicze czy po pro stu ta n d e tn e i ban aln e, bądź też pozbawione zdrow ego d uch a religijnego. N iestety, ta k często jaw i się przed naszym i oczym a „ta b rzy d o ta i bezm yślność, ta łatw izna a r ty ­ sty czn a” , k tó rą ta k m ocno p iętno w ał G o ł u b i e w .

Sam fa k t szerokiego upow szechnienia sztuki, jak i to, że budow la kościelna jest otoczona now ym i form am i a rty sty c z ­ nym i, że sto ją one tu ż przed drzw iam i b u d y n k u kościelnego, spraw ia, że Kościół wobec n ich nie może być ob ojętny i m usi się do n ich odpow iednio ustosunkow ać. Kościół n ie zraża się nowością fo rm czy in te rp re ta c ji a rty sty czn y ch . O drzuca je d ­ n ak dzieła, k tó re niosą jak ąś treść czy ideologię godzącą w prost w Boga, dogm at kato lick i, Kościół, jego d u ch a i m isję. T rzeba w ięc podkreślić, że „Kościół z góry nie odrzuca w szystkiego co nowe; nie p rzy jm u je też jed n a k w szystkiego z zam kniętym i oczym a.” 40 To nie nowoczesność jako ta k a sprzeciw ia się sztuce sa k ra ln ej, ale b rak sm ak u arty sty cznego i należytego poziom u pew n y ch k o n k retn y c h dzieł. Z nam ienne są słowa, k tó re w obronie now ości w ypow iedział k a rd y n a ł Μ o n t i n i, zanim jeszcze został papieżem : „P y tan o nas, czy możtnai w pro­ wadzić now ości do litu rg ii św iętej. M ówię w am : gdy je-st ona n ap ra w d ę żyw a i przeżyta, wówczas nie tylk o n ie w yklucza nowości, ale ich chce, poszukuje, w ym aga. Oby się one p o ja ­

w iły w poszukiw aniach sztuk i w spółczesnej. G dy nie są one owocem k a p ry su lub ignorancji, jeśli n ato m iast są w yrazem a u te n ty zm u w ia ry i życia chrześcijańskiego, wówczas są one zaw sze czcią o ddaw aną Bogu.”41

V. PRZEZNACZENIE DZIEŁA SAKRALNEGO

W k o n k retn y c h jed n ak w a ru n k a ch zbudow anie i urządzenie kościoła nowoczesnego, fu nkcjonalnego (głównie pod w

zglę-40 J. W a g n e r , dz. cyt., s. 120. 41 М. O c h s é, dz. cyt., s. 126

90 H E N R Y K N A D R O W S K I [16] d em liturgicznym ), a jednocześnie odpow iadającego — o ile ta k m ożna powiedzieć — „społecznem u zapotrzebow aniu w ie r­ n y c h ” , jest niezm iernie tru d n e . Choć tw órczość sak raln a nie pow staje dla poklask u tłum ów i choć nie może iść po linii n a j­ m niejszego oporu, ulegając przeciętności gustów m asow ych, to jed n ak zawsze m usi ona m ieć n a względzie k o n k re tn ą w spól­ n o tę w ierzących, k tó rą m a w ielostronnie w y c h o w y w a ć (też pod w zględem estetycznym ), a z d ru g iej stro n y — k tó rej m a ciągle s ł u ż y ć . J e st to bezsprzecznie w ielki dy lem at — a n aw et, jak m ów ią n iek tó rzy — p arad ok s przeznaczenia dzie­

ła sakralnego. D obry a rty s ta , p rzy w spółpracy z teologiem , za­ dbać pow inien o to, b y jego dzieło odpow iadało zdrow em u zm y ­ słowi relig ijn em u i arty sty c z n e m u znacznej większości o d ­ biorców , głów nie m iejscow ych parafian . N ależy zawsze pa­ m iętać o s p o ł e c z n y m przeznaczeniu dzieła sakralneg o (co nie dotyczy np. dzieła relig ijneg o czy dew ocyjnego). S ztuka s a k ra ln a , ze sw ej isto ty, nie pow inna m ieć c h a ra k te ru w yłącz­ ne e litarn eg o czy służyć ty lk o koneserom .42 P am iętać o tym pow inn i też w szyscy, k tó rz y p o d ejm u ją różne decyzje, k tó rzy s te ru ją percepcją sztuki, w ty m w y p ad k u — sak raln ej. T rze­ b a ciągle m ieć to n a uw adze, że z d an y m dziełem , niem al co dzień lub co tydzień, stykać się będą nie ju ro rz y czy ko­ m isja diecezjalna, ale m iejscow i w ierni. Z m ieniają się p rze ­ cież n a w e t proboszczowie, czy in n i inw estorzy, n a m iejscu n a ­ to m iast p ozostają p a ra fia n ie i to n ieraz całe ich pokolenia.

Obecnie, m oże bardziej niż kiedykolw iek, na czoło w ysuw a się w łaśnie l i t u r g i c z n e przeznaczenie o b iek tu kościel­ nego i jego w yposażenia. To litu rg ia m a stać się zarów no in ­ sp irato rem sztu k i sa k ra ln ej, ja k i je j fak to rem .43 Do przestrze­ n i litu rg iczn ej szczególnie n a d a ją się tak ie rozw iązania a r ty ­ styczne i form alne, w k tó ry c h głów ny ak cen t położony je s t na grę s tru k tu r, b ry ł i kolorów ; n a ich zestaw ienie w edług o k reś­ lonych p raw kom pozycyjnych. W ażne jest, b y dzieła w y k o n a­ ne w ty m czy in n y m sty lu „p rzyczyniały się w jak n ajd osk o­ n alszy sposób do w zbudzenia w ia ry i pobożności w ie rn y c h ” .44 To jest oczywiście i d e a ł , k u k tó re m u u staw icznie trzeb a zm ierzać. W iadom o jedn ak , że w łaściw ie n ig d y nie zaspokoi­ m y sm aku arty sty czn eg o oraz nie odpow iem y n a potrzeby po­

42 H. N a d r o w s к i, Sztuka sakralna i je j funkcje, „Ateneum. Ka­ płańskie” t. 89 (1977) nr 3 (413) s. 378, 386—388.

43 E. M a h e, Religiose Art, N ew York 1949; I. A n t o n i u t t i , L i­ turgia e ispirazione artistica, „Fede e Arte” 1958 nr 1/2 s. 9— 11.

T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I ₉₁

bożności w szystkich bez w y ją tk u w iernych. W ielką szansą n a j­ now szych ten d en cji arty sty c z n y c h jest ich o tw a rty c h a ra k te r. Owo w ezw anie do d i a l o g u , a nie jakakolw iek d e k o ra c y j­ ność — jak m ów i H a r b i n — stanow i o istocie i p raw d zi­ w ie lud zk im obliczu sztuki.43 W arto o ty m sym ptom ie n a jn o w ­ szej tw órczości pam iętać, doceniać go i rozw ijać —■ także w n a ­ szych kościołach.

We w n ę tr z u 46 pierw szorzędną rolę pełni ołtarz, z k tó ry m w spółgrać pow inno całe otoczenie, szczególnie najbliższe. J e ­ go ran g ę i znaczenie ro zp atry w ać i oceniać należy zawsze ty l­ ko ł ą c z n i e z ową przestrzen ią tow arzyszącą.47 Isto ta zaś fu n k c ji b u d y n k u kościelnego streszcza się głów nie w owym k ró tk im : p o m ó c w i e r n y m w sp raw ow aniu św iętej li­ tu rg ii. Także, a raczej szczególnie, poprzez budow lę sa k ra ln ą k sz ta łtu je się św iadom ość litu rgiczn a, w spólnotow a. Można w ięc pow iedzieć, że dobra sztu k a kościelna to sztuka u c z e s t ­ n i c t w a .

A żeby sk u teczn iej w ty m dopomóc, konieczna jest pow ściąg­ liw ość i u m i a r w urząd zen iu w n ętrza kościelnego, w jego polichrom ii, ikonografii i sym bolice. Jak ak o lw iek fo rm a a r ­ chitektoniczna, p lastyczna czy m ala rsk a nie może ta m stan o­ wić jak b y celu sam ego w sobie. S to su jem y dw ie zasady: pod­ porządkow ania ołtarzow i i litu rg ii ta m sp raw ow anej oraz za­ sadę raczej u m ia ru niż przepychu. I ta k dla przy k ład u , w p ro ­ s te j a rc h ite k tu rz e w n ę trz a d rażn i i m ęczy, a także u tru d n ia skupienie, stosow anie p rzeładow ania o raz istn y tłok aniołów i św iętych .48

« W ypowiedź H e r b i n a cytuje U. R a p p , dz. cyt., s. 101, pof. K. W ę g r z y n , O tw a r ty model sztuki, „Kultura” nr 26 (680) z 27.06. 1976, s. 12 n.

46 O przystosowaniu kościoła, a szczególnie jego wnętrza w duchu po­ soborowym, pisali m.in.: J. P o p i e l , Posoborow a pro b le m a ty k a a r­ c h itektu ry kościelnej, „Collectanea Theologica” 1970 nr 2 s. 49—59; J. St. P a s i e r b , Teoria sztuki sakralnej w postanowieniach Vati­ canum II, „Collectanea Theologica” 1970 nr 3 s. 5—26; H. N a d r o w ­ s k i , Przystosowalność liturgiczna w n ętrza sakralnego w g „Ogólnego W prowadzenia do Mszału R z ym skiego”, „Ateneum K apłańskie” t. 81 (1973) nr 388, s. 303—311. Ogólnym opracowaniem , ale uwzględniającym m ożliwie aktualny stan badań, jest rozdział: B. S n e 1 a, Przestrzeń kościelna, w: Liturgika ogólna, Lublin 1973 s. 1717·—245.

47 H. N a d r o w s k i , Ołtarz — jego charakter koncentrujący i funk­ cjonalny, „Ruch B iblijny i Liturgiczny” 1972 nr 6 s. 316—329; por. też H. E n n d r e s , Forderungen der Instructio an die Gestaltung des Kirchenraumes (Kapitel V der Instructio), w: Pastorale Liturgie, Leipzig 1965 s. 92— 109.

HENRYK NADROWSKI

Pom aganie w spraw ow aniu św ięty ch czynności nie jest rów noznaczne z jakim ś ich „naśladow aniem ”. P ew n ą więc n ie ­ w łaściw ością jest p o w tarzan ie w obrazach czy w itrażach k o ś­ cioła np. samego odpraw iania Mszy św. czy ud zielania jak ie ­ goś sak ram en tu . B yłoby to kopiow anie rzeczyw istości, w k tó ­ rej w ie rn y osobiście i bezpośrednio uczestniczy. N ależy r a ­ czej sięgnąć do w sp an iałej (choć często zbyt zapoznanej) sy m ­ boliki lub w in n y sposób w y tw orzy ć odpow iednią a t m o s f e- r ę, k tó ra u łatw ia ła b y przyjęcie czy przeżycie danego s a k ra ­ m en tu oraz u k azyw ała jego sens i znaczenie.49

P rzy p o m n ijm y jed n ak , do jak różnych spo tk ań służy bu d y ­ nek kościelny. T u ta j uczestniczym y w e M szy św., p rzy jm u je m y sak ram en ty , spow iadam y się, głosim y i słu ch am y słow a Boże­ go, uczestniczym y w ro zm aity ch nabożeństw ach np. p a sy j­ n ych , głów nie w drodze krzyżow ej, w procesjach i pośw ięce­ niach, ślubow aniach i uro czy sty ch przyrzeczeniach, we w spól­ n ej czy in d y w id u aln ej ad o racji N ajśw . S a k ram e n tu oraz w ielu form ach pobożności p ry w a tn e j. Tak rozum iane przeznaczenie obiektu sakralnego przekracza ra m y w ąsko pojm ow anej p rag - m atyczności i w k o n sekw en cji d o tyk a m i s t e r i u m chrześ­ cijańskiego.50 U w zględnienie ty ch ró żny ch przeznaczeń o b iek ­ tu kościelnego w p rak ty c e okazuje się w cale n iełatw e.

VI. DOPRACOWANY PROGRAM

Od tego etap u p rac przygotow aw czych zależy n ajw ięcej. Od­ pow iedni p rog ram jest fu n d am en tem p r o j e k t o w a n i a.51 W celu oddania n ależytego c h a ra k te ru kościoła uw zględnić trzeba w iele czynników , a w śród nich n a jp ie rw otoczenie w raz ze s tr u k tu rą k rajo brazo w ą i tłe m architekton iczn ym . Trzeba też poznać sam o środow isko społeczne i relig ijn e.52 N ależy też obm yślić odpow iednią sylw etkę kościoła, z uw zględnieniem

49 Por. tamże, s. 73; P. R. R é g a m e y , dz. cyt., s. 54 n. 50 A. M. R o g u e t, dz. cyt., s. 19.

51 Zagadnieniu zespołow ego planow ania budowli kościelnej pośw ię­ cony jest cały num er austriackiego kwartalnika „Kunst und Kirche” nr 4/1973. U nas w Polsce w arto odnotować nowe opracowanie (z in te­ resującym zestaw em planów, szkiców i rysunków): St. M a r z y ń s k i , P o d sta w y projektow an ia architektury, W arszawa 1974. W rozdziale Gmachy dla zgrom adzeń i w idow isk, om ówione jest także Bu dow n ictw o sakralne, s. 127— 139.

52 O. M o s b r u g g e r , Die katholische Kirche als Bauherr, „Bauen und W ohnen” 1958 nr 11 s. 362.

T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I

cech w y ró żniający ch ją od in ny ch budow li. Je śli to jest tylko m ożliwe, n ależy starać się zlokalizować kościół tak , by był fakty cznie c e n tru m parafii.

F o rm y i k sz ta łty kościołów m ają być rzeczyw iście w spół­ czesne. P rz ed naszym i oczyma m uszą zjaw iać się now e k o n ­ cepcje tw órcze. Kościoły w spółczesne — to budow le h a rm o n ij­ ne, zw arte, pro ste i użyteczne zarazem .

P am ię ta ją c o pierw szym i najw ażn iejszy m u ży tk o w n ik u obiektu sakralnego, to znaczy w i e r n у с h ,53 n a le ż y ich za­ w czasu do pow stającego dzieła odpowiednio przygotow ać. T rze­ ba by też wiedzieć, jakie są ich nadzieje i oczekiw ania w zw iąz­ k u z budow ą dom u Bożego w p arafii. To m a być przede w szystkich i c h kościół. Sam o zaś dzieło bu do w y m a ich b a r ­ dziej zjednoczyć m iędzy sobą. W arto np. przygotow ać serię p y tań , rozpisać an kietę, przeprow adzić w y w iad y czy rozm ow y z ludźm i różnego w ieku i różnych specjalizacji. Dla poszcze­ gólnych g ru p zaw odow ych i w iekow ych w a rto przygotow ać specjalne pouczenia, k o m en tarze czy objaśnienia. Zaprosić m oż­ n a do te j akcji rozm aitych fachow ców , w ty m także w spół­ tw órców danego kościoła. W ażna jest n ale ż y ta form a w yk ładu , a co za ty m idzie, także jego przystępność. Nie m ożna też po­ m inąć m łodszego pokolenia, k tó re przecież będzie zasadniczym odbiorcą pow stającego dzieła. W arto więc przygotow ać odpo­ w iednie tem aty czn e hom ilie i k atech ezy dla w szystkich pozio­ m ów nauczania. Pożyteczne są też w ypow iedzi anonim ow e um ieszczane przez p a ra fia n w specjalnej, ogólnie dostępnej skrzynce. In te re su ją c e też byłoby przeprow adzenie tró je ta p o - wych a n k ie t in fo rm acy jn y ch i opiniujących: przed, w czasie realizacji i po jej ukończeniu. Ów m ate ria ł porów naw czy z p o ­ granicza socjologii religii, d u szp asterstw a i p ercepcji sztuki, m ógłby posłużyć nie ty lk o dla celów w yłącznie naukow ych, ale także jako pomoc p rzy in n y ch analogicznych realizacjach.

T rzeba uw zględnić także to, co w yżej pow iedziałem o w nę­ trz u kościelnym w raz z poszczególnym i stre fa m i pom ocniczym i i pom ieszczeniam i tow arzyszącym i. W ażna jest jasna w izja c a ł o ś c i . P o p raw k i w prow adzane n a ty m etapie są n ajm n iej kosztow ne. N ależy też zauw ażyć pojaw iające się nowe p otrzeby arty stó w i w iern ych . ,,Kościół sta ł się dziś (...) też fizycznym i duchow ym m iejscem potrzebnym dla arty stó w . S ztu k a w cho ­ dzi więc do kościoła nie tylko w sw ej daw nej, znanej n am ro ­ li, ale tow arzyszy w w ielu św iąty n iach k ra ju w nętrzom

94 H E N R Y K N A D R O W S K I

i w iern y m poprzez akcje plastyczne i w y sta w y ”. W arto to wziąć pod uw agę ju ż w stadiu m program ow ania. D odatkow ym sk u tk iem tego będzie zapew ne podnoszenie k u ltu r y a rty sty c z ­ nej odbiorców .54

VII. KRAJE MISYJNE — NADZIEJĄ

Znam ienne, że szczególnie w naszych czasach oczy św iata po w ielokroć zw racają się k u k rajo m m isyjnym,. Nie ty lk o po to, by je w spierać poprzez udzielanie pom ocy m ate ria ln e j czy dzieło ewangeliizaejd, ale rów nież, b y czerpać sta m tą d jed y n e w sw ym rod zaju w artości. D otyczy to także tw órczości re li­ g ijn ej i sak raln ej. S p raw a ta zaczyna w p ełn i dojrzew ać do­ piero po dw udziestu wiekach(!) chrześcijaństw a. W iąże się to z całą s tr u k tu rą p rac y Kościoła na m isjach.55 Podczas gdy k ie­ dyś m isjo narz eu ro p ejski w y ruszając do Azji, A fry k i czy O ce­ anii, s ta ra ł się w raz z w iarą chrześcijańską wszczepić sw oje fo rm y m yślenia, sw oją k u ltu rę , cyw ilizację i sztukę, ta k obec­ nie sta ra się raczej ograniczyć do p rzek azu sam ej w iary . S ta ­ ra się p rzy ty m w y k o rzy stać bogactw o m iejscow ej tra d y c ji oraz w spółczesnej twórczości. W przeszłości uniem ożliw iano, a p rz y ­ n a jm n ie j u tru d n ia n o , tubylcom pełne zaangażow anie osobiste. Bóg, k tó ry nie by ł przy bliżan y w zrozum iałych i czytelny ch dla nich form ach w y razu artysty czneg o (a rc h ite k tu ra , p la sty ­ ka, m alarstw o, m uzyka), b y ł z konieczności jakiś dalek i i obcy. N adsyłane czy propagow ane o brazy z E uropy (zresztą często mało w artościow e) szerzy ły zam ęt w um y słach ty ch ludów . Dostrzeżono, że czas zerw ać z błęd n ą teorią europeizow ania k rajó w m isyjn ych , że czas ,,odzachodnić” Japonię, Chiny, In ­ die czy A fry k ę.56 T rzeba w yko rzy stać sposób przed staw ian ia tam ty c h ludów, uw zględnić ich m entalność i zostaw ić w iele sw obody w procesie tw órczym . Zarów no definicje sztuki, jak i jej dzieje, oparte n a sposobie m yślenia św iata zachodniego,

54 S. R o d z i ń s k i , Sztuka w Kościele ■— służba Bogu czy a r t y ­ sty czn y proceder? „Tygodnik Pow szechny” nr 48 (1796) z 27.XI.1983 s. 7.

55 Interesującym przyczynkiem do aktualnych zadań i problem ów działalności m isyjnej jest opublikowana przez ATK praca zbiorowa pod redakcją F. Z a p ł a t y , pt.: Współczesne dzieło m isyjn e Kościoła, t. 1 cz. 2, Materiały S y m p o zju m Misyjnego 1972, W arszawa 1974 (na temat sztuki afrykańskiej -— s. 190—207).

50 Por. A. B a r d e c k i , Kościół epoki dialogu, Kraków 1966 s. 24,

[2 1] T W Ó R C A I O D B I O R C A S Z T U K I 95

są obce i niezrozum iałe dla całych ludów i społeczeństw .57 O rozw oju now ej sztuki i a rc h ite k tu ry kościelnej w k ra ja c h m isyjnych, głów nie w k ra ja c h ludów P ółnocy oraz, Jap o nii, 0 jej w ielk iej celow ości i przejrzystości pisał bardzo ciekaw ie około 30 la t tem u D ebuyst.58

P ro g n o sty cy tw ierd zą, że ta k jak rozw ój k ra jó w Trzeciego Ś w iata w dziedzinie ekonom icznej zadecyduje o przyszłości m ate ria ln e j całego globu, podobnie sztuk a w k ra ja c h m isy j­ nych m a zadecydow ać o przyszłości całej sztu k i kościelnej.59 Z nam ienne są słow a P i u s a X II: ,,'Także w spółczesna sztuka w szystkich ludów i ziem niech m a w Kościele swobodę dzia­ łania, b y leb y z n ależy ty m szacunkiem służyła a rc h ite k tu rz e sa k ra ln ej i św iętym obrzędom tak , b y do cudownego h y m n u chw ały (...) m ogła dołączyć sw ój głos” .

Sobór w aty k ań sk i II (głównie D ekret o działalności m is y jn e j

Kościoła, n r 26. 34) rów nież n a w ią zu je do te j p ro b lem aty k i,

a synod biskupów z 1974 r. w u m ie ję tn y sposób łączy zag ad nie­ nie ew angelizacji św iata z m isy jn y m c h a ra k te re m Kościoła. Znaleźć tam m ożem y mviin. pouczeni» o „w ychow aniu w ycho­ dzącym naprzeciw potrzebom tego św ia ta ” , „o w zroście zdol­ ności d o strzeg an ia i odczytyw ania ’znaków czasu’, a w śró d nich w cielania się Kościoła: w różne k u ltu r y i p ełnienia m isji ew an ­ gelizacyjnej n a sposób odpow iadający w szystkim lu do m ”. Po­ łożono zarazem ak cen t na po n adnarodow y c h a ra k te r i obecność Kościoła w n ajg łębszej św iadom ości ludów .60

U dział w szystkich ludów m isy jn y ch w głoszeniu C hry stusa „na swój sposób” m a być w y razem uniw ersalizm u i pow szech­ ności Kościoła. Z adaniem m isjon arza jest m .in. u m ie ję tn e w y ­ k o rzy stan ie k u ltu ry , obyczajów i w ierzeń danych ludów . Zna­ jomość ich pozwoli m u dostosow ać piękno sztuki m iejscow ej do celów k u ltu i sztuki chrześcijańskiej. W w yborze czy d e­ cyzji nie pow inien kierow ać się tylk o osobistym i upodoba­ niam i, ale uw zględnić k o n k retn e środow isko topograficzne 1 etnograficzne. S ztu k a sa k ra ln a w k ra ja c h m isyjnych m a

57 U. R a p p , dz. cyt., s. 107.

58 F. D e b u y s t , Le problème actuel de l ’art sacré. „Art d’E glise” 1958 nr 105 s. 139.

69 K. L e d e r g e r b e r , dz. cyt., s. 82; por. C. C o n s t a n t i n , L ’art chrétien dans les missions, Bruges 1949; M. A 1 f a n o, L ’architettura. sacra délia seconda m e ta del Cettecento ad oggi, „Fede e A rte” 1966 nr 3, s. 333 n; por. L ’arte liturgica nel magistro di Pio XII, „Fede e A rte” 1958 nr 6—7 s. 252—3; por. H. M u c k , dz. cyt., s. 18.

60 Treść dokum entów końcowych i głosów w debacie synodu biskupów z roku 1974 podaje „Chrześcijanin w Ś w iecie” 1975 nr 34 (cały numer).

96 H E N R Y K N A D R O W S K I ( [2 2]

ułatw ić tam te jsze j ludności w tajem niczen ie w akcję litu rg ic z ­ ną. W ydaje się, że n ajlep iej zrobi to ludność autochtoniczna w języku dla n iej zrozum iałym i poprzez znaki dla n iej czytel­ ne. T ak zro zum iana a u t o n o m i a jest tu ta j nieodzowma. T rzeba um ieć ludom przybliżyć C h ry stu sa oraiz ukazać, że jest On o h e m y i działa te n sam , zarów no w e W łoszech, F ra n c ji czy Polsce, jak i w Indiach, F ilipin ach czy Togo. A d a p t a c j a m usi dotyczyć języka, fo rm y i w szy stkich środków przekazu, p rz y nienaru szaln o ści isto tn ej treści n a u k i objaw ionej. Owo szeroko po jęte przystosow anie jest zasadniczym zadaniem m i­ sy jn y m w obecnej dobie. N iejako środkiem przekazu w spo­ m nianej tre śc i jest w łaśnie sztuka sa k ra ln a.61 Rodzi się obec­ nie w ielk a sztuka ta m ty c h narodów , k tó re j należy pozwolić w pełni się rozw inąć.62 Z resztą osiągnięcia n ie k tó ry c h pań stw m isyjnych, szczególnie Japonii, w dziedzinie now oczesnej a r ­ c h ite k tu ry kościelnej, ju ż obecnie przew yższyły poziom w ielu k ra jó w euirOipejskich.63 P o stęp te n ciągle się uwidocznia.

VIII. WOBEC PRZYSZŁOŚCI

A rcybiskup Eugeniusz B a z i a k w zw iązku z II W ystaw ą W spółczesnej S z tu k i R eligijnej i S a k raln e j w K rakow ie w y ­ raz ił nadzieję, że p o w stanie w ielka now a sztuka, „k tó ra b ę­ dzie w ychow aw czynią w ia ry dla przy szły ch pokoleń.” Ona już pow staje i ju ż w ychow uje. A jak a będzie w bliszej i dalszej przyszłości? Nie w iem y. Ja k ie będziem y staw iali kościoły za 30 czy 50 lat? J a k a form a czy te n d e n c ja zwycięży? Ja k i n u r t a rty sty c z n y zadecyduje o sztuce przyszłości?

Można by staw iać jeszcze w iele podobnych py tań . Snucie prognoz okaże się tu ta j bardzo niepew ne, a często — w ręcz zawodne. N iektórzy np. uw ażają, że praw dziw a w ielka sztuka sa k ra ln a X X I w iek u n ie będzie ab stra k cy jn a , lecz raczej fi­ g u raty w n a .64 T w ierdzą oni, że poszukiw aw cze, e k straw ag an c­

61 S. S t e h m a n, Le paradoxe de l’adaptation, „L’art d’Eglise” 1955 nr 4 s. 49. Por. Les racines d ’une art missionnaire. „L’Art Sacré” 1962 nr 1—2 s. 5— 15.

62 М. О c h s é, dz. cyt., s. 132.

63 Por. Z. K 6 s a, Kenzo Tange, W arszawa 1977; (b.a.) A rquitetu ra religiosa no Japoo, „Habitat” 1964 nr 79 s. 21—24; рог. M. А 1 f a η о, dz. cyt., s. 334.

u M. - C. L a u r e n t , dz. cyt., 107— 108: „Très probablement la vogue de l’art abstrait est temporaiire. L’art retrouvera un style figuratif, mais après une rupture qui apparaîtra par-dessus tout nécessaire à la naissance des grades oeuvres futures de l ’art sacré. La naissance