Lesław Myczkowski
Członkostwo w spółdzielniach
budownictwa mieszkaniowego
Palestra 10/5(101), 25-41
LESŁAW MYCZKOWSKI
Członkostwo w spółdzielniach budownictwa
mieszkaniowego
(d o k o ń c z e n ie )*
3. S p ó ł d z i e l c z e p r a w o d o l o k a l u
Spółdzielcze praw o do lokalu jest instytucją nową, wprowadzoną dopiero przez ustaw ę z dn. 17.11.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach. W prawdzie jeszcze przed uchwaleniem tej ustaw y znane było w praktyce upraw nienie członka spół dzielni budow nictw a mieszkaniowego do używania przydzielonego m u m ieszka nia, jednakże praw o to w ynikało jedynie ze sta tu tu i nie było określone w sposób jednoznaczny.
W ymieniona ustaw a przez je,dną wspólną nazwę „spółdzielcze praw o do lokalu” rozum ie jednak dw a następujące różne upraw nienia, których zakres zależny jest od typu spółdzielni:
1 w s p ó ł d z i e l n i a c h m i e s z k a n i o w y c h jest to praw o u ż y w a n i a przydzielonego członkowi m ieszkania w domu stanow iącym własność spółdzielni, które jest praw em n i e z b y w a l n y m i nie podlegającym egzekucji; o powierz chni lokalu decyduje przede w szystkim stan rodzinny, a następnie wysokość w kładu i inne k ry teria określone w statucie (art. 135 § 2 oraz art. 144 § 1 ustawy). Przez „inne k ry te ria ” należy rozumieć praw o do dodatkow ej powierzchni miesz kalnej lu b powierzchni niezbędnej do wykonyw ania zawodu;
2) w s p ó ł d z i e l n i a c h b u d o w l a n o- m i e s z k a n i o w y c h zakres p ra wa do lokalu jest obszerniejszy, gdyż obejm uje on rów nież r o z p o r z ą d z a l n o ś ć tym prawem. Zgodnie z art. 135 § 3 oraz art. 147 § 1 ustaw y spółdzielcze praw o do lokalu w tym typie spółdzielni jest prawem używania przydzielonego człon kowi m ieszkania w domu stanow iącym własność spółdzielni, przy czym jest to praw o z b y w a l n e , przechodzące na spadkobierców i podlegające egzekucji; ustaw a określa je jako „ograniczone praw o rzeczowe n a nieruchomości spółdziel czej”. O powierzchni lokalu decyduje potem inne kryterium określone w statucie. Przez „inne k ry te ria ” rozumieć należy stan rodzinny, praw o do dodatkow ej po w ierzchni m ieszkalnej lub powierzchni niezbędnej do w ykonyw ania zawodu. Na leży jednak stw ierdzić, że w chwili obecnej — w skutek ograniczeń pozaustaw o- w ych — rów nież i w tym typie spółdzielni stan rodzinny odgrywa decydującą rolę w zakresie wielkości mieszkania, a tylko norm y zaludnienia są wyższe niż w spółdzielniach mieszkaniowych. Zbywalność spółdzielczego p raw a do lokalu ograniczona jest w arunkiem przyjęcia nabywcy p raw w poczet członków spół dzielni {art. 147 § 1 zdanie drugie ustawy).
U staw a n i e wspom ina o istnieniu spółdzielcz&go praw a do lokalu w spół dzielczych zrzeszeniach budowy domów jednorodzinnych, gdyż celem tego typu
* D o k o ń c z e n ie a r t y k u łu , k t ó r e g o p o p r z e d n ia c z ę ś ć z o s t a ła o p u b lik o w a n a w n r z e 3 4
26 L e s ł a w M y c z k o w s k l Nr 5 (101)
spółdzielni jest budow a domów i dostarczanie ich n a w ł a s n o ś ć członków po likw idacji spółdzielni {art. 135 § 4 oraz art. 157 ustaw y). Jednakże w okresie m ię dzy zam ieszkaniem członka w przydzielonym m u dom ku a zakończeniem budowy całego osiedla i jego rozliczeniem oraz przeniesieniem w łasności n a poszczególne osoby zachodziła potrzeba uregulow ania w sposób p r z e j ś c i o w y praw i obo wiązków członka, w ynikających z fa k tu zajm ow ania tego domku. Zagadnienie to reguluje s t a t u t zrzeszenia.
Dotychczasowy sta tu t w § 9 ust. 1 lit. a) stwierdza, że każdem u członkowi przysługuje „praw o otrzym ania określonego lokalu o pow ierzchni odpow iadającej wysokości w kładu budow lanego członka i jego potrzebom oraz — do chw ili prze jęcia na w łasność przydzielonego lokalu — oprawo używ ania go n a zasadach okre ślonych statutem (spółdzielcze praw o do lokalu)”. W dalszych postanowieniach statu t ram ow y określa, że członek może zbyć to praw o, że podlega ono egzekucji, dziedziczeniu itd., w prow adzając w ten sposób wszystkie te elem enty, k tóre sk ła d a ją się n a pojęcie spółdzielczego p raw a do lokalu w spółdzielni budow lano-m iesz- kaniow ej.
I. S p ó ł d z i e l n i e m i e s z k a n i o w e . Członek-osoba fizyczna może uzyskać tylko jeden lokal m ieszkalny odpowiadający aktualnym potrzebom upraw nionego i jego rodziny, które to potrzeby określa się w edług obowiązujących norm pro jektow ania. Zgodnie z § 21 ust. 2 zasad statutow ych z dn. 29.XII.1965 r., przy o kreślaniu potrzeb m ieszkaniowych należy brać pod uwagę rów nież upraw nienia do dodatkow ej pow ierzchni m ieszkalnej, przyznaw ane na zasadach Ustalonych obow iązującym i przepisam i; sta tu t może ponadto przew idyw ać upraw nienia do otrzym ania dodatkowej powierzchni n a w ykonywanie zawodu.
Aczkolwiek ustaw a nie mówi tego axpressis verbis (tak jak czyni to w art. 148 § 2 przy spółdzielniach budowlano-mieszkaniowych), należy przyjąć, że jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające przyznanie członkowi określonego lokalu, to przysługuje m u roszczenie o w ydanie przydziału. Roszczenia tego członek może dochodzić w drodze sądowej bez żadnych ograniczeń, jako że dochodzenie w szel kich roszczeń m ajątkow ych wobec spółdzielni nie wymaga uprzedniego wyczerpa n ia postępowania wewnątrzspółdzielczego.
Należy dodać, że obecnie, po w ejściu w życie uchwał n r 122 i il23 Rady Mi nistró w z dnia 22.V.1965 r., w arunkiem w ydania przydziału jest umieszczenie
upraw nionego n a liście przydziałów, k tóra podlega zatw ierdzeniu 'przez kom isję d o sipraw koordynacji rozdziału m ieszkań przy prezydium m iejskiej bądź osiedlo
wej rad y narodow ej. Zgodnie z § 21 ust. 1 uchw ały n r 123 RM z dnia 22.V.1965r. przydział mieszkania na rzecz osoby nie umieszczonej n a zatw ierdzonej liście
jest nieważny.
Z kolei, w arunkiem przekazania w używanie przydzielonego m ieszkania jest przedstaw ienie tzw . rozliczenia z zajm owanego poprzednio lokalu; jeżeli członko w ie rodziny sprow adzają się do m ieszkania spółdzielczego z odrębnych lokali, każdy z nich m usi przedstaw ić odrębne rozliczenie (zasady statutow e w i§ 7 okre- ila j ą to jako „zaświadczenie właściwego organu lokalowego o uregulow aniu sto sunku do poprzednio zajm ow anego lokalu”).
Norm atyw y projektow ania określone zostały jako norm y zaludnienia m ieszkań spółdzielczych dopiero od w rześnia 1961 r. u‘ N orm atyw te n różni się w sposób
l i M ie s z k a n ia p r z y d z ie la s ię w e d łu g n a s t ę p u j ą c y c h k a t e g o r ii: M -l = m ie s z k a n ie je d n o o s o b o w e o p o w . u ż y t k o w e j o d 17—20 m2
M- 2 = „ d w u o s o b o w e ,, „ „ „ 24—30 „
N r 5 (101) C zło n ko stw o w spółdzielniach b u d o w n ictw a m ieszka n io w eg o 27
korzystny od norm zaludnienia obowiązujących w lokalach kw aterunkow ych, gdyż norm y te, w prow adzone uchw ałą n r 240 R ady M inistrów z dn. 4.VIL1S61 r. w spraw ie zasad przydziału m ieszkań w m. st. W arszawie w laitach 1961—1965 (Mon. Pol. N r 52, por. 227) oraz zarządzeniem M inistra Gospodarki Kom unalnej z dn. 9.VIII.1961 r. (Mon. PoL N r 64, poz. 278), przew idują ty lk o 5—7 im2 po w ierzchni m ieszkalnej n a osobę upraw nioną.
Przyznaw anie dodatkow ej powierzchni m ieszkalnej następuje przez organy w y mienione w uchwale n r 583 R ady M inistrów z dn. 9.VII.1952 r. w spraw ie dodat kowej pow ierzchni m ieszkalnej (Mon. Pol. N r A-83, poz. 1326) oraz w zarządzeniu M in. Zdrowia z dn. 18.IV.1953 r. w spraw ie przyznaw ania upraw nień do dodat kow ej powierzchni m ieszkalnej ze względu n a Stan zdrow ia (Mon, Pol. N r A-38, poz. 476). Jeśli chodzi o powierzchnię dodatkow ą na wykonyw anie zawodu, to stw ierdzić należy, że 'pojęcie to określone jest w cytow anej uchw ale n r 583 Rady M inistrów z dn. 9.VII.1952 r. jako „część m ieszkania n a w ykonywanie zawodu”, przy czym — zgodnie z § 20 te j uchwały — do określenia osób, którym powierz chnia ta k a może być przyznana, upoważniony jest M inister Gospodarki Kom u nalnej. 12
Ponieważ s ta tu t może określić zasady przyznaw ania pow ierzchni n a w ykony w anie zawodu (bądź przekazać ich ustalenie w alnem u zgrom adzeniu lub radzie spółdzielni) — nie jest wykluczone przyjęcie w spółdzielniach mieszkaniowych innych kryteriów niż ustalone przez M inistra G ospodarki K om unalnej.
Należy dodać, że CZSBM pism em okólnym n r 17 z dn. 16.IX.1964 r. określił w ytyczne w spraw ie przyznaw ania dodatkow ej pow ierzchni n a wykonywanie zawodu („Inform acje i K om unikaty CZSBM” z r. 1965 Nr 1, poiz. 8), do których do stosowano przepisy w ew nętrzne podległych Związkowi spółdzielni. Wytyczne CZSBM określają praw o do powierzchni n a wykonyw anie zawodu jako praw o do uzyskania n i e w i ę c e j n i ż 1 i z b y , (przysługujące osobom w ykonują cym zajęcie jedynie w domu i legitym ującym się odpowiednim dowodem jego w ykonyw ania, jak koncesja, upraw nienia zawodowe itp. W arunkiem przydziału jest nadto, żeby zajęcie to nie kolidowało z norm alnym korzystaniem z m ieszkań przez innych członków spółdzielni (chodzi o hałasy, gazy, w strząsy itp.).
Do dnia 1 czerwca 1965 r. im ienne listy przydziału m ieszkań opracowane przez zarządy spółdzielń podlegały kontroli i zatw ierdzeniu przez oddziały wojewódzkie CZSBM, które odpisy list przesyłały do wiadomości właściwym wydziałom kw ate runkow ym . Nieco odm iennie uregulow ane były jedynie przydziały m ieszkań z tzw. w ykupu od rad narodow ych (domy wznoszone z funduszów i przez służbę inw e stycyjną ra d narodowych, sprzedaw ane w określonej liczbie niektórym spółdziel niom). M -4 = „ c z t e r o o s o b o w e ,, ,, „ ,, 42—48 „ M -5 = ,, p ię c io o s o b o w e ,, ,, ,, „ 51—57 ,, M -6 = „ s z e ś c io o s o b o w e „ „ „ „ 5»—65 „ M -7 = „ s ie d m io o s o b o w e „ „ „ „ 67—71 „ 12 J a k d o t e j p o r y M in is te r G o s p o d a r k i K o m u n a ln e j w y d a l j e d y n i e 3 p is m a o k ó ln e , n ie p u b lik o w a n e a n i w D z ie n n ik u U s t a w , a n i w M o n ito r z e P o l s k i m , k t ó r y c h t e k s t y z n a le ź ć m o ż n a w p r a c y J . P r o k o p c z u k a p t . P r a w o lo k a l o w e (W y d . P r a w n ic z e , W a r sz a w a 1963, s. 230—233), a m ia n o w ic i e : 1) o k ó ln ik n r 15 z d n ia 14.11.1954 r. w s p r a w ie l o k a l i m ie s z k a ln y c h a d w o k a t ó w n a le ż ą c y c h d o z e s p o łó w , 2 ) o k ó ln ik n r 43 z d n ia 5.V.1954 r. w s p r a w ie u p r a w n ie ń le k a r z y w e t e r y n a r ii d o z a jm o w a n ia c z ę ś c i m ie s z k a n ia n a w a r s z ta t p r a c y , 3 i z a r z ą d z e n ie n r 96 z d n ia 19.V.1954 r. w s p r a w i e p r z y z n a w a n ia c z ę ś c i m ie s z k a n ia n a w a r s z t a t p r a c y d la r z e m i e ś ln ik ó w w y k o n u j ą c y c h p r a c ę w d o m u .
28 L e s ł a w M y c z k o t o s k i Nr 5 (101) Obecnie po dn iu 1 czerwca 1965 r., to jest po w ejściu w życie pow oływ anej już uchw ały n r 122 R ady Ministrów' z dn. 22.V.1965 r., w prow adzano odmienny try b przydziału m ieszkań, a w szczególności zmieniono k ry teria kolejności p rzy działu oraz pow ołano nowe organy doradcze i zatw ierdzające '(społeczne kom isje mieszkaniowe działające w spółdzielniach oraz kom isje do sp raw koordynacji rozdziału m ieszkań przy prezydiach ra d narodow ych).13
S p o ł e c z n a k o m i s j a m i e s z k a n i o w a przewidziana jest w § 20 ust. 1 cytow anej uchw ały n r 122 RM z dn. 22.V.1965 r., a jej zakres działania określo no w § 20 ust. 2 tejże uchw ały. Uwzględniając powoływaną już poprzednio uchw a łę n r 19 Raidy i Zarządu CZSBM z dn. 8.VI.1965 r., zakres czynności kom isji jest: następujący:
a) kw alifikow anie i opracowywanie wniosków w spraw ie w stępnego term inu przydziału mieszkań oraz ich standardu.
b) rozpatryw anie im iennych rocznych projeiktów list przydziałów mieszkań, c) rozpatryw anie uwag i zastrzeżeń wniesionych przez członków i osoby trzecie
po publicznym wywieszeniu projektów list przydziałów na rok następny, d) przeprow adzanie kontroli prawidłowości zasiedlania m ieszkań oraz zbieranie
inform acji o kandydacie, niezbędnych dla praw idłow ego opracowania w nio sków o przydział lokalu.
K o m i s j a d o s p r a w k o o r d y n a c j i r o z d z i a ł u m i e s z k a ń dzia ła przy prezydium rad y narodow ej m iast lub osiedla. Skład i zakres działania kom isji w ynika z § 14 i § 15 uchw ały Rady M inistrów n r 123 z dn. 22 m aja 1965 r. w spraw ie zasad przydziału m ieszkań na lata 1966—1970 (Mon. Pol. N r 27, poz. 184), a organizacja i tryb działania kom isji zostały uregulow ane w zarządzeniu M inistra Gospodarki Kom unalnej z dn. 29 m aja (1965 r., ogłoszonym w Monitorze Polskim N r 27, poz. 149 (komisja do spraw koordynacji rozdziału mieszkań zastą piła poprzedni organ prezydium, powołany do życia uchw ałą n r 240 Rady M ini strów z dn. 4.VII.1961 r., a mianowicie „komisję przydziału m ieszkań”)-.
W skład kom isji do spraw koordynacji rozdziału mieszkań wchodzą:
a) przewodniczący prezydium rad y narodow ej m iasta lub osiedla bądź jego zastępca — jako przewodniczący komisji,
b) przedstaw iciele instancji partyjnych, wojewódzkich kom isji związków za wodowych i oddziału C entralnego Związku Spółdzielni Budownictwa M ie szkaniowego.
Zadania kom isji są następujące:
a) kw alifikow anie osób, ustalanie kolejności przydziału oraz zatw ierdzanie planów list przydziału m ieszkań będących do dyspozycji rad y narodow ej, b) zatw ierdzanie list przydziału mieszkań w dom ach zakładowych,
c) z a t w i e r d z a n i e list przydziału m ieszkań dla c z ł o n k ó w s p ó ł d z i e l n i b u d o w n i c t w a • m i e s z k a n i o w e g o ,
d) k w a l i f i k o w a n i e wniosków o przydział k r e d y t u b a n k o w e g o n a uzupełnienie w kładu, określanie ich wysokości i w arunków przyznania kredytu,
13 s p o ł e c z n a k o m is j a m ie s z k a n io w a j e s t o b e c n ie p o w o ły w a n a p r z e z r a d ę <§ 17 u s t. 1: i 2 p r o j e k t u z a sa d s t a t u t o w y c h ź d n ia 21.X.1965 r.). '
Ne 5 (101) C zło n ko stw o w spółdzielniach budowntctum* m ieszkaniow ego 29
■ e). k i e r o w a n i e do dn. 3il.XII.1965 r. osób, które otrzym ały na piśmie przed 1.VI.1965 r. zapew nienie przydziału m ieszkań kwaterunkow ych, a w wyniku " w eryfikacji według nowych zasad kw alifikują się do otrzym ania mieszkań spółdzielczych (§ 19 ust. 5 pkt 4 uchwały n r 122 RM z dn. 22.V.1965 r.) — do poszczególnych spółdzielni budownictwa mieszkaniowego,
f) w y r a ż a n i e z g o d y n a zwolnienie od kandydow ania i stażu osób prze noszonych służbowo do miejscowości będącej siedzibą spółdzielni (§ 19
ust. 5 pkt 3 uchw ały n r li22 RM z dn. 22.V.1965 r.), ( g) p o d e j m o w a n i a d e c y z j i w spraw ie przyznania m ieszkań spółdziel
czych — na dotychczasowych w arunkach — w stosunku do członków spół dzielni, którzy do dnia 31.XII.1965 r. nie w nieśli pełnego w kładu (§ 33 ust. 3 uchwały n r 122 RM z dn. 22.V.1965 (r.),
h) k i e r o w a n i e do spółdzielni budow nictw a mieszkaniowego osób upraw nionych do otrzym ania m ieszkań z rezerw y {§ 26 uchwały n r 122 RM z 22.V. 1965 r. oraz § 17 ust. 1 uchw ały nr 19 Rady i Zarządu CZSBM z dn. 8.VI.
1965 r.).
Zgodnie z § 15 ust. 4 uchw ały n r 123 RM z dn. 22.V.1965 r. ustalen ia komisji do spraw koordynacji rozdziału m ieszkań są o s t a t e c z n e , a według § 21 ust. 1 tejże uchwały przydział mieszkań (kwaterunkowych, zakładowych i spółdzielczych) na nzecz osób nie umieszczonych n a zatwierdzonych listach jest n i e w a ż n y .
W ymieniana wyżej uchw ała n r 19 Rady i Zarządu CZSBM z dnia 8.VI.1965 r. w spraw ie zasad rozdziału i zasiedlenia mieszkań w spółdzielniach budownictw a mieszkaniowego („Inform acje i K om unikaty CZSBM” z r. 1965 Nr 4, poz. 41) norm uje działalność kom isji społecznych w spółdzielniach, technikę przygotow y w ania list przydziału oraz k ry teria kolejności rozdziału m ieszkań spółdzielczych. Uchwała ta opiera się w praw dzie n a przepisach uchw ały n r 122 RM z dn. 22.V. 1965 r., ale zarazem je rozszerza i dostosowuje do specyfiki spółdzielczej oraz zasad w ynikających z ustaw y i statutów , k tóre to aspekty nie zawsze zostały prawidłowo uregulow ane w uchwale n r 122 Rady M inistrów.
K andydat ubiegający się o przyjęcie do spółdzielni powinien, jak wiadomo, złożyć wniosek o przydział m ieszkania według obowiązującego wzoru. Wniosek ten jest rozpatryw any przez społeczną kom isję m ieszkaniową spółdzielni, która po zbadaniu w arunków mieszkaniowych zainteresow anego i zasięgnięciu opinii o jego postawie społecznej i przydatności zawodowej przedstaw ia zarządowi spół dzielni w stępne wnioski, po czym z a r z ą d o k r e ś l a now o przyjętem u człon kowi planowany term in przydziału, wielkość i lokalizację m ieszkania oraz przy bliżoną wysokość w kładu.
Jeśli chodzi o członków przyjętych n a podstaw ie umów z zakładam i pracy, to decyzja zarządu opiera się zarówno na wnioskach społecznej kom isji miesz kaniowej, jak i na zaw artych z zakładem pracy porozumieniach.
Każdy zainteresow any otrzym uje pisem ne w s t ę p n e p o r o z u m i e n i e , które określa w arunki przydziału i jego planow any term in. Porozum ienie takie powinno być zaw arte najdalej w ciągu 3 miesięcy od daty przyjęcia kandydata w poczet członków spółdzielni.
P rojekt im iennej listy przydziału mieszkań zarząd spółdzielni sporządza w te r m inie do 31 października roku poprzedzającego oddanie mieszkań do użytku. Listy te sporządza się n a podstawie:
a) wniosków społecznej kom isji mieszkaniowej — w zakresie powszechnego budow nictw a spółdzielczego,
30 L e s ł a w M y c z k o w s k i Nr 5 (101)
b) wniosków zakładów pracy, zaopiniowanych przez kom isję m ieszkaniową spół dzielni — w zakresie budow nictw a resortowego i zakładowego.
P rojekt listy powinien zaw ierać rów nież listę r e z e r w o w ą członków, którzy będą mogli otrzym ać m ieszkania w razie rezygnacji lub nieobjęcia m ieszkania przez osoby umieszczone na liście zasadniczej.
P ro jek ty lisit przydziału podaje ąię do publicznej wiadomości, najpóźniej w li stopadzie, przez wywieszenie ich n a okres -2 tygodni. Zarów no kandydaci,- jak i inne osoby mogą zgłaszać zastrzeżenia i uwagi do p ro jek tu list przydziału, k tó re w stępnie są rozpatryw ane przez społeczną kom isję mieszkaniową. O w ywieszeniu listy przydziałów należy dać ogłoszenie w prasie co najm niej na 2 dni przed wywieszeniem.
Zastrzeżenia i uwagi po w stępnym rozpatrzeniu przez kom isję m ieszkaniową rozpatruje ostatecznie r a d a s p ó ł d z i e l n i lub jej prezydium . B rane są pod uwagę jedynie te zastrzeżenia, które zgłoszono w ciągu 2 tygodni od wywieszenia
listy. |
P rojekt listy przydziałów z nie uwzględnionymi zastrzeżeniam i przekazuje się do kom isji do sp raw koordynacji rozdziału m ieszkań w term inie do 31 grudnia. Kom isja obowiązana jest rozpatrzyć i zatw ierdzić projekty list w ciągu j e d n e g o m i e s i ą c a (§ 13 ust. 3 cytowanego zarządzenia M inistra G ospodarki Kom unal nej z dn. 29.V.1965 r.). Zatwierdzone listy podlegają wywieszeniu w siedzibie prezydium rad y narodow ej (dla budow nictw a powszechnego) bądź też w siedzibie zakładu pracy (budownictwa resortow ego i zakładowego).
Przydziału mieszkań dokonuje z a r z ą d spółdzielni, k tó ry opiera się n a zatw ier dzanych listach przydziału.
Poza norm alnym i listam i przydziałowym i (zasadniczymi i rezerwowym i) istnieje jeszcze tzw. r e z e r w a m i e s z k a ń , k tóra n ie podlega im iennem u rozdyspo now aniu przed początkiem danego roku. O rezerw ie te j wspom ina § 26 cytow a nej uchw ały n r 122 Rady M inistrów z dn. 22 m aja 1965 r. Zasady i tjryb tw orze nia rezerw y określają M inister Gospodarki K om unalnej i C entralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Rezerwę ustala się w stosunku procen towym do liczby m ieszkań stojących do dyspozycji w danym roku. Przydział mieszkań z tej rezerw y może być dokonany wyłącznie n a podstaw ie skierow ań kom isji do spraw koordynacji rozdziału m ieszkań, k tóra w ydaje te skierow ania w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jak np. w razie przeniesienia służbowego z innej miejscowości, przekw aterow ania z dom u grożącego zav:aleniem itp.
K ry teria k o l e j n o ś c i przydziału mieszkań członkom są następujące:
1) członkowie zajm ujący m ieszkania w budynkach podlegających w yburzeniu, 2) członkowie zajm ujący lokale nie nadające się do zamieszkania,
3) członkowie zajm ujący m ieszkania państwowe w dobrym stanie technicznym , k tóre po objęciu m ieszkania spółdzielczego zostaną całkowicie zwolnione, 4) członkowie zajm ujący m ieszkania zagęszczone poniżej 5 m 2 n a osobę,
5) członkowie zajm ujący m ieszkania zamieszkałe przez więcej niż jedną rodzinę, 6) pozostali członkowie.
Przydziały mieszkań ze spółdzielczego budow nictw a resortow ego i. zakładowego powinny być dokonyw ane w edług kolejności ustalonej we w nioskach zakładu pracy finansującego to budownictwo, ale z uwzględnieniem zasad ogólnych. Ozna cza to, że w ram ach «(kreślonej puli m ieszkań przeznaczonej dla pracow ników zakładu pracy należy przestrzegać w ym ienionej w yżej kolejności, a więc trzeba przydzielać m ieszkania najpierw pracow nikom kw alifikującym się do grupy 1, potem 2 itd.
Nr 5 (101) C zło n ko stw o w spółdzielniach budownictwa m ieszka n io w eg o 31
W arto podkreślić, że przepisy końcowe uchw ały n r 122 Rady M inistrów z dn. 22.V.1965 r. w prowadziły w § 33 ust. il—3 pew ien okres „ulgowy” dla niektórych kategorii członków, a mianowicie:
a) członkowie przyjęci przed dniem 1.VI.1965 r., którzy do dnia 31.X II.1965 r. w niosą w kład w pełnej wysokości według dotychczasowych wym agań (15% w artości mieszkania, z czego m inim um 5% w kładu własnego), zachowują praw o do otrzym ania m ieszkań n a dotychczasowych w arunkach,
b) pozostali członkowie, którzy nie zgromadzą do 31.XII.1965 tr. pełnego w kładu, nie tracą kolejności w stępnie -ustalonej przez zarząd spółdzielni przed dniem 1 czerwca 1965 r., jeżeli do dnia 31.XII.1966 r. w niosą pełny w kład, lecz już w n o w e j wysokości. W indyw idualnych w ypadkach kom isja do spraw koordynacji rozdziału m ieszkań może przyznać ulgi w postaci określenia w kładu w wysokości dotychczasowej.
Spraw a z a m i a n y l o k a l i w spółdzielniach m ieszkaniowych nie jest uregu low ana w ustaw ie (odmiennie jest w spółdzielniach budowlano-mieszkaniowych, których dotyczy art. 148 § 3), wobec czego rozwiązanie te j doniosłej kw estii opiera się wyłącznie na postanow ieniach statutu.
Dotychczasowe sta tu ty przew idują, że podstaw ą zam iany lokalu na inny odpo w iadający aktualnym potrzebom członka i jego rodziny jest zm iana w arunków rodzinnych i innych określonych w statucie (mowa tu o pow ierzchni dodatkowej i o powierzchni n a wykonyw anie zawodu), przy czym może ona mieć m iejsce z inicjatyw y albo członka, albo zarządu spółdzielni — w m iarę istniejących moż liwości.
Obecnie zasady statutow e z dn. 29.XII.1965 r. w § 21 ust. 3 stw ierdzają, co następuje: „Spółdzielnia w ram ach posiadanych możliwości pow inna dokonać na wniosek członka zam iany przydzielonego m u lokalu mieszkalnego, o ile w arunki określające potrzeby członka i jego rodziny uległy zm ianie”.
Jak więc w ynika z treści wym ienionych wyżej postanowień, mowa tu o zam ia nie lokalu w ram ach tej sam ej spółdzielni. Istnieje jednak możliwość wym iany lokali pomiędzy członkami różnych spółdzielni, a naw et między członkam i spół dzielni, a osobami zajm ującym i lokale kw aterunkow e, pod w arunkiem wszakże w yrażenia zgody n a ta k ą zam ianę przez zarządy obu spółdzielni (lub przez władzę k w ateru n k o w ą).14
W w ypadku gdy członek zajm uje zbyt w ielki lokal, ale m im o propozycji spół dzielni nie chce zgodzić się na przyjęcie innego, spółdzielnia może w ystąpić na drogę sądową o eksm isję pod w arunkiem dostarczenia lokalu dostosowanego do aktualnych potrzeb członka i jego rodziny.
Z a s a d y u ż y w a n i a l o k a l i nie zostały uregulow ane w ustaw ie z w y jątkiem spraw y zajm ow ania m ieszkania jeszcze przez pewien czas po wygaśnięciu spółdzielczego p raw a do lokalu (art. 144 § 2), przy czym sta tu t pow inien bliżej określić ten okres.
Zasady statutow e m ówią w sposób ogólny (§ 8 ust. 1) o tym , że członek po w inien używać przydzielonego m u lokalu na zaspokojenie w łasnych potrzeb miesz kaniow ych ora» potrzeb osób wspólnie z nim zamieszkałych, przy czym (co s ta now i n ovum w spółdzielniach mieszkaniowych) po zam ieszkaniu w lokalu może
go częściowo lub w całości oddać w używanie czy najem , lecz tylko za zezwo
M W w y k o n a n iu u c h w a ły III K r a jo w e g o Z ja z d u D e le g a t ó w z S M iB R a d a i Z a r z ą d C Z S B M u c h w a łą n r 38 z d n ia 27.X I I .1963 r . u c h w a lił y „ w y t y c z n e w s p r a w ie z a m ia n y m ie s z k a ć w s p ó łd z ie lc z o ś c i m ie s z k a n io w e j ” ( „ I n f o r m a c j e i K o m u n ik a t y C Z S B M ” z 19«4 r. N r l , p o z . 12).
32 L e s l a t u M ą c z k o w s k i Nr 5 (101)
leniem zarządu spółdzielni. Najem całości lokalu jest dopuszczalny jedynie w ści śle określonych wypadkach, a m ianowicie w razie:
1) w yjazdu służbowego za granicę, 2) odbywania służby wojskowej,
3) w yjazdu na stu d ia do innej miejscowości,
4) delegacji służbowej lub k u racji połączonej z przeszło 6-miesięczną nieobec nością.
Członek powinien objąć przydzielony m u lokal w ciągu 30 dni od daty otrzy m ania zawiadom ienia o oddaniu lokalu do dyspozycji (§ 6 ust. 1 zasad sta tu to wych). Z w ł o k a w o b j ę c i u l o k a l u p o w o d u j e w y g a ś n i ę c i e s p ó ł d z i e l c z e g o p r a w a d o l o k a l u , chyba że zarząd w uzasadnionych w ypadkach przesunie członkowi term in objęcia lokalu.
B ardziej szczegółowe zasady dotyczące używania lokali zaw ierają regulam iny uchw alane przez w alne zgromadzenie. Regulam iny takie są bardzo zbliżone do przyjętych w domach kw aterunkow ych, regulują one zasady porządku domowego, utrzym ania czystości higieny, bezpieczeństwa przeciwpożarowego itp. Ponadto w regulam inie norm uje się zakres n ap raw obciążających członka oraz określa się okresy, po upływie których powinien on odświeżyć lokal.
P rzyjęty w spółdzielniach budow nictw a m ieszkaniowego term in do opróżnienia lo k alu (po wygaśnięciu praw do niego) wynosi trzy miesiące. Term in ten liczyć należy:
a) przy w ystąpieniu — od dnia następnego po upływie okresu wypowiedzenia (art. 19 § 1 ustawy),
b) przy wykluczeniu bądź w ykreśleniu — od dnia następnego po dacie dorę czenia pisma z zawiadomieniem (art. 21 § 3 ustawy).
Niezgodne z regulam inem używanie m ieszkania może być podstaw ą w yklucze n ia ze spółdzielni (§ 10 pkt 3 zasad statutow ych), a następnie eksm isji z lokalu.
II. S p ó ł d z i e l n i e b u d o w 1 a n o-m i e s z k a n i o w e . Jak już wspom nia łem, k ry te ria stan u rodzinnego — aczkolwiek nie w yeksponowane w sam ej u sta w ie — odgryw ają również i w tym typie spółdzielni decydującą obecnie rolę przy określaniu powierzchni m ieszkania. W szczególności w skazuje n a to uchw ała n r 19 R ady i Zarządu CZSBM z dm. 8.VI.1965 r., która stw ierdza, że członkowi spółdzielni budow lano-m ieszkaniow ej przysługuje praw o do takiej powierzchni, jak a w ynika z norm ogólnopolskich obowiązujących przed dniem 1 lipca 1961 r„ jednakże nie m niej, niżby to w ynikało z norm atyw u p ro je k to w an ia .15
Analogicznie tra k tu je o powierzchni m ieszkania w tym typie spółdzielni § 25 zasa(d statutow ych z dn. 29 grudnia 1965 r. Szczególnie więc przy m niejszych m ieszkaniach zaciera się różmica między powierzchnią, jaką otrzym uje członek spółdzielni mieszkaniowej, a pow ierzchnią m ieszkania przydzielonego członkowi spółdzielni budow lano-m ieszkaniow ej — przy jednoczesnej pow ażnej różnicy w koszcie ponoszonych opłat i wielkości wnoszonych w kładów (zaliczki n a w kład budow lany i n a w kład mieszkaniowy). Z tych w łaśnie przyczyn obserw uje się w yraźne zm niejszenie liczby kandydatów do spółdzielni „własnościowych”, co było m.i. powodem niew prow adzenia stażu kandydackiego w tym typie spółdzielni.
15 D o c z a s u w e j ś c i a w ż y c i e u c h w a ł n r 239 i 240 R a d y M in is tr ó w z d n ia 4.VII.1961 r., k t ó r e w p r o w a d z iły p r z e j ś c io w e o s z c z ę d n e n o r m y , o b o w ią z y w a ły z a s a d y u s t a lo n e w z a r z ą d z e n i u M in is tr a G o s p o d a r k i K o m u n a ln e j z d n ia 13.IV.1958 r. w s p r a w ie z a s a d u s ta la n ia n o r m z a lu d n ie n ia m ie s z k a ń (M o n . P o l. N r 26, p o z . 158). N o r m y t e w y n o s i ł y o d 7 d o 9 m ! pqwr. m ie s z k a ln e j n a o s o b ę , n i e m ia ł y j e d n a k z a s t o s o w a n ia d o m ie s z k a ń j e d n o iz b o w y c h lu b d o z a j m o w a n y c h p r z e z c o n a j m n ie j 2 o s o b y m ie s z k a ń 2 -iz b o w y c h .
Nr 5 (101) C złonkostw o w spółdzielniach b u d o w n ictw a m ieszkaniow ego 33
Należy dodać, że § 25 zasad statutow ych z 29.XII.1965 r. poleca uwzględniać — przy określaniu ipotrzeb mieszkaniowych członka i jego rodziny —■ przysługujące im upraw nienia do dodatkow ej pow ierzchni m ieszkalnej i powierzchni n a w yko nyw anie zawodu.
Zasady przydziału, k ry teria kolejności, zatw ierdzanie list przez komisję do sp raw koordynacji rozdziału mieszkań itp, są takie sam e jak w spółdzielniach m ieszkaniow ych.16
Istotne (w stosunku do ustawy) ograniczenia praw członków spółdzielni b u - dow lano-m ieszkaniowych w zakresie powierzchni mieszkalnej należy traktow ać jako przejściowe, mianowicie do czasu zrealizowania postulowanego rozgęszczenia mieszkań przeludnionych i wyprow adzenia ludzi z pomieszczeń niemieszkalnych do nowych bloków, k tó re — jak można sądzić z intytulacji uchw ały n r 123 Rady M inistrów z dn. 22 m aja 1965 r. — Rząd m a nadzieję (przeprowadzić do końca 1970 r,
A rt. 148 § 2 ustaw y z dn. 17.11.1961 r. stw ierdza, że członek spółdzielni budo- wlano-m ieszkaniow ej nabyw a roszczenie o przydział lokalu z chwilą, gdy wypełnił sw e zobowiązania z ty tu łu w kładu, a zajęcie lokalu jest możliwe ze względu n a stan robót budowlanych. Zdanie drugie tegoż p arag rafu zastrzega jednak, że s ta tu t może uzależnić przydział lokalu jeszcze od innych okoliczności. Rozpatrując to zagadnienie od strony obecnie obowiązujących kryteriów liczby osób i upraw nień do dodatkowej powierzchni, stw ierdzić należy, że jeżeli w okresie między sprecyzowaniem potrzeb m ieszkaniowych członka (wielkości lokalu) a datą, w k tó re j możliwe będzie zajęcie lokalu ze względu n a stan robót, zmieni się stan ro dzinny członka lub utraci on praw a do dodatkowej powierzchni — to nie będzie on mógł skutecznie dochodzić roszczenia o w ydanie m u przydziału na ten właśnie lokal i będzie m usiał czekać n a inne mieszkanie, odpowiednie do jego aktuail- nych potrzeb.
Z m i a n a l o k a l u może nastąpić t y l k o za zgodą członka (art. 148 § 3 ustawy). W razie konieczności dokonania zm iany lokalu, k tó ra w ynika ze w spól
nych potrzeb członków, zgodę członka może zastąpić uchw ała walnego zgromadze n ia ' pod w arunkiem przydzielenia lokalu zastępczego odpowiadającego dotychcza sowym prawom . Uregulowanie w sam ej ustaw ie spraw y zam iany lokalu jest Konsekwencją zasady, że Spółdzielcze prawo do lokalu w spółdzielni budowlano- -m ieszkaniowej jest rzeczowym praw em ograniczonym (art. 147 § 2) oraz że praw o to dotyczy o k r e ś l o n e g o lokalu. Należy dodać, .że członek, może — bez żad nych ograniczeń (tzn. naw et po upływie term inu przewidzianego w art. 38 § 2 ustaw y) — zaskarżyć tak ą uchwałę walnego zgromadzenia do sądu powszechnego.
Zaisady u ż y w a n i a lokali w spółdzielniach budowlano-m ieszkaniowych są an a logiczne jak w spółdzielniach mieszkaniowych.
R o z p o r z ą d z a n i e p r a w e m d o l o k a l u uregulowane jest w art. 147 § 1, 3j 4 i 5, w art. 14S i w art. 150 ustawy.
Rozporządzalność ta pow staje jednak dopiero od chwili zam ieszkania w lokalu (airt. 147 >§ 5 ustawy), mimo że spółdzielcze praw o do lokalu nabyw a się wcześniej, b ó z chwilą 'przydziału (art. 135 § 3 cyt. u staw y ).17
i® U c h w a ła n r 122 R a d y M in is tr ó w z d n ia 22.V.1965 r. w s p r a w ie z a p e w n ie n ia w a r u n k ó w ■dalszego r o z w o j u s p ó łd z ie lc z e g o , b u d o w n ic tw a m ie s z k a n io w e g o (M o n . P o l . N r 27, p o z . 133) o r a z u c h w a ła n r 19 R a d y i Z a r z ą d u C Z S B M ? d n ia 8.V.1965 r. w isp r a w ie z a sa d r o z d z ia łu i z a s ie d la n ia m ie s z k a ń w s p ó łd z ie ln ia c h b u d . m ie s z k a n io w e g o („ I n f o r m a c j e i K o m u n ik a t y Ć Ż Ś B M ” N r 4, p o z . 41).
17 P a t r z c y t o w a n y k o m e n t a r z M . G e r s d o r f a i J. I g n a t o w i c z ą, s. 202 (u w . 11, z d . t r z e c ie — d o a r t. 135).
34 L e s ł a w M y c z K o w s k l Nr 5 (10J> Pew ne ograniczenie zbywalności p raw a do lokalu w ynika ze zdania drugiego art. 147 ustawy, który zastrzega, że praw o to może przejść n a inną osobę tylko wówczas, gdy zostanie ona przyjęta w poczet członków. Obecne zasady statutow e z dn. 29.XI1.1966 r. stw ierdzają przy ty m w § 26, że „zarząd spółdzielni nie może odmówić przyjęcia do spółdzielni osoby, k tóra m a uzyskać spółdzielcze prawo- do lokalu n a podstaw ie art. 147 § 1, art. 149 oraz a rt. 150 ustaw y o spółdziel niach i ich związkach, jeżeli odpowiada ona wym aganiom s ta tu tu ” — co stanow i istotne novum w stosunku do unorm ow ania w dotychczasowych statu tach (par orzeczenie SN z 6.XII.1963 r.. I CR 997/62, powołane w przypisie 4 p k t 3).
Odmiennie niż w poprzednich zasadach statutow ych uregulow ana została obec nie rów nież spraw a spłacenia w kładu budowlanego. Dotychczasowe sform ułow ania zastrzegały, że przeniesienie praw a do lokalu przed spłatą obciążającego członka kredytu jest niedopuszczalne, co stało się m.i. przedmiotem k rytyki SN (orzeczenie SIN z 15.1.1964 r. II CR 144/63, ogłoszone w OSNCP z r. 1964 n r 12 poz. 266). Obec ne sform ułow anie w arunków wnoszenia w kładu zaw arte w § 24 zasad statutow ych z 29.XII.1965 r. [,,w przypadku uzyskania przez spółdzielnię kredytu (...) w płata części w kładu może być rozłożona n a ra ty ” oraz „w razie zbycia spółdzielczego- p raw a do lokalu przed/ w płatą całego w kładu budowlanego, wszystkie ra ty (...) s ta ją się natychm iast wym agalne (...)”] prowadzi do tego samego celu, nie uchybia jąc zasadzie zbywalności praw a do lokalu.
Należy zaznaczyć, że praw o do lokalu w spółdzielniach budow lano-m ieszkanio- w ych może przez pewien czas istnieć m im o ustania członkostwa. Okres ten wynosi w zasadzie 6 miesięcy bądź ro k (art. 149 i art. 160 u stw y ).18
4. K o r z y s t a n i e z e w s p ó l n y c h u r z ą d z e ń g o s p o d a r c z o-k u l t u r a l n y c h
Praw o członka spółdzielni budow nictw a mieszkaniowego do korzystania z e wspólnych urządzeń gospodarczych i ikulturalnych w ynika z a rt. 134 § 1 ustaw y. Nie wspom ina się w niej o dostarczaniu członkom-osobom fizycznym lokali użyt kowych (co stw ierdza się w a rt. 134 § 2 p k t 2 w stosunku do członków-osób prawnych), mim o że w praktyce niejednokrotnie zachodzi tego potrzeba. Chodzi
18 T r e ś ć p o w o ła n y c h p r z e p is ó w u s t a w y z d n . 17.11.1961 r. j e s t n a s t ę p u j ą c a : „ A r t. 149. W r a z ie w y s t ą p ie n ia c z ł o n k a z e s p ó łd z ie ln i, j e g o w y k lu c z e n ia lu b w y k r e ś le n ia s p ó łd z ie lc z e p r a w o d o lo k a l u w y g a s a , c h y b a ż e c z ł o n e k w t e r m in i e s z e ś c iu m i e s ię c y , l ic z ą c o d d a t y u s t a n ia c z ł o n k o s t w a , w s k a ż e o s o b ę , k tó r a p rzej^ n ie j e g o p r a w a i p r z e d u p ły w e m t e g o t e r m in u z g ło s i w n io s e k o p r z y j ę c i e w p o c z e t c z ł o n k ó w . W ty m o s ta tn i m p r z y p a d k u s p ó łd z ie lc z e p r a w o d o lo k a l u w y g a s a z c h w ilą , g d y o d m o w a p r z y j ę c ia t e j o s o b y d o s p ó łd z ie ln i s t a n ie s i ę o s t a te c z n a , a o d d a t y u s ta n ia .c z ło n k o s tw a u p ł y n ę ło 6 -m ie s ię c y .”
,;A rt. 150 § 1. P r a w o s p a d k o b ie r c y c z ło n k a d o lo k a l u w y g a s a , j e ś l i n ie z g ło s i ora w te r m in i e j e d n e g o r o k u , lic z ą c o d d a t y ś m ie r c i s p a d k o d a w c y , w n io s k u o p r z y ję c ie g o w p o c z e t c z ł o n k ó w s p ó łd z ie ln i a lb o j e ś l i o d m o w n a d e c y z j a c o d o p r z y j ę c i a z g ła s z a j ą c e g o s ię s p a d k o b ie r c y j e s t o s t a te c z n a . J e ż e li s p a d k o b ie r c ó w j e s t k ilk u , to d la z a c h o w a n ia s p ó łd z ie lc z e g o p r a w a d o l o k a l u k o n ie c z n e j e s t d o k o n a n ie w p o w y ż s z y m te r m in ie d z ia łó w i z g ło s z e n ie w n io s k u p r z e z t e g o s p a d k o b ie r c ę , k t ó r e m u w w y n i k u d z ia łó w s p ó łd z ie lc z e p r a w o d o lo k a l u p r z y p a d ło . W r a z i e , w sza zęcd a w t y m t e r m in i e p o s tę p o w a n ia s ą d o w e g o o d z ia ł s p a d k u , z g ło s z e n ie w n io s k u d ó s p ó łd z ie ln i dlia z a c h o w a n ia s p ó łd z ie lc z e g o p r a w a d o lo k a l u n i e J est k o n ie c z n e . § 2. P r z e p is y n in ie j s z e g o a r t y k u łu s t o s u j e s i ę o d p o w ie d n io d o p r z y p a d k ó w , g d y s p ó łd z ie lc z e p r a w o d o lo k a l u p r z y p a d ło k il k u o s o b o m w d r o d z e z a p is u o r a z w r a z i e u s t a n ia w s p ó ln o ś c i u s t a w o w e j , w s k ła d k t ó r e j w c h o d z iło to p r a w o .”
N r 5 (101) C zło n ko stw o w spółdzielniach b u d o w n ictw a m ieszka n io w eg o 35
tu przede wszystkim o garaże d pomieszczenia gospodarcze (komórki, składziki itp., niezbędne zwłaszcza w m niejszych miejscowościach).
W związku z tym w ydana została w dn. 17.IV.1963 r. specjalna uchw ała n r 75 zarządu CZSBM w spraw ie zasad finansow ania budowy, przydziału i użytkowa nia garaży w spółdzielniach mieszkaniowych d. budow lano-m ieszkaniowych, która w prow adziła szczegółową instrukcję n a ten tem at („Inform acje i Kom unikaty
CZSBM” z r. 1963 Nr 4, poz. 48).
Pierw szą naczelną zasadą te j uchwały było stw ierdzenie, że garaże stanow ią w łasność spółdzielni bez w z g lęd u .n a to, z czyich środków je wybudowano, oraz niezależnie od tego, czy są one w budowane czy wolno stojące. Garaże mogą być finansow ane w yłącznie ze środków przyszłych użytkowników (członków spółdziel ni); n a budow ę ich an i bank, ani zakład pracy k red y tu nie przydziela. W praktyce od pokrycia z góry pełnego kosztu budowy garażu przez 'zainteresowanych człon ków zależy nie tylko w ydanie przydziału, ale częstokroć rozpoczęcie budowy.
Sumy wpłacone przez członków — przyszłych użytkow ników wnosi się na od rębne konto (a więc nie n a konto wkładu); podlegają one um orzeniu w ciągu 20—30 lat, zależnie od konstrukcji garażu (amortyzacja). W razie cofnięcia przy działu członek otrzym uje zw rot sum y nie zam ortyzowanej (nie umorzonej).
O przydział garażu może się ubiegać członek w yłącznie w tedy, gdy posiada pojazd mechaniczny, bądź gdy ktoś z jego najbliższej rodziny, wspólnie z nim zamieszkały, pojazd ta k i posiada. O płaty za używ anie garażu określane są według kosztów w łasnych, tj. n a tych sam ych w arunkach co opłaty za m ieszkanie — z doliczeniem podatków.
P raw a członków i ich rodzin do korzystania ze w s p ó l n y c h u r z ą d z e ń k u l t u r a l n o - g o s p o d a r c z y c h ' 9 uregulow ane zostały również w dotychczas sowych statutach. Postanow ienia statutow e określają obowiązki spółdzielni w tym zakresie jako;
— budowę koniecznych urządzeń pomocniczo-gospodarczych, urządzeń i lokali na potrzeDy socjalne, k u ltu raln e i usługowe,
— w m iarę potrzeb i możliwości — organizowanie i prowadzenie osiedlowych w arsztatów napraw czych, pralni, kąpielisk, świetlic, klubów bibliotek, miejsc zabaw i wypoczynku dla dzieci itp.
Należy dodać, że za niektóre usługi członek spółdzielni lub jego rodzina obo wiązani są ponosić opłaty, k tóre powinny być kształtow ane n a poziomie kosztów w łasnych, jeżeli prowadźor>° są przez spółdzielnię we w łasnym zakresie.
Obowiązek ś w i a d c z e n i a d ó b r o c h a r a k t e r z e k u l t u r a l n o-s o- c j a 1 n y m w ynika z art. 134 § 1 ustaw y oraz z art. 1 tejże ustawy, który ma zastosow anie do w szystkich w oeóle spółdzielni. Obowiązki spółdzielni w tym za kresie realizowane są zarówno siłam i w łasnym i, jak i w drodze w spółpracy z in stytucjam i stpoiecznymi (TPD, Liga Kobiet, PCK, PTTK, TKKF i inne). Organizuje się kursy kroju, fotografiki, nauki pływania, tw orzy kluby iksiążki f prasy, buduje domy 'kultury i świetlice na użytek mieszkańców. Spółdzielnie w yjednują specjal n e dotacje od zakładów- pracy, k tóre są zainteresow ane w uzyskaniu mieszkań
’9 Z a sa d y p la n o w a n ia i fin a n s o w a n ia u r z ą d z e ń , o k t ó r y c h m o w a , są u r e g u lo w a n e : a ) d o d n . 31.XIL1965 r. — w u c h w a le n r 363 R a d y M in is t r ó w z d n . 13.IX.1963 r. w s p r a w i e z a sa d o p r a c o w a n ia s z c z e g ó ł o w y c h p la n ó w m ie j s k i e g o b u d o w n ic tw a m ie s z k a n io w e g o o r a z z a sa d p la n o w a n ia i f in a n s o w a n ia t e g o b u d o w n ic tw a i u r z ą d z e ń to w a r z y s z ą c y c h n a o k r e s l a t 1961—1965 (M on . P o l . N r 78, p o z . 325), b) p o 1.1.1966 r. — w u c h w a le n r 128 R a d y M in is tr ó w z d n . 22.V.1965 r. w s p r a w ie p la n o w a n ia , f in a n s o w a n ia i r e a liz o w a n ia u r z ą d z e ń t o w a r z y s z ą c y c h w u s p o łe c z n io n y m b u d o w n ic t w i e m ie s z k a n io w y m t y p u m ie j s k ie g o (M o n . P o l. N r 27, p o z . 139).
36 L e s ł a w M y c z k o w s k i Nr 5 (1Ó1)
dla sw ych pracowników, oraz grom adzą środki z przeznaczeniem ich na działal ność k u ltu r alno-socjalną z wszelkich możliwych źródeł.
Ponadto spółdzielnie prow adzą (aczkolwiek w ograniczanym ziakresie) u d z i e l a n i e p o m o c y s p o ł e c z n e j dla członków i ich rodzin. W szczególności jest to opieka i pomoc m aterialn a dla osób znajdujących się w przejściowych trudnościach, ogranizowanie pracy chałupniczej dla um ożliwienia rodzinom człon ków uzyskania dodatkowych zarobków itp. N iejednokrotnie spółdzielnia stosuje ulgi lub częściowe um orzenia opłat za mieszkanie za określony czas, czerpiąc n a to środki głównie z k a r za zw łokę w opłacaniu, „czynszów”. Środki na ten cel są jednak b. skrom ne, co lim ituje zakres pom ocy.20
5. O p ł a t y z a u ż y w a n i e l o k a l u
Używanie lokalu spółdzielczego wiąże się z obowiązkiem ponoszenia kosztów eksploatacji i rem ontów (tzw. koszty gospodarki mieszkaniowej) oraz uczestni czenia w spłacie k red y tu bankow ego i w innych zobowiązaniach spółdzielni (art. 139 ustawy).
Nieco odmiennie określa ustaw a obowiązki członka spółdzielni mieszkaniowej, mówiąc w art. 144 § 3 o obowiązku „płacenia czynszu”. Należy przez to rozumieć, że w szystkie świadczenia wym ienione w art. 139 ustaw y skom asow ane są w jed n ej staw ce czynszowej pobieranej iprzez spółdzielnię, a tzw. sp łata kredytu ban kowego (uczestniczenia członka w spłacie kredytu zaciągniętego przez spółdzielnię) stanow i jedynie składnik opłaty czynszowej, nie podlegając zaliczeniu n a wkład.
Zarów no opłaty czynszowe w spółdzielniach mieszkaniowych, jak i koszty go spodarki m ieszkaniowej w ipozostałych typach spółdzielni obliczane są według planowanego, rocznego kosztu własnego gospodarki m ieszkaniowej spółdzielni. J e żeli w yniki 'działalności rocznej w ykażą nadwyżki, to w alne zgromadzenie decy duje, na co je przeznaczyć, a gdy pow stanie niedobór, m uszą go pokryć człon kowie. 21
2Ó w c z e r w c u 1965 r . u k a z a ły s ię „ w y t y c z n e d o r e g u la m in u f u n d u s z u s p o łe c z n o - w y c h o - w a jw c ze g o s p ó łd z ie ln i b u d o w n ic t w a m ie s z k a n io w e g o ” , s ta n o w ią c e z a łą c z n ik d o u c h w a ły n r 13 R a d y i Z a r z ą d u C Z S B M z d n . 23.IV.1965 r ., o p u b lik o w a n e w „ I n f o r m a c ja c h i K o m u n ik a t a c h C Z S B M ” z r. 1965 N r 4, p o z . 39. W y t y c z n e p o d a ją ź r ó d ła , z k t ó r y c h tw o r z y s i ę fu n d u s z o r a ż j e g o p r z e n a d z e n ie . S u m y fu n d u s z u p o k r y w a j ą w y d a t k i ’r z e c z o w e , j a k w y p o s a ż e n i e w s p r z ę t, u r z ą d z e n ia p la c ó w z a b a w , p r e n u m e r a tę c z a s o p is m , n a b y c ie b u d y n k ó w s o c j a ln o - -k u ltu r ą ln y c h ; i t p . , . o r a z w y n a g r o d z e n ia p e r s o n e lu . Z w p ł y w ó w u z y s k iw a n y c h , z d o b r o w o ln y c h o p ła t c z ł o n k o w s k ic h o r a z z e g z e k w o w a n y c h o d c z ł o n k ó w k a r- z a z w ło k ę w r e g u lo w a n iu o p ła t z a m ie s z k a n ie (5% m ie s ię c z n ie ) m o ż n a f in a n s o w a ć tz w . s a m o p o m o c c z ło n k o w s k ą , t j . u d z ie la n ie p o ż y c z e k , z a p o m ó g , u m o r z e ń w o p ła t a c h itp ., je d n a k ż e s z c z e g ó ł o w e z a s a d y u d z ie la n i a t e j p o m o c y m u sz ą b y ć o k r e ś lo n e w o s o b n y m r e g u la m in ie . 21 a) Z a sa d y o b li c z a n ia w y s o k o ś c i o p ła t c z y n s z o w y c h o r a z k o s z t ó w g o s p o d a r k i m ie s z k a n io w e j w s p ó łd z ie ln ia c h b u d o w la n o - m ie s z k a n i o w y c h p o d a n e s ą w § 14—21 „ z a s a d o r g a n iz a c ji i g o s p o d a r k i f in a n s o w e j s p ó łd z ie lc z o ś c i m ie s z k a n io w e j ” , o p u b lik o w a n y c h w „ I n fo r m a c ja c h i K o m u n ik a t a c h C Z Ś B M ” z r. 1982 N r 5, p o z . 46. O b e c n ie o d 1.1.1966 r. z a s a d y t e u le g n ą p e w n y m z m ia n o m . b) W y d a t k i n a e k s p lo a t a c j ę i r e m o n t y n ie r u c h o m o ś c i s ą a n a lo g i c z n e d o w y m ie n io n y c h w § 1 1 § 2 r o z p o r z ą d z e n ia M in is tr a G o s p o d a r k i K o m u n a ln e j z d n . 5.VIII.196S r . w s p r a w ie z a s a d o k r e ś le n i a k o s z t ó w e k s p lo a t a c j i i b ie ż ą c y c h r e m o n t ó w o r a z d r o b n y c h n a p r a w o b c ią ż a j ą c y c h n a j e m c ę , z a sa d o d n a w i a n ia l o k a l i i w y k o n y w a n ia p r z e z n a j e m c ó w k o n ie c z n y c h n a p r a w (D z . U . N r, 35, p o z . 227), p r z y c z y m o b e j m u j ą o n e r ó w n ie ż k o s z t r e m o n t ó w k a p i t a ln y c h . C z ło n e k s p ó łd z ie ln i w y k o n u j e p r z y t y m w e w ła s n y m z a k r e s ie i n a w ła s n y k o s z t d r o b n e n a p r a w y lo k a l u o r a z j e g o o d n o w i e n ie , p r a k t y c z n ie — w e d ł u g t y c h s a m y c h z a sa d c o n a j e m c y ; o b o w ią z e k n a p r a w i o d n a w ia n ia lo k a l u r e g u lu ją r e g u la m in y u c h w a la n e p r z e z w a ln e z g r o m a d z e n ie .
)
N r 5 (101) C złonkostw o w spółdzielniach b u d o w n ictw a m ieszka n io w eg o 37
O płaty związane z używaniem lokali są z reguły niższe w spółdzielniach miesz kaniowych, co jest wynikiem świadomego preferow ania tego ty p u spółdzielni przez państwo, m. in. w zakresie staw ek za użytkow anie terenów , okresu spłat ikredytu i jego umorzeń itp. Te różnice w wysokości opłat stanow ią rekom pensatę: w li czania tzw. sp łat kredytu w staw ki czynszowe, ograniczeń powierzchniowych większych niż w innych spółdzielniach oraz niemożności dysponowania prawem do lokalu.
W ynikające z planu rocznego opłaty miesięczne członek obowiązany jest w pła cać w term inach ustalonych, przez zarząd, w zasadzie między 1 a 10 każdego miesiąca.
Od nie zapłaconych w term inie należności spółdzielnia może pobierać k a r y z a z w ł o k ę w wysokości nie przekraczającej 1/20 należności za każdy miesiąc opóźnienia (5% miesięcznie). Pobieranie k a r za zwłokę w ym aga uchw ały w ataego zgromadzenia (§ 22 s ta tu tu ram owego spółdzielni m ieszkaniowych; § 21 statutów spółdzielni budow lano-m ieszkaniow ej i zrzeszenia).
Obowiązek uiszczania czynszu bądź opłat z ty tu łu kosztów gospodarki miesz kaniow ej r o z p o c z y n a s i ę z d n i e m p o s t a w i e n i a c z ł o n k o w i d o d y s p o z y c j i p r z y d z i e l o n e g o l o k a l u {§ 20 ust. 2 dotychczasowego sta tu tu spółdzielni m ieszkaniow ej; § 19 ust. 2 dotychczasowych statutów pozo stałych typów spółdzielni), kończy się zaś z ostatnim dniem miesiąca, w którym , członek lokal opuścił.
Co należy rozum ieć przez „postawienie lokalu do dyspozycji członka”, rozstrzy gają regulam iny lub ustalone p ra k ty k ą zwyczaje poszczególnych spółdzielni. Dla uniknięcia sporów pożądane jest, aby data była określona w przydziale lokalu lub w innym piśmie kierow anym do członka.
Poza norm alnym i opłatam i za używanie lokalu spółdzielczego dotychczasowe sta tu ty s p ó ł d z i e l n i m i e s z k a n i o w e j przew idują w § 20 ust. 3 pobiera nie również tzw. o p ł a t d o d a t k o w y c h za korzystanie z pow ierzchni miesz kalnej przekraczającej norm y zaludnienia obowiązujące w spółdzielni. Przepis ten ma na celu egzekwowanie prawidłowego zasiedlania mieszkań, gdyż częste były w praktyce w ypadki podaw ania we w niosku o przydział m ieszkania osób następnie nie wprowadzanych.
Pobieranie dodatkowych opłat u z a l e ż n i o n e jest od podjęcia specjalnej uchwały przez w alne zgromadzenie, które określa zasady i wysokość tych opłat. Ze względu n a niejednolitą p raktykę w tym zakresie CZSBM uchw ałą Rady i Za rządu n r 40 z dnia 17.XII.1963 r. określił zasady u stalan ia dodatkowych opłat za nadwyżkę powierzchni m ieszkalnej („Inform acje i K om unikaty CZSBM” z r.
1964 Nr 1, poz. 13).
W ytyczne Związku określają m. in., że opłaty za nadw yżkę powierzchni mogą być pobierane tylko w tedy, gdy:
a) nadw yżka wynosi co najm niej jedną izbę — w m ieszkaniach zasiedlonych przed wejściem w życie uchw ały Rady i Zarządu ZSMiB z 19.IX.1961 r. (tj.
c ) P r z e z „ u c z e s t n ic z e n ie w in n y c h z o b o w ią z a n ia c h s p ó łd z ie ln i” , o k t ó r y m m o w a w a r t. 139 u s t a w y , r o z u m ie ć n a le ż y p o n o s z e n ie p r o p o r c jo n a ln e j c z ę ś c i n a s t ę p u j ą c y c h w y d a t k ó w s p ó ł d z ie ln i: a) p o d a tk ó w , b ) s k ła d e k n a C Z SB M , c) k o s z tó w o g ó ln y c h u t r z y m a n ia z a r z ą d u i b iu r a s p ó łd z ie ln i, d ) w y d a t k ó w n a d z ia ła ln o ś ć k u ltu r a ln o - s o c ja ln ą . P ł a c e p e r s o n e lu a d m in is tr a c j i o s ie d li l u b d o m ó w s p ó łd z ie lc z y c h w c h o d z ą w s k ła d „ o p ła ty c z y n s z o w e j ” b ą d ź „ k o s z t ó w g o s p o d a r k i m ie s z k a n io w e j ”'.
38 L e s ł a w M y c z k o w s k i Nr 5 (101)
wg norm zasiedlenia w ynikających z zarządzenia M inistra G ospodarki K om u n aln ej z dn. 12.IV.1958 r.),
b) nadw yżka w ynosi co n ajm niej jedną kategorię — w m ieszkaniach zasiedlo nych po ro k u 1961.
Ponadto ustalano, że opłaty dodatkow e należy stosować w każdym wypadku, gdy m ieszkanie zostało zasiedlone przez członka niezgodnie z przydziałem {chodzi o tzw. m artw e dusze).
O płaty dodatkowe można stosować, gdy nadw yżka pow stała już w okresie za mieszkiwania, a członek nie godzi się dobrowolnie n a zam ianę, przy czym nie należy stosow ać opłat dodatkowych w stosunku do m ieszkań jedno- lub dwuizbo wych bez względu n a liczbę zam ieszkałych tam . osób.
Z chw ilą w ejścia w ży d e cytow anej uchwały n r 122 Rady M inistrów z dnia 22 m aja 1965 r. w spraw ie zapew nienia w arunków dalszego rozw oju spółdzielczego budow nictw a m ieszkaniowego n i e w o l n o pobierać opłat dodatkowych za do datkow ą pow ierzchnię m ieszkalną uzyskaną na zasadach ustalonych obow iązują cymi przepisam i (§ 25 ust. 3 uchw ały n r 122). O płaty dodatkowe za nadw yżkę pow ierzchni nie pow inny przekraczać 9 zł od m etra kw adratow ego w stosunku miesięcznym, przy czym mogą być stosowane ulgi częściowe lub całkowite. Jak dotychczas nie w szystkie spółdzielnie w prow adziły opłaty dodatkow e za nadwyżkę
powierzchni. ,
Należy dodać, że za niew ykonyw anie istotnych zobowiązań wobec spółdzielni zasady statutow e z 29.XII.1965 r. przew idują w § 10 możliwość w ykluczenia ze spółdzielni.22
IV . U S T A N IE C Z Ł O N K O S T W A
U stanie członkostwa w spółdzielniach budow nictw a mieszkaniowego i w ynika jące z tego sk u tk i zostały w yczerpująco omówione w artykule opublikowanym przez „P alestrę” w listopadzie 1965 r. (nr 11/65 z roku 1965), wobec czego w tym m iejscu ograniczę się tylko do przypom nienia najw ażniejszych kw estii. Wskażę przy tym kilka orzeczeń Sądu Najwyższego w ydanych na tle przepisów o w yklu czeniu ze spółdzielni, jako że jest to najbardziej w praktyce doniosła przyczyna u stania członkostwa.
Członkostwo w spółdzielniach budow nictw a m ieszkaniowego ustaje z przyczyn następujących:
1) przez w ystąpienie członka zę spółdzielni, 2) przez w ykluczenie członka ze spółdzielni,
3) przez w ykreślenie członka z re je stru członków spółdzielni, 4) w w yniku likw idacji spółdzielni,
5) w w yniku upadłości spółdzielni.
W ystąpienie jest oświadczeniem woli członka, że rezygnuje on z dalszego uczest nictw a w spółdzielni. Oświadczenie to w ym aga do sw ej skuteczności form y pisem nej. Za datę w ystąpienia uważa się następny dzień po upływie okresu wypowie dzenia, który w spółdzielniach budow nictw a m ieszkaniowego nie może być dłuższy niż 3 miesiące. 22 w u c h w a le z d n ia 4.1.1964 r . I I I CO 69/63 (O S N C P z r . 1964 n r 11, p o z . 219) S ą d N a j w y ż s z y u d z ie lił n a s t ę p u j ą c e j o d p o w ie d z i: „ R o s z c z e n ie c z ło n k a s p ó łd z ie ln i b u d o w n ic t w a m ie s z k a n io w e g o z t y t u ł u w y d a t k ó w z w ią z a n y c h z u s u n i ę c ie m u s t e r e k w p r z y d z ie lo n y m m u m ie s z k a n iu s p ó łd z ie lc z y m m o ż e b y ć p r z e d s t a w i o n e d o p o t r ą c e n ia z r o s z c z e n ie m s p ó łd z ie ln i z t y t u ł u k o s z t ó w e k s p lo a ta c ji m ie s z k a n ia , n ie z a le ż n ie o d p o s t ę p o w a n ia w e w n ą t r z s p ó łd z i e lc z e g o .”
N r 5 (101) C złonkostw o w spółdzielniach b u d o w n ictw a m ieszkaniow ego 39
Wyikluczenie i w ykreślenie następuje na skutek decyzji rady spółdzielczej pod ję te j n a wniosek zarządu. Różnica między „wykluczeniem” (art. 21 § 1 ustawy) a „w ykreśleniem ” (art. 21 § 2 ustaw y) sprow adza się do kw estii winy. W yklucze nie bowiem może nastąpić tylko wówczas, gdy z w iny członka dalsze jego poeo- staw anie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanow ieniam i statu tu bądź n o r m am i współżycia społecznego.23 N atom iast w ykreślenie wchodzi w rachubę wów czas, gdy członek nie w ykonuje swych obowiązków statutow ych z przyczyn przez niego nie zawinionych.
Bliższe określenie przyczyn w ykluczenia bądź w ykreślenia ustaw a o spółdziel niach i ich zw iązkach przekazała statutom poszczególnych spółdzielni, przy czym w § 10 zasad statutow ych z dnia 29.XII.1966 r. wskazano następujące podstaw y:
A. w y k l u c z e n i e :
a) świadome działanie na szkodę spółdzielni,
b) wykroczenie przeciwko ogólnym zasadom współżycia społecznego,
c) uporczywe naruszanie przepisów statu tu , regulam inów i uchw ał organów spółdzielni, a w szczególności w razie niew ykonyw ania istotnych zobowiązań wobec spółdzielni, 23’ 84
d) świadome wprowadzenie w błąd władz spółdzielni przez podawanie niezgod nych z praw dą inform acji i danych we w niosku o przydział lub zamianę mieszkania.
B. w y k r e ś l e n i e :
a) śm ierć członka — osoby fizycznej,
23 W o r z e c z e n iu z d n . 10.11.1954 r. IX CR 228/6» (O S N C P z r. 1965 n r 1, p o z . 10) S ą d N a j - •w y ż sz y w y r a z ił n a s t ę p u j ą c y p o g lą d : „ P r z e p is s t a t u t u s p ó łd z ie ln i b u d o w la n o -m ie s z k a n i o w e j, k t ó r y p r z e w id u j e m o ż liw o ś ć w y k lu c z e n ia z e s p ó łd z ie ln i c z ło n k a w r a z ie n ie w y k o n y w a n ia p r z e z n ie g o z o b o w ią z a ń w o b e c s p ó łd z ie ln i, m o ż e s ta n o w ić p o d s ta w ę ta k ie g o w y k lu c z e n ia t y l k o w ó w c z a s , g d y n ie w y k o n a n ie z o b o w ią z a ń j e s t p r z e z c z ło n k a z a w in io n e (a r t. 21 § 1 u s t a w y o s p ó łd z ie lń n ia c h i ic h z w ią z k a c h ).” 24 a) W o r z e c z e n iu S N z d n . 21.XII.1963 r. I CR 19/63 (O S N C P z r. 1965 n r 2, p o z . 26) c e y t a m y : „ Z a r ó w n o w ś w i e t l e p r z e p is ó w o b o w ią z u j ą c e j u s t a w y z d n . 17.11.1961 r. o s p ó łd z ie l n ia c h i ic h z w ią z k a c h , ja k i p o d r z ą d e m u s t a w y o s p ó łd z ie ln ia c h z d n ia 29 p a ź d z ie r n ik a 1920 r . c z ło n e k s p ó łd z ie ln i b u d o w la n o -m ie s z k a n i o w e j j e s t — i b y ł — u p r a w n io n y d o p r z e n ie s ie n ia s w o i c h p r a w m a j ą t k o w y c h n a in n ą o s o b ę , a w i ę c m . i. d o s p r z e d a ż y t y c h p r a w , z t y m j e d y n ie o g r a n ic z e n ie m , ż e n a b y w c ą j e g o p r a w m o ż e i p o p r z e d n io m o g ła b y ć — t y l k o o s o b a , k t ó r ą s p ó łd z ie ln ia p r z y ję ła n a c z ło n k a . P r z e d u z y s k a n ie m t a k ie j d e c y z j i o d p o w ie d n ie g o o r g a n u s p ó łd z ie ln i c z ł o n e k , k t ó r y z a m ie r z a s p r z e d a ć s w ó j u d z ia ł, m o ż e to u c z y n ić j e d y n ie w a r u n k o w o ; w r a z ie b e z w a r u n k o w e g o z b y c ia u d z ia łu u m o w a n ie w y w r z e ż a d n y c h s k u t k ó w , j e ż e l i n a s tę p n i e s p ó łd z ie ln ia n ie p r z y jm ie n a b y w c y n a c z ło n k a . F a k t z a te m s p r z e d a ż y m ie s z k a n ia b e z ■ p o r o z u m ie n ia s i ę ze s p ó łd z ie ln ią n ie m o ż e b y ć — ja k o n i e w y w ie r a j ą c y s a m p r z e z s i ę ż a d n y c h u j e m n y c h s k u t k ó w d la s p ó łd z ie ln i — p o d s ta w ą w y k lu c z e n ia z b y w c y z e s p ó łd z ie ln i.” b ) W in n y m o r z e c z e n iu , a m ia n o w ic i e w w y r o k u z d n . 28.XI.1964 r. I CR 466/64 (O S N C P z r. 1965 n r 9, p o z . 151) S ą d N a j w y ż s z y s tw ie r d z ił , c o n a s tę p u j e : „W s p r a w ie o u n ie w a ż n ie n i e u c h w a ły w a ln e g o z g r o m a d z e n ia s p ó łd z ie ln i b u d o w n ic tw a m ie s z k a n io w e g o w y k lu c z a j ą c e j c z ło n k a s p ó łd z ie ln i z p o w o d u j e g o u p o r c z y w e g o s p r z e c iw u c o d o s p ła t y k r e d y tu , s ą d p o w in ie n m ie ć n a u w a d z e , ż e n i e c h o d z i tu o s p r a w d z e n ie z a s a d n o ś c i r o z lic z e n ia , le c z o t o , c z y c z ł o n e k , s p r z e c iw ia ją c s i ę s p ła c ie k r e d y tu , m ia ł — p r z y n a jm n ie j w s w o i m p r z e k o n a n iu — u s p r a w ie d liw io n e p o d s t a w y d o z g ło s z e n ia s p r z e c i w u . P o n a d to s ą d o b o w ią z a n y j e s t d o r o z w a ż e n ia , c z y w y k l u c z e n i e c z ło n k a w ła ś n ie z e s p ó łd z ie ln i b u d o w n ic tw a m ie s z k a n io w e g o n ie j e s t ś r o d k ie m z b y t s u r o w y m , j e ś l i s ię z w a ż y , ż e s p ó łd z ie ln ia m o g ła w y t o c z y ć p o w ó d z t w o o z a s ą d z e n ie n a le ż n y c h r a t, a w ó w c z a s s p o r n a m ię d z y s t r o n a m i o k o lic z n o ś ć c o d o w y s o k o ś c i z a d łu ż e n ia z o s t a ła b y a u t o r y t a t y w n i e i w ią ż ą c o w y j a ś n io n a .”
