Identyfikacja biometryczna - nasz przyjaciel czy wróg?

Krzysztof Krassowski

Identyfikacja biometryczna - nasz

przyjaciel czy wróg?

Studia Prawnoustrojowe nr 23, 189-201

2014

K rz y sz to f K ra sso w sk i

K ated ra K rym inalistyki i M edycyny Sądowej Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

Id en ty fik a cja b io m etr y czn a

- n a sz p rzy ja ciel cz y w róg?

W p ro w a d zen ie

Autom atyczne system y identyfikacji biom etrycznej są jednym z najlep­ szych przykładów udanego w drożenia osiągnięć rozwoju technologicznego dla potrzeb szeroko rozum ianych organów ochrony praw nej. Stanow ią także je d ­ noznaczne potw ierdzenie faktycznego w łączenia zagadnienia technologii in ­ formacyjnych, w tym ich w ykorzystyw ania przez organy ścigania, do obszaru i przedm iotu zainteresow ania krym inalistyki XXI w ieku1. Oceniając ogólnie rozwój oraz ak tu aln e zaaw ansow anie technologiczne biom etrycznych syste­ mów kontroli granicznej, a także baz danych o znaczeniu krym inalistycznym (np. AFIS) stosow anych obecnie ju ż w kilkudziesięciu k rajach n a całym świe- cie, w ypada skonstatow ać, że stały się one w istotnym zakresie efektywnym narzędziem pozwalającym upoważnionym organom p ań stw a n a dalece sk u ­ teczne prew encyjne przeciw działanie ew oluującem u zagrożeniu zjaw iskiem globalnego terroryzm u, a tak że zw iązanym i z nim ak tam i przestępczym i pociągającymi za sobą potencjalnie dużą liczbę ofiar ludzkich2 .

Jednocześnie od początku w drażan ia system ów identyfikacji biom etrycz­ nej, przede w szystkim dla potrzeb przeciw działania przestępczości oraz id en ­ tyfikacji człowieka, podnoszone są ważkie kw estie zw iązane z wpływem t a ­ kiej a p lik a c ji n a społeczeństw o w ogólności, a ta k ż e n a podstaw ow e i niezbyw alne praw a człowieka, w tym przede w szystkim n a praw o do pry­ watności.

1 V. S h ep itk o , S u b jec t, S y s te m a n d T a sk s o f C rim in a lis tic s o f X X C e n tu r y, “C rim in a listic s a n d F o re n sic E x a m in a tio n ” IX, t. II, V iln iu s 2013, s. 35.

2 K. K rassow ski, The Challenge o f In fo rm a tio n - A p p lica tio n o f M odern Technologies for

C rim e P revention a n d M aintenance o f P ublic S a fety, “C rim in a listics a n d F orensic E x am in atio n ” IX, t. II, V iln iu s 2013, s. 251.

Zważywszy, że większość praktycznie zbieranych i wykorzystyw anych danych biom etrycznych mieści się w zakresie przedm iotowym definicji d a­ nych osobowych Dyrektyw y P a rla m e n tu Europejskiego i Rady 95/46/WE, będąc inform acjam i dotyczącymi zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfi­ kow ania osoby fizycznej, której tożsam ość m ożna ustalić pośrednio lub bez­ pośrednio przez powołanie się n a n um er identyfikacyjny lub jed en bądź kilka szczególnych czynników określających jej fizyczną, fizjologiczną, umysłową, ekonomiczną, k u ltu ro w ą lub społeczną tożsamość, za ze wszech m iar u z a sa d ­ nione należy uznać istotne zainteresow anie możliwymi negatyw nym i, a co najm niej kontrow ersyjnym i oddziaływ aniam i system ów identyfikacji biom e­ trycznej ta k n a jednostki, ja k i całe społeczności.

W artym odnotow ania przykładem podstawowych rozw ażań w tym zak re­ sie n a poziomie W spólnoty Europejskiej je s t często i zasadnie przywoływany rap o rt Komisji Europejskiej pt. „Biom etria n a granicach: ocena wpływu na społeczeństwo” (2005)3. Problem atyka ta je st również stałym przedm iotem zainteresow ania i m onitorow ania ze strony wielu organizacji pozarządowych - nie tylko w Europie - a także interdyscyplinarnej refleksji naukowej. Wobec pewnego rozproszenia i wielowątkowości dysputy w przedm iotowym zak re­ sie, w arto dokonać pogłębionej refleksji w zakresie źródeł, przyczyn i rea ln e ­ go w ym iaru kontrow ersji narosłych wokół biom etrii, w tym w yzw ań stoją­ cych przed tą dynam icznie rozw ijającą się m etodą identyfikacji człowieka i zw iązanym z n ią ogromnym przem ysłem technologicznym.

Id e n ty fik a c ja b io m e tr y c z n a - g d z ie le ż ą ź ró d ła p rob lem u ?

W obliczu istniejących kontrow ersji dotyczących stosow ania identyfikacji biom etrycznej należy n a w stępie rozważyć kilk a kw estii o znaczeniu ogól­ nym, niezbędnych dla możliwie szerokiego ujęcia podstaw problem u. W kon­ tekście zakładanego możliwego konfliktu potrzeb p ań stw a i praw jednostki, wyrażającego się w skrajnych przypadkach sprzeciwem wobec stosow ania biom etrii w ogóle, w arto oszacować całe zagadnienie z p u n k tu w idzenia roz­ powszechnionych współcześnie postaw filozoficznych i etycznych:

1) liberalizm u - jakkolw iek liberałowie, a także lib e rta ria n ie uw ażają, że jedynie jed n o stk a może decydować o tym , czy chce, czy też nie chce używać technologii (np. biometrycznej) i państw o nie może w żaden sposób n aru szać takich indyw idualnych preferencji, jednakże decyzja jednej osoby o jej używ aniu (np. w celu zapew nienia bezpieczeństw a) może wpłynąć na

3 I. S ołtyszew ski, K. K ra sso w sk i, W ybrane a sp e k ty za sto so w a n ia id e n ty fik a c ji b io m etrycz­

nej, [w:] E. G ru z a (red.), O blicza w spółczesnej k r y m in a lis ty k i. K sięga ju b ile u s z o w a Profesora H u b e rta K ołeckiego, W a rsz a w a 2013, s. 2 4 7 -2 4 8 .

sferę pryw atności innej, a zadaniem p ań stw a je s t stan ie n a straży praw każdego obywatela; prow adzi to do swoistego parad ok su, gdzie państw o w celu zapew nienia p rzestrzeg an ia praw człowieka może doprowadzić do ich faktycznego ograniczenia (np. przez szerokie stosow anie biom etrii i ograni­ czenie pryw atności w wojnie z terroryzm em );

2) u ty litaryzm u - wychodząc od podstawowej zasady użyteczności, utyli- taryści tw ierdzą, że w każdym d ziałaniu (a więc np. w stosow aniu systemów identyfikacji biometrycznej) istotne je s t to, aby spowodowało ono więcej efek­ tów korzystnych niż szkodliwych, czyli w ażne je s t uzyskanie pożytku dla jednostki i społeczeństwa przy m inim alizacji niedogodności - w om aw ianym kontekście za pożytek ta k i m ożna bezsprzecznie uznać skuteczne zapew nie­ nie bezpieczeństw a i zwalczenie realnej przestępczości za cenę pewnego ogra­ niczenia sfery pryw atności (do dyskusji pozostaje wyważenie korzyści i ceny);

3) kom unitaryzm u - gdzie p odkreślana je st w artość dobra wspólnego (argum entacja zbliżona do utylitaryzm u), a zatem zapew nienie bezpieczeń­ stw a społeczeństw u przez stosow anie identyfikacji biom etrycznej, tra k to w a ­ nej jako narzędzie obrony dobra wspólnego, u zasad n ia w tym kontekście ograniczenie w jak im ś zakresie praw jed n ostek4.

Wydaje się, że wątpliwości zw iązane z w ykorzystyw aniem biom etrii nie sięgają fundam entów n a tu ry filozoficzno-etycznej, gdyż — ja k w ynika z po­ wyższego przeglądu - jakkolw iek w ich ram ach m ogą występować elem enty wym agające dyskusji, to w żadnym razie nie m ożna uznać n a ich gruncie identyfikacji biom etrycznej za niem oralną czy nieetyczną i z tego powodu w ogóle niedopuszczalną we współczesnych społeczeństw ach dem okratycz­ nych. K ontrow ersje dotyczące w ykorzystyw ania biom etrii w ydają się być przy tym em anacją znacznie szerszej kw estii - wpływu rozwoju technologicz­ nego oraz w artości inform acji i możliwości w zakresie jej pozyskiw ania, prze­ tw a rz a n ia i w ykorzystyw ania w sposób zautom atyzow any n a praw a jed n o st­ ki we współczesnym świecie. Rodzi to p y tan ia o powód rozw ijania technologii inform acyjnych oraz ich aplikacji, w tym zastosow ań identyfikacyjnych w przypadku biometrii.

N iew ątpliw ie podstaw ow ą przyczyną rozwoju technologii biom etrycznych była potrzeba identyfikacji osób n a gruncie krym inalistyki, historycznie rzecz ujm ując dokonywana wcześniej w sposób niezautom atyzow any przez eksper­ tów (biegłych) aż do m om entu pojaw ienia się rozw iązań technologicznych um ożliwiających w dużej części autom atyzację procesu identyfikacyjnego5. Stosowanie w tym kontekście biom etrii je st uzasadnione następującym i prze­ słankam i:

4 K. W eber, T h e N e x t S tep : P riva cy In v a s io n s by B io m etric s a n d I C T I m p la n ts, “U biquity. A n ACM IT M ag azin e a n d F o ru m ” 2006, t. 7, n r 45, s. 9 -1 3 .

5 J . R o b erts, S. P a te l, B io m etrics: D oes C onvenience O o u tw eig h P r iv a c y ?, [w:] C o n ven ien t

• człowiek zawsze posiada swoją ch arak tery sty k ę biom etryczną niejako przy sobie - nie może jej zapomnieć czy zostawić w innym m iejscu (brak ryzyka niemożności identyfikacji),

• cechy biom etryczne nie mogą być dyskretnie przekazane innej osobie (brak ryzyka błędnej identyfikacji);

• technologie biom etryczne są wolne od błędów w u s ta la n iu tożsam ości wy­ nikających z czynnika ludzkiego (np. nieuw agi, zmęczenia czy błędnych założeń e k sp erta)6.

Trzeba przy tym zauważyć, że bardzo szybko dostrzeżono i wykorzystano inne możliwości stosow ania aplikacji biom etrycznych - w celach kom ercyj­ nych, a także dla potrzeb p ań stw a nie zw iązanych w prost ze zwalczaniem przestępczości. N ajbardziej rozpowszechnione z nich obrazuje tab e la 1.

T ab ela 1 P o d staw o w e o b sz a ry z a s to s o w a ń id en ty fik ac ji b io m etry czn ej

Z asto so w a n ia k o m ercy jn e Z asto so w a n ia p ań stw o w e Z asto so w a n ia k ry m in a lis ty c z n e k a r ty k re d y to w e do stęp do sieci k o n tro la d o stęp u re k o rd y m edyczne h a n d e l e le k tro n ic zn y d o k u m e n ty to żsam o ści d o k u m e n ty p o tw ierd zające u p ra w n ie n ia

id e n ty fik a c ja o fiar o raz spraw ców

w sp arc ie p ro cesu w ykry w czeg o zap o b ieg an ie p rz e stę p stw o m

Ź r ó d ło', n a pod staw ie A. T aneja, A. W ang, M. K. R aja, A sse ssin g the Im p a c t o f Concern fo r P rivacy

a n d In n o v a tio n C h a ra cteristics in the A d o p tio n o f B io m e tric Technologies, SW D SI 2006 P ro ­ ceedings, s. 135.

W praktyce zatem m ożna skonstatow ać, że obok tradycyjnego powodu k orzy stania z możliwości identyfikacyjnych oferowanych przez cechy biom e­ tryczne dla potrzeb organów ścigania, istnieje też ak tu aln ie potrzeba dostęp­ nej, wygodnej i wiarygodnej identyfikacji użytkow nika czy klien ta w realiach współczesnej gospodarki opartej n a elektronicznych k an ałach kom unikacji7. Jak o że są to zastosow ania czysto komercyjne, logicznym wnioskiem wydaje się być przyjęcie, iż gwałtow nie rosnący ry nek biom etrii komercyjnej w wy­ d an iu zarówno korporacyjnym (np. kontrola dostępu), ja k i k lie n ta czy u żyt­ kow nika masowego (np. biom etryczne czytniki odcisków palców zabezpiecza­ jące laptopy) je s t wynikiem zapotrzebow ania i najzwyklejszego zaspokajania popytu rynkowego. Co interesujące, głównym arg um entem przem aw iającym n a korzyść biom etrii komercyjnej okazuje się być wygoda - według b ad ań przeprow adzonych w USA (US B anker), trz y razy więcej respondentów w skazało sk an odcisku palca jako preferow aną m etodę identyfikacji niż t r a ­ dycyjne hasło kom puterow e8. Przy tej okazji ujaw nia się podstawowy p a ra ­ 6 J . G rijp in k , P riva c y L a w : B io m etric s a n d P riva c y, “C o m p u te r L aw & S e c u rity R eview ” 2001, n r 17(3), s. 157.

7 S. C im ato , R. S a ssi, F. S cotti, B io m etric s a n d P riva c y, “R e ce n t P a te n ts on C o m p u te r S cience” 2008, t. 1, n r 2, s. 98.

doks dotyczący autom atycznej identyfikacji biometrycznej - z jednej strony je s t ona dosyć często p o strzegana jako zagrożenie podstawowych praw, o ile je s t stosow ana w stosunkach państw o -jednostka, z drugiej zaś jako ja k n a j­

bardziej pożądane i wygodne narzędzie popraw nej identyfikacji oraz zapew ­ n ian ia bezpieczeństw a, o ile stosujem y j ą w kontekście kom ercyjnym czy pryw atnym .

N iektórzy autorzy zw racają także uwagę n a kw estię stereotypów. Je d n a z najpopularniejszych wykorzystyw anych np. w dokum entach paszportowych cech biom etrycznych, czyli odcisk palca, może budzić skojarzenia z p rzestęp ­ stw am i, podejrzeniam i o bycie ich spraw cą oraz w ynikającą z tego u tra tą godności w kontekście pobierania i p rzetw arzania tej cechy, do której dostęp m ają (a w każdym razie stereotypowo - m ogą mieć) bliżej nieokreślone agen­ dy władzy państw ow ej9. Świadczy to o znaczeniu bezrefleksyjnej percepcji, ta k indyw idualnej, ja k i społecznej, w odbiorze różnych aspektów tego sam e­ go specyficznego zastosow ania dostępnych technologii - co może być w istocie jednym ze źródeł kontrow ersji istniejących wokół biom etrii.

Można więc zaryzykować hipotezę, że przynajm niej w jakiejś części isto­ ta problem u nie leży w rozw iązaniach technologicznych ani naw et w ich mniej lub bardziej kontrow ersyjnych zastosow aniach, ale w sam ych jed n o st­ kach, które nie posiadając m inim alnej wiedzy niezbędnej do racjonalnej oce­ ny przedmiotowego zagadnienia, k ieru ją się w swych ocenach biom etrii m e­ dialnie nośnym i chętnie rozpow szechnianym hasłem pań stw a „wielkiego b ra ta ”10. Nie są one przy tym zdolne do refleksji, iż w dużej części dobrowol­ nie i bez zastanow ienia pozbaw iają się sam e dla w łasnej wygody praw, o których przestrzeganie apelują, np. korzystając z kom ercyjnych zastosow ań biom etrii. W tak im przypadku isto tn a byłaby przem yślana działalność ed u ­ kacyjna dotykająca zarów no korzyści, ja k i potencjalnych negatyw nych aspektów korzystania z system ów identyfikacji biometrycznej. Nie oznacza to niedostrzegania uzasadnionych w iedzą i p ra k ty k ą wątpliwości czy racjonal­ nych obaw form ułow anych wobec stosow ania, głównie przez organy ścigania, biom etrii do celów identyfikacyjnych, w szczególności związanych z możliwo­ ścią n a ru sz a n ia praw a do prywatności.

Id e n ty fik a c ja b io m e tr y c z n a a p ra w o do p r y w a tn o ś c i

Najczęściej podnoszoną negatyw ną konsekw encją społeczną stosow ania przez upoważnione organy p ań stw a system ów identyfikacji biometrycznej je s t potencjalne lub rzeczywiste n aru szan ie jednego z podstawowych praw

9 A. C a v u o k ia n , P riva cy a n d B io m e tric s , Toronto 1999, s. 2.

10 E. L ern er, B. B ro th er, B io m etric Id e n tific a tio n, “T he I n d u s tr ia l P h y s ic is t” 2000, n r 6(1), s. 23.

człowieka — praw a do pryw atności, co najogólniej rzecz ujm ując, przejaw ia się w u tracie n a sk u tek funkcjonow ania tych system ów poczucia wolności oraz anonim owości11. J e s t to ugruntow ane dobro chronione n a gruncie p ra ­ wa krajowego — bezpośrednio w art. 47 K onstytucji RP, ja k również m iędzy­ narodowego — w postanow ieniach w Powszechnej D eklaracji P raw Człowieka ONZ (art. 12) oraz Europejskiej Konwencji o Ochronie P raw Człowieka i Podstawowych Wolności (art. 8). J a k się wskazuje, sfera prywatności jest u jęta w Konwencji w sposób otwarty, nie przesądzający n a przyszłość o jej granicach, co pozwala n a ochronę całości prywatności. Prawo to nie m a jed ­ nakże c h a ra k te ru absolutnego i możliwa je s t ingerencja organów władzy w prywatność jednostki pod w arunkiem spełnienia określonych warunków prze­ widzianych przez ustaw ę, m.in. w celu zapew nienia bezpieczeństwa państw o­ wego, publicznego, ochrony porządku oraz zapobiegania przestępstw om12.

Rozważenia wym aga samo pojęcie pryw atności jednostki. Z psychologicz­ nego p u n k tu w idzenia sk ład ają się n a ń cztery stan y (dążenia) um ysłu: sa ­ motność, intym ność, anonimowość oraz zachowanie rezerwy. W ram ach tych stanów potrzeby jed n ostk i ulegają ciągłym zm ianom — dla przykładu od pożądanej sam otności w jednym momencie do potrzeby tow arzystw a w in ­ nym. Takie ciągle zm ieniające się osobiste potrzeby i tow arzyszące im decy­ zje czynią pryw atność jednostki stan em bardzo kompleksowym, a jednocze­ śn ie k w e stią indyw idualnego w yboru — przy czym w dem okratycznym społeczeństwie najistotniejsze jest zapew nienie, aby istn iała w ogóle możli­ wość dokonywania w yboru13.

Dodatkowym czynnikiem zwiększającym kom plikację w relacjach biome- trii z pryw atnością je s t dem ografia. Okazuje się bowiem, że obecna młodzież, funkcjonująca w realiach globalnej sieci, a przede w szystkim mediów spo- łecznościowych, nie postrzega jako problem u przekazyw ania (np. w celu uzy­ sk an ia dostępu do usług internetow ych) informacji um ożliwiających ich iden­ ty fik a cję , k tó re s ta rs z e p o k o len ia u z n a ją za w rażliw e i w ym ag ające bezwzględnej ochrony. J e d n ą z możliwych przyczyn takiego s ta n u rzeczy jest to, iż młode pokolenie uw aża zbieranie inform acji o sobie za s ta n całkowicie n a tu ra ln y i powszechny, a także swego rodzaju formę zapłaty za dostęp do u sług oferowanych głównie w sieci14. Nie m ożna też pom inąć w om aw ianym zagadnieniu roli czynników kulturow ych, które w yrażają się m .in. w różnym p ostrzeganiu praw i istotnych w artości jednostki, co m a znaczenie w dobie globalizacji oraz stosow ania identyfikacji biom etrycznej w ochronie granic

11 I. S ołtyszew ski, K K ra sso w sk i, op. cit., s. 248.

12 E. Ł ęto w sk a, P ra w o do p ry w a tn o śc i w E u ropie. M a ter ia ły e d u ka c yjn e p rzyg o to w a n e

w ra m a ch p r o g r a m u „ Socrates G r u n d tv ig A c tio n 1”, “L aw T h ro u g h E x p e rie n c e ” 2004, s. 5—6. 13 A.F. W estin , S o c ia l a n d P o litic a l D im e n sio n s o f P riva c y, “J o u r n a l of S ocial I s s u e s ” 2003, t. 59, n r 2, s. 6.

14 S. v a n d e n H oogen, P ercep tio n s o f P riva cy a n d the C onsequences o f A p a th y : B io m etrics

państw ow ych (ak tu aln ie ju ż przez kilkadziesiąt krajów n a w szystkich konty­ nentach).

N iezależnie od niezwykle skomplikowanego i - ja k w ynika z powyższego przeglądu - bardzo subiektywnego postrzegania pól potencjalnego konfliktu biom etrii i praw a do pryw atności, m ożna w skazać kilka w ybranych obsza­ rów, n a które należy zwrócić szczególną uw agę w perspektyw ie dalszego rozwoju akceptow alnej społecznie identyfikacji biom etrycznej. Pierw szym z nich je s t sam a n a tu ra biometryków, zaw ierających dwa rodzaje zasobów inform acji - przydatnych dla identyfikacji oraz nie m ających dla niej znacze­ nia. Problem polega więc n a tym , że niektóre pobierane cechy biom etryczne zaw ierają inform acje o znacznie szerszym zakresie niż je s t to niezbędne w aspekcie identyfikacyjnym . Innym i słowy, istnieje dysproporcja pomiędzy uzasadnionym i potrzebam i organów p ań stw a a zasobem informacyjnym , jak i otrzym ują one do realizacji celu identyfikacyjnego w raz z przekazaniem ce­ chy biometrycznej. Oprócz oczywistego przykładu zak resu inform acji możli­ wych do uzysk an ia z profilu DNA, uw agę zw raca biom etryk powszechnie pobierany do celów paszportow ych - odcisk palca. Istn ieją b ad an ia naukowe w skazujące n a korelację specyficznych wzorów linii papilarnych z ustalonym i jednostkam i chorobowymi15.

Kolejną sporną kw estią je s t przechowywanie pobranych danych biom e­ trycznych. Odbywa się to w czterech modelach: n a serw erach (bazy danych), w k a rta c h chipowych, w stacjach roboczych sieci lub bezpośrednio w czytni­ kach biom etrycznych, przy czym dwie o statn ie opcje nie są popularne ze względu n a to, że ograniczają możliwość identyfikacji użytkow nika do okre­ ślonej, jednej lokalizacji16. Form ułow any powszechnie zakres wątpliwości związanych z przechowyw aniem biom etryków dotyczy:

- własności danych, - ochrony danych, - komodyfikacji danych,

- bezpieczeństw a danych i ich odporności n a atak,

- dostępu do danych przez nieokreślone podmioty oraz osoby indyw idualne, - zautom atyzow anej w ym iany danych,

- procesów zarządzania danymi, - korelacji danych,

- zapew nienia pryw atności danych, - outsourcingu danych,

- wiarygodności danych17.

15 Y. L iu, Id e n tify in g L e g a l C oncerns in the B io m etric C o n text, “J o u r n a l o f I n te rn a tio n a l C o m m ercial L aw a n d Technology” 2008, n r 3, s. 46.

16 Ib id em , s. 49.

17 J . Lodge, B io m etrics: A C h a llen g e fo r P riva cy or P u b lic P olicy-C ertified Id e n tity a n d

Główne obawy dotyczą w praktyce baz danych biometrycznych, które są w istocie n a tu ra ln y m celem dla przestępców mogących naruszyć integralność danych w samej bazie, dokonując udanego w łam ania do niej, ja k również pozyskać dane biom etryczne, przechw ytując je w procesie tra n sm isji z albo do bazy. Istnieje zatem możliwość tzw. kradzieży tożsamości, czyli posługiw a­ n ia się przez przestępców oraz osoby m ające n a celu ukrycie swojej tożsam o­ ści (kontekst zagrożenia globalnym terroryzm em ) zestaw em danych biom e­ trycznych prawdziwych, ale należących do osoby trzeciej1 8.

Trzeci wreszcie i o sta tn i obszar to kw estia kontekstu, w ram ach którego tradycyjnie p rzedstaw ia się stosow anie biom etrii jako cenę, k tó rą społeczeń­ stwo płaci za skuteczne zapew nianie bezpieczeństw a i porządku publicznego. N iew ątpliw ie to w ydarzenia 11 w rześnia 2011 r. stały się katalizato rem roz­ woju i zastosow ań identyfikacji biom etrycznej dla potrzeb państw a, ale także n arzuciły swoisty, powszechnie odbierany w społeczeństwie ton dyskusji, przeciw staw iając sobie dychotomicznie bezpieczeństwo oraz praw a jednostki, w tym przede w szystkim praw o do pryw atności, n a zasadzie nieom al h an dlu wymiennego (ang. trade-off). Takie podejście znalazło swoje odzwierciedlenie również w dużej części refleksji naukow ej1 9. Jakkolw iek atrakcyjne retorycz­ nie, również poprzez prosty i zrozum iały kom unikat o potrzebie pewnego pośw ięcenia dla dobra wspólnego, podejście tak ie wydaje się być nadto uproszczone i będące de facto bardziej częścią problem u niż satysfakcjonują­ cego rozw iązania w ram ach relacji praw a do pryw atności i biom etrii. O grani­ cza ono bowiem racjo n aln ą debatę o rzeczywistych i uzasadnionych obawach zw iązanych z zagrożeniam i praw jednostki, powodując niepotrzebnie n a ra s ta ­ nie stanow isk skrajnych i przenosząc rzecz całą z poziomu dyskursu opartego n a rzetelnej wiedzy n a sferę emocji społecznych. Tymczasem, ja k wynika z dostępnych badań, akceptacja dla stosow ania identyfikacji biometrycznej je s t najw iększa tam , gdzie obywatele posiadają najlepszą wiedzę w jej zak re­ sie2 0. Podejście ty p u trade-off do przedmiotowego problem u nie wydaje się zatem właściwe, a przede w szystkim skuteczne z perspektyw y zabezpiecze­ n ia interesów oraz m aksym alizacji korzyści ta k rozwijających się gwałtownie technologii biom etrycznych, ja k i słusznych interesów jednostki, w yrażanych m .in. we właściwej ochronie praw a do prywatności.

Drogę wyjścia z tego im p asu w skazują być może przeprow adzone b a d a ­ n ia dotyczące zau fania jed no stek do instytucji odpowiedzialnych za rozwój technologii oraz zarządzanie system am i identyfikacji biom etrycznej jako nie­ zwykle istotnego elem entu wpływającego n a akceptację biom etrii w zastoso­ 18 M .L. J o h n s o n , B io m e tric s a n d the T h r e a t to C ivil L ib e rtie s, “C o m p u te r” 2004, n r 37(4), s. 9 0 -9 1 .

19 D.W . D avis, B.D. Silver, C ivil L ib ertie s vs. S ecu rity: P u b lic O p in io n in the C o n text o f the

T errorist A tta c k s on A m e r ic a , “A m e ric an J o u r n a l o f P o litical S cience” 2004, n r 48(1), s. 28 i n.

20 C. Riley, K. B uckner, G. Jo h n so n , D. Benyon, C ulture a n d Biom etrics: R egional Differences

w aniach państwowych. W grupie badawczej n a stą p ił podział n a obywateli m ających zaufanie oraz obywateli zaniepokojonych. Pierw sza gru p a uznała, iż isto tn ą w artością je s t zapew nienie bezpieczeństw a, co przy zaufaniu do instytucji odpowiedzialnych za wykonanie tego zadania przeniosło się na akceptację stosow ania biom etrii w niezbędnym zakresie. D ruga zaś, nie po­ siadając zaufania do w skazanych powyżej instytucji, skoncentrow ała się na ochronie własnej pryw atności w obliczu zagrożenia jej n aru szen ia przez in ­ stytucje p aństw a korzystającego z narzędzi identyfikacji biom etrycznej21. Za­ sadne wydaje się zatem rozw ażenie wyjścia z parad y g m atu przeciw staw iają­ cego sobie biom etrię i praw a jed n o stki n a rzecz budow ania relacji zaufania m iędzy p aństw em a obywatelem , skutkującej także akceptacją możliwie mało w tak im ujęciu dolegliwych m etod zapew niania bezpieczeństw a publicz­ nego i indywidualnego.

B a d a n ia w z a k r e s ie w ie d z y i a k c e p ta c ji b io m e tr ii w śr ó d s tu d e n tó w UWM

W celu uzyskania p u n k tu odniesienia dla rozw ażań teoretycznych za­ w artych w niniejszym opracow aniu, w styczniu 2013 r. przeprowadzono b a ­ dan ia ankietow e n a populacji 204 studentów W ydziału P raw a i A dm inistracji U niw ersy tetu W arm ińsko-M azurskiego w zakresie aktualnego poziomu wie­ dzy o biom etrii, a także oceny, czy jej zastosow ania n a ru sz a ją praw a i wolno­ ści obyw atelskie w odczuciu sam ych zainteresow anych. A nkieta m iała ch a­ r a k te r anonim ow y. S k u p ia ła się n a zu p ełn ie podstaw ow ych pojęciach z zakresu biom etrii, a także n a problem atyce potencjalnego konfliktu in te re ­ sów organów p ań stw a i jednostki w kontekście identyfikacji biom etrycznej, w dom inującym w powszechnej świadomości ujęciu trade-off. Wyniki ankiety p rzedstaw iają się następująco:

1. Czy przedstaw iona definicja (podano p o pularną definicję biom etrii) to prawidłowe określenie współczesnej biom etrii?

tak nie

21 F. P av o n e, S.D. E sp o sti, P u b lic A s s e s s m e n t o f N e w S u rv e illa n ce -O rie n te d S e cu r ity Tech­

nologies: B ey o n d th e T ra d e-o ff betw een P riva cy a n d S e cu r ity, “P u b lic U n d e rs ta n d in g o f S cience”

2. Czy cechy biom etryczne podlegają ochronie jako dane osobowe?

tak nie

3. Czy twoim zdaniem pobranie odcisków palców dla celów paszporto­ wych ingeruje w Twoje praw a i/lub wolności obywatelskie?

tak nie

4. Czy dla ochrony bezpieczeństw a publicznego jeste ś gotowa(y) poświę­ cić część praw a do pryw atności w kontekście pobierania, p rzetw arzan ia i w ykorzystyw ania danych biometrycznych?

tak nie

5. Czy potrafisz wymienić cechy biom etryczne oraz obszary, w których m a zastosow anie biom etria?

L iczba p o p raw n y ch o k re śle ń (cecha lub o b szar)

Z najom ość cech b io m e try cz n y ch

Z najom ość o b szarów z a s to s o w a n ia b io m e trii liczba % liczba % 0 72 35 66 33 1 15 7 81 40 2 69 34 48 24 3 39 19 6 3 4 9 5 0 0

Ze względu n a niew ielką próbę badawczą (ok. 200 osób), a także jej specy­ ficzną charakterystykę (studenci, wydział praw a) trudno wyciągnąć z niniej­ szej ank iety zbyt daleko idące wnioski, niem niej upraw niony je s t z pewno­ ścią kom entarz w zakresie pewnych trendów, które obrazują jej wyniki.

Przede w szystkim istnieje najw yraźniej n ad al duże zapotrzebow anie na kom pleksową działalność edukacyjną w zakresie biom etrii, postulow aną na gruncie krajowym nie tylko w niniejszym opracow aniu22 - około 1/3 respon­ dentów ank iety nie było bowiem w stan ie wymienić choćby jednej cechy biom etrycznej czy jakiegokolw iek obszaru zastosow ania biom etrii, a nieco ponad 20% nie potrafiło ocenić popraw nie definicji tej dziedziny. Nieco zask a­ kujący je s t przy tym b ra k wydawałoby się oczywistego skojarzenia danych biom etrycznych z danym i osobowymi - szczególnie w obliczu w ielu nośnych m edialnie ogólnospołecznych akcji edukacyjnych i popularyzatorskich z za­ k resu praw człowieka oraz praw i wolności obywatelskich. Rysuje się także w yraźny tre n d wysokiej akceptacji poświęcenia części praw a do pryw atności w celu zapew nienia wyższego poziomu bezpieczeństw a (aż 90%) oraz gene­ ra ln a ap ro bata dla stosow ania biom etrii w dokum entach podróży (ok. 75%). M ając n a uw adze wagę i ak tualność problem u badawczego, nasuw a się przy tym wniosek, że w arto byłoby przeprowadzić w przedmiotowym zakresie b ada­ nia ankietowe w skali ogólnokrajowej i n a zróżnicowanej próbie badawczej.

P o d su m o w a n ie - w y z w a n ia n a p r z y sz ło ść

Przyszłość i dalszy rozwój identyfikacji biom etrycznej wydaje się być zapew niony w aspekcie technologicznym zagadnienia, jednakże może napo­ tkać n a istotne trudności zw iązane z istniejącym cały czas w społecznej percepcji konfliktem zastosow ań biom etrii z podstawowym i praw am i człowie­ ka oraz wolnościami obywatelskim i. W ram ach niniejszej pracy dokonano analizy źródeł i przyczyn istn ien ia owego konfliktu, w skazując n a jego isto t­ ne aspekty oraz możliwe k ieru n k i poszukiw ania rozw iązań, które jeżeli nie zlikw idują narosłych kontrow ersji, to przynajm niej przyczynią się do ich istotnego zm niejszenia. Podstawowym wyzwaniem, jak ie stoi przed organam i p ań stw a w ykorzystującym i rozw iązania biom etryczne dla zapew niania bez­ pieczeństwa publicznego i indywidualnego obywateli, wydaje się być w tym kontekście przyjęcie aktywnej roli n a kilku podstawowych polach aktywności:

1) budow ania relacji zaufania ze społeczeństwem , której pochodną po­ w in n a być ak cep tacja stosow anych m etod zap ew n ian ia bezpieczeństw a, w tym identyfikacji biometrycznej;

2) ed u k o w an ia spo łeczeństw a w z a k re sie b io m etrii, p rze d staw ia jąc uczciwie w szystkie, a nie wyłącznie pozytywne czy pożądane skutki, jakie niesie ona ze sobą dla jednostek oraz całej społeczności;

3) wypracowywania i konsultow ania ze społeczeństwem rozw iązań legi­ slacyjnych oraz procedur postępow ania, które um ożliw iając organom p a ń ­ stw a skuteczną realizację nałożonych n a nie zadań, zapew nią także odpo­ wiednie sta n d a rd y ochrony podstawowych praw człowieka - bezsporny fakt istn ien ia w ażkich i uzasadnionych potrzeb inform acyjnych organów ścigania nie może przysłaniać potrzeby u sta n a w ia n ia i p rzestrzegania ścisłych ograni­ czeń w tym zakresie.

Rozbudowując nieco o sta tn i z powyższych postulatów , m ożna sk on stato ­ wać, że właściwe rozw iązania legislacyjne, n a tyle uniw ersalne, by mogły mieć zastosow anie w dłuższym czasie w obliczu zm ieniających się gwałtow­ nie możliwości technologicznych, a także wdrożenie i - co najistotniejsze - bezkompromisowe egzekwowanie tra n sp a re n tn y c h procedur postępow ania w organach p ań stw a korzystających w swych działaniach z identyfikacji bio­ m etrycznej, je s t ostatecznym gw aran tem prawidłowego i korzystnego spo­ łecznie rozwoju tej m etody identyfikacji człowieka. Dobrym krokiem uczynio­ nym w tym k ieru n k u je s t Rozporządzenie M inistra Spraw W ewnętrznych z dnia 31 gru d n ia 2012 r. w spraw ie p rzetw arzan ia inform acji przez Policję, k tó ra zaw iera szereg szczegółowych racjonalnych rozw iązań w sferze bezpo­ średnio związanej z przedm iotem niniejszego arty ku łu. N ależy śledzić p ra k ­ tykę stosow ania zapisów tego a k tu praw nego i w razie potrzeby dokonać n a tej podstaw ie analiz w celu w ypracow ania postulatów służących dalszem u rozwojowi identyfikacji człowieka za pomocą technologii biometrycznych.

S u m m a ry

B io m etric id e n tific a tio n - o u r fr ie n d o r fo e?

K ey w ords: b io m e tric s, forensic id e n tific atio n , b io m e tric id e n tific a tio n , p riv ac y rig h ts .

The p resen t pap er discusses basic issues concerning controversies and doubts surro und ing u tilization of auto m ated system s of biom etric identifica­ tion, especially for th e law enforcem ent needs and generally by th e S tate in stitutions. Since introduction of S ta te ru n biom etric system s - m ostly for border control purposes, associated w ith th e global w ar on te rro r - vocal concerns were raised as to th e existence of fu n d am en tal conflict betw een the needs to provide security for society as a whole and basic u ndisputable h u m an righ ts, nam ely th e rig h t to privacy. The pap er provides in sig ht into th e basic grounds of th e alleged conflict, evaluates it’s n a u re and points to th e areas w here special a tte n tio n needs to be paid in order to provide sa tis ­

factory solution to th e existing controversies. The research is provided con­ cerning knowledge and a ttitu d e of group of 204 stu d en ts tow ards biom etrics and prelim inary observations are presented. Finaly, conclusions provide reqi- rem ents for law enforcem ent an d S ta te in order to secure successful fu rth e r developm ent of biom etric identification system s while observing th e basic rig h ts of individuals.