Druki ulotne formacji zbrojnych obozu niepodległościowego lat 1944-1947 w zbiorach Muzeum Wojska w Białymstoku
"Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 16, 2003, s.
132-138
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
132
Urszula
Kraśnicka BiałystokDruki ulotne formacji zbrojnych obozu
niepodległościowego
lat 1944-1947 w zbiorach Muzeum Wojska w
BiałymstokuW zbiorach Muzeum Wojska w Białymstoku znajduje się bogaty zbiór konspi- racyjnych ulotek wydawanych na terenie Białostocczyzny przez podziemne organiza- cje: Armię Krajową, Narodowe Siły Zbrojne, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość oraz Narodowe ZjednocZenie Wojskowe.
Zdecydowana większość druków została wykonana na powielaczu, jedynie kilka zostało napisanych na maszynie. 00 druku ulotek użyto rożnego gamnku, grubo~
ści i rozmiaru papieru.
Ze względu na treść druki można podzielić na następujące grupy:
odezwy AK, WiN i NZW demaskujące działalność PPR, UB i KBW na terenie kraju ze szczególnych uwzględnieniem Białostocczyzny i odezwy skierowane do żoł
nierzy I Armii Wojska Polskiego;
prasa wydawana przez poszczególne organizacje -posiadające swoje numery i czę
stotliwość wydawniczą;
karykatury i wiersze ośmieszające ustrój komunistyczny;
ulotki dotyczące referendum 30.06.1946 r. i wyborów do sejmu ustawodawczego 19.01.1947 r.
Tytuły prasy konspiracyjnej wydawanej na terenie Białostocczyzny przez Zrze- szenie Wolność i Niezawisłość w latach 1944-1946 reprezentowane są przez następują
ce tytuły: "Echa Leśne" pismo Obwodu Sokółka wydawane od listopada 1945 r. w zbio- rach Muzeum nr 43 z listopada 1946 r. /0/990/, "Informator" Obwodu Grajewskiego nr 10 z września 1946 r. /0/989/ oraz "Nasz Biuletyn" nr 10 z 1944 /0/928/ wydawany przez obwód Białystok - miasto. Prasę podziemną XIII Okręgu Narodowych Sił Zbroj- nych reprezentują dwa numery tygodnika "Głos znad Narwi" nr 3 z 1945 r. /0/987/ i nr 4 z 1946 r. /0/927/ wydawanego na terenie powiatu Łomża redagowanego przez oso-
bę posługującą się pseudonimem "K. Jot". Inne tytuły to Tygodnik żołnierza -"Biuletyn Informacyjny Ziemi Podlaskiej" nr 1 i 5 z 1944 r. /0/980 i 0/979/, "Głos Ziemi Biało
stockiej" nr 16/30 z 10 października 1944 r. /0/986/, "Na straży" nr 35 z 1944 r. /D/982/
"Nasz czyn" nr 6 z 1945 r. /D/983/, "Myśl niezależna" dodatek do nr 7 zawierający
relacje uczestników Powstania Warszawskiego spisane w pierwszą rocznicę jego wy- buchu /D/985/, "Gazetka ścienna" wydawana przez Armię Krajową z kwietnia 1945 r.
/D/933/ i organ niezależnej myśli polskiej "Nurt" nr 12 z 5 maja 1945 r. /D/984!. Na
treść gazetek liczących od dwóch do ośmiu stron składają się najczęściej attykuły kty-
tykujące rząd lubelski, informujące o przebiegu działań wojennych na frontach, ukazu-
jące tradycje walk niepodległościo'wych, przegląd wydarzeń bieżących oraz komenta-
rze polityczne. J Często na łamach gazet drukowane są wytyczne odnośnie postępowa
nia ludności wobec nowej władzy i systemu tworzącego się na terytorium Polski.
Najliczniejszy grupę druków sta-
nowią różnego rodzaju odezwy m.in. NZW, WiN, AK. Odezwy Narodowego Zjednocze- nia Wojskowego (na ulotkach widnieje pod- pis Armia Podziemna lub same inicjały A.
P.) nie posiadają roku wydania jedynie z tre-
ści zawartych informacji można dojść w któ- rym roku zostały przekazane do obiegu.
W ulotce wydanej w dniu 154 rocznicy uchwalenia konstytucji 3 maja zawarte jest
przesłanie, aby wszyscy Polacy zjednoczy- li się pod jednym sztandarem narodowym, nie dali się otumaniać społecznym mętom
z pod znaku sierpa i młota, aby Polska nie
stała się 19 [siei] republikq /MWB/974/.
W innej wydanej w tym samym roku z oka- zji świąt Bożego Narodzenia przypomina- ne zostały krzywdy wyrządzane przez wła
dzę komunistyczną oraz wezwanie, do utworzenia dobrze zakonspirowanej samo- obrony, bo jest to jedyna forma walki na terror odpowiedzmy terrorem, na walkę
walkq /D/977/. Inna /0/988/ zawiera spis
ClUop Ofll sir 1 :-,\ni nir:..,ol t'tt'\r.~11 ani .... 'trutn'l "",1)'. l'. hit]~"''''"o''\''1J..r.1e by1'y t./\1 c1~tki= Jf\!t \'1). Wt,-,:l1"l.-
Druk ulotny nr inW. MWB 0/930
partii i organizacji do których należenie jest zakazane, a ich członkowie -jak głosi treść
ulotki będą ścigani Dziś i po wojnie. Do grona takich organizacji członkowie NZW zaliczali: PPR. Zw. Samoobrony Chłopskiej, Obywatelską Ligę Kobiet, PPS, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy, Związek Walki Młodych, O.
M. TUR, Związki Zawodowe. W ulotkach o numerach inwentarzowych /0/943 i D/ . 944/ członkowie NZW przedstawili ówczesną sytuację zniewolonej przez komunizm Ojczyzny oraz informowali o wydarzeniach, które budziły nienawiść do żydów np. że
na każdego nowonarodzonego żyda rząd płaci 50 tys. złotych, że każde nowe żydow
skie małżeństwo otrzymuje 100 tys. złoty, a w rządzie jest 18 komunistów. W drugiej przedstawiono historię PPR, partii, która ma uśpić wrażliwość Polaków na słowo ko- munizm i przygotować grunt do utworzenia z Polski'" 7 republiki. Ulotka /0/936/ po- dzielona jest na dwie części. W pierwszej skierowanej do "Braci rodaków" wzywa się
wszystkich prawowitych obywateli na front do walki z komuną do zjednoczenia, życia
w zgodzie, nie zdradzania tajemnic, które często decydują o spokojnym życiu, bo Ar- mia Podziemna walczy o wolność Narodu Polskiego i walczyć będzie aż do zwycięstwa.
W drugiej skierowanej "Do katów Narodu Polskiego" informuje drogo zapłacicie za swoje baniebne czyny, za zbójeckie czyny nad polskim narodzie. Śmierć łotrom z pod znaku czerwonej szma~y.
W ulotce /0/997/ skierowanej do żołnierzy Armii Roli-Żymierskiego znaj- dziemy porównanie tej armii z Armią Podziemną oraz zachętę skierowaną do żołnie-
134 Urszula Kraśnicka
rzy, aby przeszli z szeregów armii przeżartej zgniłymi hasłami żydo-komuny do ar'mU
złożonej z samych rdzennych Polaków w której nie ma hitlerowców i schutzmanów.
W innej skierowanej do byłych członków AK i WiN wzywa się wszystkich członków
do łączenia się z Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym, aby wspólnym wysiłkiem
szybciej zwalczyć czerwoną ePidemię i uzyskać upragnioną wolność.
Odezwy WiN w dużej mierze dotyczą również walki narodowo-wyzwoleń
czej i są zaopatrzone w znak Polski Walczącej. W odezwie /D/978/ skierowanej "Do żołnierzy Armii Żymierskiego" wzywa się ich do współpracy i liczy, że wezwanie to nie pozostanie bez echa, bo jak czytamy widzimy w masach żołnierskich Armii Ży
mierskiego swych braci, gdyż wiemy że pod mundurem ich kryje się polskie serce miłują
ce gorąco Ojczyznę. Nigdy nie kierowaliśmy naszej broni przeciwko braciom. Kule na- sze godziły w najeźdźcę -każdego najeźdźcę i wrogów zewnętrznych. Nasz cel to Polska wolna i niezawisła i wokół tego celu pragniemy grupować wszystkich Polaków, wszyst- kich tych którzy podzielą nasze głębokie przekonanie, że nie może być narodem wolny dopóki NKWD, NKGB, UBp, KBW i ORMO i inne bojówki PPR-u dokonują na nim samo-
sądu i prowokacji. Nie może być Polska wolna dopóki na jej terytorium grasują obce wojska. Bo jak głosi kolejna ulotka /D/994/ WIN Czuwa - jest to jedyny napis na tekturze owym. 29 x 20 cm. Inna /D/962/ nawołuje do oporu przeciwko władzy
komunistycznej, a jako przykład, że w kraju dzieje się źle jest przytoczony fakt pozba- wienia obywatelstwa gen. Andersa i 75 oficerów polskich oraz warunki w jakich w wię
zieniach przetrzymywani są prawdziwi obywatele polscy, kolejna /D/958/ wyjaśnia, że leśne oddziały WiN z bandytyzmem nic wspólnego nie mają, a wszystkie wydarzenia
w któJych ich obarcza się napadami i organi-
zacją kontrybucji w ramach prowokacji urzą
dzają pracownicy MO i UB. Pozostałe dwie ulot- ki WiN skierowane są do jej członków. Pielw- sza /D/945/ datowana 23. 10. 1945 r. opatrzona napisem Ściśle Tajne skierowana jest do preze- sów komórek rejonov.rych i obwodowych WiN, aby nie dali wplątać się w prowokacje i dywer- sje urządzane przez oddziały partyzanckie w skład któlych wchodzą aktywiści PPR-u po- przebierani w mundury WiN i NSZ oraz rozkaz do prezesów o terminowe wykonywanie roz- kazów i rzetelne pisanie sprawozdań. Druga / D/939/ wzywa wszystkich członków WiN, któ- rzy ujawnili się, aby jak najszybciej opuścili
miejsce swego zamieszkania i na innym terenie
rozpoczęli od nowa walkę ze szkodliwym dla Polski " Rządem ", aby przez trudy i ofiary zmyć
IvWiiY~, Piętno hańby jakie widnieje na waszym czole [chodZi tu o ujawniajclcych się, w stosunku do których obawiano się, że władza wykorzysta Druk ulotny nr inw. MWB D/965 ich w donoszeniu na pozostałych w konspira-
cji członków WiNJ2.
Ulotka ID/9381 skierowana do żoł
nierzy Armii Berlinga wydana została
w czelwcu 1945 r. przez Kierownictwo Sa- moobrony województwa białostockiego. Jej
treść informuje o działalności NKWD wzglę
dem społeczeństwa polskiego przypomina m.in. wywózki społeczeństwa polskiego w głąb Rosji, Katyń, wytyczenie granicy wg • • linii Curzona, bez Wileńszczyzny, Nowogród-
czyzny i Wołynia.
Podobna w treści jest ulotka IDI 9371 wydana 22 IV 1945 r. przez Armię Kra-
jową - powiat łomżyński, która omawia po-
litykę rządu radzieckiego wobec Polski od 17 września 1939 r. do powołania rządu lu- belskiego.
Kolejna grupa to zbiór druków ulot- nych dotyczących referendum 30 czelwca 1946 r.j i wyborów do sejmu 19 stycznia 1947 r. Druki ulotne dotyczące referendum naj-
częściej występują w formie karty do głoso
wania informującej w jaki sposób należ gło
sować oraz omówienie dlaczego tak a nie
• • ~ASZ Gt Os ...
II DziEŃ · a o URNY .... ·
'vI NOCY do. TR(JHN' t '
Druk ulotny nr inw. MWB D/955
inaczej należy głosować. Ulotki Zrzeszenia WiN ID/1000, D/963, D/961, D/947, D/946, D/9261 wzywały do głosowania na dwa pierwsze pytania Nie, na trzecie dotyczące
granicy na zachodzie Tak. Każda z ulotek kończy się hasłem wzywającym do rozpo- wszechniania treści ulotki. Do głosowania w referendum trzy razy Nie wzywały ulotki Narodowych Sił Zbrojnych, jedna z nich zawiera również hasło: 3 razy tak to Stalina znak. Stronnictwo Ludowe w odezwie wydrukowanej w DlUkarni PSL nr 2 w Warsza- wie wzywało do głosowania na pierwsze pytanie Nie, na 2 dotyczące reformy rolnej . i trzecie granicy zachodniej Tak ID/992!. Odezwy PSL-u są jedynymi ulotkami, na któlych zostało zaznaczone gdzie zostały wydrukowane, pozostałe znajdujące się w tym zespole były ;uelegalnie powielane. Wśród dIUków dotyczących wyborów do Sejmu Ustawodawczego znajdują się dwie listy z kandydatami do sejmu z ramienia PSL w okrę
gu wyborczym Nr 19 Białystok miasto i powiat, Wysokie Mazowieckie ID/9291 oraz w okręgu Nr 20 Ełk, Grajewo, Gołdap, Łomża, Augustów, Suwałki, Olecko ID/975/,
zawierają one również instrukcję jak należy głosować, aby oddać głos na te ugrupowa- nie. Do głosowania na PSL Mikołajczykowskie wzywało także Zarządzenie Narodowe- go Kierownictwa Cywilnej Walki Podziemnej noszące daty 13 stycznia 1947 r. IDI 941. Wobec wyjątkowo ciężkich komplikacji, każdy Polak zdmwo myślący i dążący do lepszego jutra dla siebie, Narodu i Państwa Polskiego, nie ma innej drogi jak oddać swój
głos w okręgu tutejszym /tj. Białostockimi na listę PSL /tj. Mikołajczyka! Cały Ruch Naro- dowy tutejszego okręgu, bierze czynny udział w wyborach i głosuje na listę nr 4 ( .. .) Wszyscy uprawnieni do głosowania, udział w głosowaniu brać powinny głosi 1 i 3 punkt
zarządzenia. Do bojkotu wyborów wzywały natomiast Narodowe Siły Zbrojne Na kart-
136 Urszula Kraśnicka
ce papieru formatu A4 /D/955/ widnieją hasła wydrukowane dutymi drukowanymi literami Głosujq tylko Komuniści i zdrajcy, Polacy nie głosujq ", "Nasz głos w dzień do Urny w nocy do trumny. W innych ulotkach Armia Podziemna /D/970, D/971/1-2/ wzywa wszystkich uczciwych Polaków do nie wychodzenia z domu w dniu wyborów, bo
głosuje tylko szpicel i peperowiec. Niech 19 stycznia będzie dniem. w którym cały naród
potępi zblokowanych zdrajców -głosi napis na jednym z druków~ .
Ostatnią grupę stanowią ulotki z ,~ierszami i rysunkami satyrycznymi kryty-
kującymi stosunki międzynarodowe i sytuację~wczną ówczesnej Polski. Na jednej z nich widzimy rysunek kruka z czerwoną gwiazdą jako amulet zawieszoną na szyi
siedzącego na ludzkiej czaszce do połowy zagrzebanej w ziemi. Pod nim widnieje napis Chcesz tam być, gdzie Brat Twój gnije Powróz z gwiazdq włóż na szyję /D/930/, inna przedstawia konia z napisem na grzbiecie PKWN stojącego przy słupie z sierpem i młotem trzymanego przez sowieckiego żołnierza, poniżej napis Konik radziecki przy czerwonym słupie, Bijq go po grzbiecie, bijq go po dUPie /D/931/ Na innej /D/965/
widnieje karykatura przedstawiająca Stalina jako cara narodów w koronie zwieńczonej pięcioramienną gwiazdą, siedzącego na szczycie globu ziemskiego podtrzymywanego przez przedstawicieli ujarzmionych państw. Rysunek ten przypomina przedwojenną katykaturę z terenu faszystowskich Niemiec -Żyda obejmującego świat. Prawdopodob- nie z powodu tych analogii w lewym górnym rogu umieszczono podłużną pieczęć
Zezwolono wywiesić U. B. P w l.omży.
Kon1ll tdl'!itlzleotl 'Pl'~}' CztJ"OIl)'t; "luOlO, BiJą 80 DO gl':lblCOlc, 1I3.~ o ~ dup1e,
Druk ulotny nr inw, MWB D/931
Spod tej samej ręki wyszedł prawdo- podobnie kolejny tysunek satylyczny IMWB/
964/ przedstawiający marionetkowy rząd pol- ski - katykatury Osóbki-Morawskiego, Bieruta i Roli-Żymierskiego pociągane są za sznurki przez schowanego Stalina. Autor w sposób bar- dzo wyrazisty przekazał wiele treści, całość za-
mknął pytaniem włożonym w usta Stalina .. ,
Dałem przeklętym Polaczkom rzqd, wojsko, ofi- cerów, politn,tków NKWD, KBW, narodnyje fla- gi ... Czego im jeszcze potrzeba.
Znany motyw, ale jakże dobrze obra-
zujący ówczesną sytuację Polski przedstawia ulotka D/967. Na tle kontur przedwojennej Pol- ski przedstawiona została żmija w czapce bu- dionówce z głową zwróconą na zachód, której
ciało pokrywają wizerunki sierpa i młota. U dołu
widoczny podpis Uwaga! Czerwona zaraza.
Inny rysunek /D/993/ przedstawia
przebitą kością głowę ludzka na tle pięciora
miennej gwiazdy. Napis umieszczony poniżej
skierowany jest do Stalina Na próżno się wysi- lasz krwawy szatanie bo ci Wolność Polski ko-
ściq w gardle stanie.
Ówczesną sytuację polityczną próbo- wano także przedstawiać w formie satyrycznych wierszy ośmieszając stosunki panujące w ZSRR i próby przenoszenia ich na grunt polski. Na jednej z ulotek wśród wierszyków i anegdot widnieje powiedzenie, które z czasem weszło
do powszechnego użytku Za wzorem Moskwy w Bolszewii ludność dzieli się na trzy kategorie:
ci co siedzieli w więzieniu, co dotąd siedzą i ci co siedzieć będą. Obecnie w Warszawie rozpa-
trują wniosek, by podział ten, ze względów de- mokratyczno-wychowawczych wprowadzić również w Polsce jeszcze przed wyborami.
Ciekawe są czterowierszowe rymo- wanki rozdawane wśród ludności w formie nie- wielkich karteczek o wymiarach 10 x 3 cm IDI 957/. Oto niektóre z nich: jeśliś Polak -to żyj
z Bogiem nie dziel się ojczyzną z wrogiem, jeśli
UWAGA!
(zerWOM ZOIIOOJm.pragniesz powróz poczuć na swej szyi, zapisz
się na szpicla, wstąp do milicji, Po czym poznasz
Polka?, że należy do AK, Kto dziś na urzędach? Druk ulotny nr inw. MWB D/967
Każdy łatwo zgadnie -złodziej lecz ten tylko, co
fachowo kradnie, Mundur ni orzełek dziś już nas nie wzrusza, bo co po oznakach gdy sowiecka dusza. Są też o treści bardziej optymistycznej Nie martw się, i nie łam niepo- trzebnie głowy, bo wszak rząd lubelski - to rząd" Tymczasowy".
I rzeczywiście to powiedzenie się spełniło jednak trzeba było czekać na to
długie lata. Ulotki, odezwy, satylyczne lysunki wydawane w formie druków ulotnych i gazetek były swego rodzaju walką, którą ośmielę się porównać z pracą od podstaw, z literaturą okresu pozytywistycznego (wtedy pisano jawnie, tu trzeba było wydawać
w podziemiu). Podobnie jak w wieku XIX kiedy nie można było walczyć zbrojnie chwycono za pióra i słowem próbowano przemówić do narodu polskiego, aby znisz-
czyć zło które wtargnęło w jego szeregi. A jak to było na prawdę ukazuje wiersz zawar- ty na ulotce ID/9601, który pozwolę sobie na koniec zacytować:
Rok czterdziesty czwarty Moskal rozjuszony, Polskim orłom, pościnał korony
Bierut z Morawskim się umówili Bolszewikom Polskę w htp rzucili
Rok czterdziesty piąty-szósty, Moskal manipuluje jak w Polsce komunę on ulokuje
Nazbierał Bierut z całej Polski szpiclów
Założył partię bandytów i hyclów
138 Urszula Kraśnicka
Rok czterdziesty siódmy smutno drogi Boże,
Bolszewik wywozi z Polski ziemniaki i zboże, Źle się w Polsce dzieje,
Bo o nas rządzą żydzi z złodzieje
Rok czterdziesty ósmy ludzie coś tołkują,
Bolszewiki kołchoz w Polsce pobudują Płać polski chłopie, fory i daniny,
Trzeba płacić szpiclom, krzyczą suki syny.
Rok czterdziesty dziewiąty, uginają się szyny, Stalin wywozi z Polski, skóry i słoniny,
W Rosji pełno głodu i nędzy,
Ubowcy w Polsce, rozstrzelują księdzy.
Na rok pięćdziesiąty, zaleją taki kawał,
Ludzie będą krzyczeć Bienlt się powiesił,
a Stalin oszalał.
Przypisy:
1 Szerzej o prasie konspiracyjnej: K. Litwiejko, Prasa konspiracyjna na Białostoc
czyźnie (Wybrane zagadnienia), "Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska" 1998, nr 11, s. 92-107.
2 Z. Woiniczka, Zrzeszenie" Wolność i Niezawisłość", Warszawa 1992, s. 182-190.
3 K. Kersten, Narodziny systemu władzy, Poznań 1990, s. 210-250.
4 Ibidem, s. 275-300.
