Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości : aspekty rozwojowe

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2004 ♦ tom 9, nr 5 s. 61-72

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe

STRESZCZENIE

W artykule podjęto próbę scharakteryzowania komunikacji interpersonalnej w okresie doro­

słości. Postawiono następujące pytania: na czym polega specyfika komunikacji interperso­

nalnej w okresie dorosłości?, w jaki sposób dorosły zwykle komunikuje się z innymi?, w jaki sposób osoba dorosła powinna się komuniko­

wać z innymi, aby sprostać zadaniom rozwojo­

wym wspomnianego okresu? Jak powinien wy­

glądać model komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości?, czy poprawne komuni­

kowanie interpersonalne może się przyczynić do rozwoju człowieka dorosłego? Jakie są tego uwarunkowania?

Próba odpowiedzi na powyższe pytania może nas przybliżyć do poznania specyfiki ko­

munikacji interpersonalnej w okresie dorosło­

ści, funkcji przez nią pełnionych, jak również przesłanek skutecznego i efektywnego komuni­

kowania się we wspomnianym okresie.

SPECYFIKA KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ W OKRESIE DOROSŁOŚCI

Dorosłość jest najdłużej trwającym okresem w życiu człowieka, obejmującym według róż­

nych periodyzacji ludzkiego życia lata 17-20, do okresu starości włącznie (późnej dorosło­

ści), a więc powyżej 60. -65. roku życia. W ni­

niejszej pracy skoncentrujemy się na okresie wczesnej i średniej dorosłości. Według Levin- sona (1978), wczesna dorosłość obejmuje okres od 17. do 45. roku życia, natomiast średnia

STEFANFRYDRYCHOWICZ

Instytut Psychologii Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań

dorosłość przypada odpowiednio na lata 40- -65. Zdaniem Eriksona (1968), w okresie wcze­

snej dorosłości jednostka staje wobec dylema­

tu: intymność vs. izolacja, a w okresie średniej dorosłości wobec przeciwieństwa: generatyw- ność vs. stagnacja.

W niniejszym artykule przyjmujemy za Gurbą (2000), że okres wczesnej dorosłości obejmuje lata od 20-23 do 35-40. Natomiast okres średniej dorosłości rozciąga się między 35. -40. a 55. -60. rokiem życia (Olejnik, 2000).

Ukazanie specyfiki komunikacji interperso­

nalnej w okresie dorosłości wymaga odpowie­

dzi na pytanie z czego ona wynika. Według Gurby (2000): „Dorosłością określamy tę fazę życia, w którą wkracza człowiek po gwałtow­

nych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej, wyraża­

jącej się w zdolności do prokreacji, oraz odpo­

wiedzialnego podejmowania nowych ról spo­

łecznych związanych z zakładaniem własnej rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, podejmowaniem i rozwijaniem aktywności za­

wodowej, a przede wszystkim w autonomicz­

nym kierowaniu własnym życiem” (Gurba, 2000, s. 203). A zatem wielorakość podejmo­

wanych zadań rozwojowych i pełnionych ról, jak również występująca, zwłaszcza w okresie śred­

niej dorosłości, konieczność kontaktów między­

pokoleniowych zarówno z dorastającymi dzieć­

mi, jak i starzejącymi się rodzicami, wszystkie te okoliczności wymagają od osób dorosłych specyficznych umiejętności komunikacyjnych, na tyle specyficznych i jednocześnie ogólnych, aby mogły być z powodzeniem wykorzystywa­

ne w sytuacjach komunikowania się z dorasta­

jącymi dziećmi, ze współmałżonkiem, z wła­

snymi rodzicami, współpracownikami itd. Do najważniejszych umiejętności należy zdolność do prawidłowego wchodzenia w interakcje, komunikowania się i nawiązywania kontak­

tu. Czynności te przebiegają w różnych środo­

wiskach społecznych, lecz niewątpliwie najczę­

ściej w środowisku rodzinnym i zawodowym.

Czym zatem jest interakcja, komunikacja i kon­

takt, jakie są między nimi zależności i jak mogą one wpływać na rozwój dorosłego człowieka?

INTERAKCJA - KOMUNIKACJA - KONTAKT

Interakcja to równoczesna aktywność dwóch lub większej liczby osób, których działania są współzależne lub wzajemnie uwarunkowane (Newcomb i in., 1965). Interakcji nie można sprowadzić tylko do psychicznej i behawioral­

nej aktywności poszczególnych jednostek. Zda­

niem cytowanych autorów: „Interakcja intere­

suje nas ostatecznie o tyle, o ile osoby uczest­

niczące w interakcji wywierają wpływ jedna na drugą” (Newkomb i in., 1965, s. 206). Według Dryll (2001, s. 8) przez:

„Interakcję społeczną rozumiemy zarówno akt komunikacyjny, jak i aktywność nakierowa­

ną na przedmiot pozostający we wspólnym polu uwagi, zarówno o charakterze współpracy, jak i walki (rywalizacji), w dowolnie zarysowanym planie czasowym”. Inni utożsamiają interakcję z serią przekazów (messages) wymienianych między osobami, w opozycji do pojedynczego przekazu, który jest komunikacją (Watzlawick, Beavin, Jackson, 1972). Według tej definicji, seria wzajemnych badawczych spojrzeń męża i żony lub ojca i dziecka byłaby interakcją, na­

tomiast wyodrębnienie jednego spojrzenia i mi­

micznej reakcji zakłopotania u męża (dziecka) na to spojrzenie - byłoby komunikacją.

Również Bullowa (1980) uważa, że zakres pojęcia „interakcja” jest szerszy niż zakres po­

jęcia „komunikacja”. Komunikacja zachodzi w trakcie interakcji, ale ojej istnieniu możemy mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są dwa warunki:

1. Treść (informacje) wymieniana między dwiema osobami (bądź większą ich liczbą) ma

dla nich takie samo bądź podobne znaczenie.

W pierwszym przypadku mamy do czynienia z komunikacją pełną, w drugim zaś z niepełną.

2. Komunikat jest nadawany po to, aby zo­

stał odebrany i wywołał określoną reakcję u od­

biorcy (intencjonalność).

Intencjonalne przekazywanie informacji oznacza, że nadawcy komunikatu zależy na tym, aby informacja została odebrana i zinterpreto­

wana przez odbiorcę zgodnie z zamiarem nadawcy. A zatem intencjonalne przekazywa­

nie znaczenia odróżnia komunikację od inte­

rakcji. „Interakcja jest więc mniej lub bardziej ograniczona co do czasu trwania i oznacza taki rodzaj kontaktu dwu lub więcej osób, w jakim stanowią one dla siebie nawzajem (dzięki per­

cepcji osób i ich zachowania się) bodźce wpły­

wające na zmianę w zachowaniu” (Tyszkowa, 1990, s. 15-16). A zatem w interakcji moje za­

chowania mogą być bodźcem dla drugiej oso­

by do zmiany jej zachowania, w komunikacji jednak moje zachowania będą „nadawane” in­

tencjonalnie po to, aby osiągnąć określony cel - właśnie ową zmianę zachowania partnera in­

terakcji. Wzrost intencjonalności nadawanych komunikatów jest ważnym czynnikiem popra­

wiającym przebieg komunikacji między nadaw­

cą i odbiorcą komunikatów.

Przejdźmy teraz do scharakteryzowania ko­

munikacji. Reber (1985, s. 136) w Słowniku psy­

chologicznym podaje następującą definicję ko­

munikacji: „Szeroko rzecz ujmując [komunika­

cja - S.F.] jest przekazywaniem (transmisją) czegoś z jednego miejsca do innego”. Hybels i Weaver (1986) uważają, że komunikacja jest procesem, w którym ludzie dzielą się informa­

cjami, uczuciami i ideami. Dla Newcomba i in­

nych (1965) komunikowanie się polega na prze­

kazywaniu wiadomości. Podobnie rzecz się ma dla Eichera(1995, s. 23): „Najprostszą definicją komunikacji jest określenie jej jako procesu wysyłania i odbierania wiadomości”. W przyto­

czonych powyżej definicjach komunikacji do­

minuje pogląd, że komunikacja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji.

Z kolei według Mollesa (1986), komunika­

cja polega na ustaleniu częściowej zgodności odczuwania między sferami osobistymi dwóch osób połączonych kanałem, przez który prze­

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe 63

pływają elementy materialne - znaki, pogrupo­

wane w pakiety informacyjne. Uważa on, że komunikacja może być definiowana jako:

„czynność skłaniająca jakiś organizm lub sys­

tem usytuowany w danym momencie R do uczestniczenia w bodźcach i doświadczeniach innej jednostki lub systemu usytuowanego w innym miejscu i w innym momencie E, z za­

stosowaniem elementów wiedzy, które są dla nich wspólne” (Molles, 1986, s. 25). Takie ro­

zumienie komunikacji zakłada wymianę do­

świadczeń, a to z kolei umożliwia wspólne wykonywanie czegoś z kimś inym, wspólne działanie.

Kolejne rozumienie komunikacji jest zwią­

zane z jej uczestnikami, czyli nadawcą i odbior­

cą komunikatów. Zdaniem Watzlawicka i innych (1972), każda komunikacja zakłada zaangażo­

wanie się w nią osób komunikujących się, a to z kolei prowadzi do powstania określonej rela­

cji między jej uczestnikami. W każdej sytuacji komunikacji można wyróżnić dwa aspekty: tre­

ściowy i relacyjny. Aspekt treściowy związany jest z przekazywaniem informacji, natomiast aspekt relacyjny dotyczy sposobu rozumienia przekazywanych informacji i tym samym de­

terminuje relację istniejącą między nadawcą a odbiorcą. Wspomniani wyżej autorzy uważa­

ją, że: „im bardziej relacja jest spontaniczna i «zdrowa», tym bardziej aspekt «relacyjny» ko­

munikacji schodzi na dalszy plan. I na odwrót, relacje «chore» charakteryzują się nieustającą debatą na temat natury relacji, natomiast zawar­

tość (treść) komunikacji traci swoją ważność”

(Watzlawick, 1972, s. 50).

Ustalenie relacji w komunikacji między nadawcą a dobiorcą komunikatów może mieć istotne znaczenie dla samego przebiegu komu­

nikacji, jak również dla interpretacji przekazy­

wanych informacji oraz dla podejmowanych przez uczestników komunikacji działań.

Podsumowując, komunikacji nie można sprowadzić jedynie do przekazywania informa­

cji. W trakcie komunikacji nadawca przekazu­

je swój stosunek emocjonalny zarówno do prze­

kazywanych treści, jak również do odbiorcy tych treści. Komunikacja służy także wymianie doświadczeń i wspólnemu działaniu. W trakcie komunikacji jest cały czas definiowana i rede- finiowana relacja między nadawcą i odbiorcą.

Wspomniane wyżej cztery wymiary komunika­

cji przedstawiono na rys. 1.

„Opanowanie” czterech wymiarów komuni­

kacji oraz swobodne posługiwanie się nimi w róż­

norodnych sytuacjach społecznych i w stosunku do różnych osób stanowi ważne zadanie rozwo­

jowe, będące podstawą nawiązywania kontaktu.

Wspólne wykonywanie czegoś, współ­

uczestniczenie, współodczuwanie wymaga jednak nie tylko komunikacji, ale przede wszystkim kontaktu. O kontakcie możemy mówić wtedy, gdy przynajmniej dwoje ludzi jest zajętych sobą, wspólnym przedmiotem lub przedmiotami (Vandel, Mueller, 1980). Zda­

niem Bokus (1984), kontakt jest możliwy wte­

dy, gdy występuje wspólne pole uwagi. Może ono dotyczyć, jak wspomniano wyżej, wspól­

nego przedmiotu percepcji lub działania, wspólnego tematu rozmowy itd. Dla Stewarta (2000) dwie osoby są w kontakcie, gdy naprze­

przekazywanie emocji/energii

Rysunek 1. Wymiary komunikacji interpersonalnej

przekazywanie informacji

wspólne wykonywanie czegoś, współuczestniczenie

ustalanie relacji

miennie mówią i słuchają w sposób maksyma­

lizujący tego, co osobiste. Moles (1986) uwa­

ża, że ustalenie kontaktu między nadawcą i od­

biorcą odbywa się na podstawie komunikacji między nimi, ale nie może się wiązać ze zbyt wysokim, negatywnym kosztem osobistym.

Z kolei Strzemieczny (1987) do ważnych ele­

mentów kontaktu zalicza:

1. Wyrażenie zainteresowania drugą osobą i chęci współpracy.

2. Uważność i odpowiednie reagowanie na jej zachowanie.

Istotne jest również stwierdzenie Szustro- wej (1987), mówiące o tym, że kontakt między osobami nie jest czymś stałym, a raczej podle­

ga dynamicznym zmianom: „Bycie z kimś w pełnym kontakcie nie stanowi stałej własno­

ści relacji między dwojgiem ludzi. Nawet oso­

by zwykle dobrze komunikujące się bywają w pełnym kontakcie ze sobą jedynie czasami, gdy dobra wola obu stron skłania je do pełnej otwartości i nieobronnej koncentracji uwagi na sobie samych, na sobie nawzajem i na tym, co się między nimi aktualnie dzieje” (Szustrowa,

1987, s. 5).

Podsumowując, kontakt jest szczególnym rodzajem relacji interpersonalnej. Charakteryzu­

je się on: dobrą komunikacją, bliskością psy­

chiczną i niekiedy fizyczną między nadawcą a odbiorcą. Ponadto ich uwaga jest wpólnie ukie­

runkowana na jakiś przedmiot, temat rozmowy, problem itd. Występuje też wspólna aktywność.

Ważne jest również stwierdzenie o zmieniającej się dynamice kontaktu, co może oznaczać, że nie jest on dany raz na zawsze w niezmienionej po­

staci.

Powyżej omówiliśmy trzy pojęcia: interak­

cję - komunikację - kontakt. Spróbujmy teraz zestawić te pojęcia, aby znaleźć między nimi

„wspólną nić porozumienia”.

Zacznijmy od pojęcia „komunikacji inte­

rakcyjnej” rozumianego jako: „proces, dzięki któremu dwie lub więcej wzajemnie zoriento­

wane na siebie osoby, zgodnie z sekwencjami zachowań ukierunkowanych na cel, przekazują sobie wzajemnie zbieżne informacje, dzięki konfiguracji znaków wielokanałowych” (Sche- rer, 1984, s. 74). Przytoczone wyżej pojęcie „ko­

munikacji interakcyjnej” łączy w sobie nie tyl­

ko interakcję i komunikację, ale również wska­

zuje na konieczność uwzględnienia zarówno komunikacji werbalnej, jak i niewerbalnej. Uwa- żamyjednak, że interakcja, komunikacja, kon­

takt nie powinny być ze sobą utożsamiane, a więc nie są synonimami tego samego zjawiska i procesu.

W odniesieniu do interakcji uważamy, że możemy ją traktować jako ciąg zachodzących między dwiema osobami zdarzeń. Niektóre są komunikacyjne, to znaczy są to takie zdarze­

nia, które niosą w sobie identyczną bądź po­

dobną treść, służą przekazywaniu emocji, umożliwiają wspólne wykonywanie czegoś, współuczestniczenie. I wreszcie są to takie zda­

rzenia, w których ustalana jest relacja między nadawcą a odbiorcą. Ważną cechą zdarzeń ko­

munikacyjnych jest intencjonalność przekazu, co oznacza, że treści są przekazywane przez nadawcę w taki sposób, aby mógł on osiągnąć założony przez siebie cel. Wzrost intencjonal- ności, a więc świadomości celu wysyłanych przez nadawcę komunikatów uznajemy za waż­

ny czynnik wpływający na efektywność komu­

nikacji.

Istotne jest również to, że komunikat świad­

czy o nadawcy, czyli że na podstawie sposobu komunikowania się oceniamy nadawcę komu­

nikatu. I wreszcie, część ze zdarzeń komunika­

cyjnych nosi znamiona kontaktu. Warto przy tym zaznaczyć, że mówiąc o zdarzeniach inte- reakcyjnych, komunikacyjnych i kontaktowych mamy na myśli to, że składają się one między innymi z odpowiednich zachowań interakcyj­

nych, komunikacyjnych i kontaktowych nadaw­

cy oraz odbiorcy. W skład zdarzeń o wspomnia­

nym wyżej charakterze - obok odpowiednich zachowań nadawcy i odbiorcy - wchodzi jesz­

cze kontekst, w którym następuje interakcja, komunikacja i kontakt.

Kontakt traktujemy jako efekt interakcji i ko­

munikacji, czyli jako cel, jako punkt dojścia.

Cechą zasadniczo różniącą interakcję, komuni­

kację i kontakt jest stopień bliskości oraz zaufa­

nia między dwiema osobami. Najmniejszy jest on w intereakcji, a największy w kontakcie.

Charakterystyczną cechą tak rozumianej interakcji komunikacyjnej jest jej kierunek: in­

terakcja —> komunikacja —> kontakt —> dalsza

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe 65

źródło szumu Rysunek 2. Model komunikacji C.E. Shannona

interakcja itd. Warto przy tym zaznaczyć, że na relację tę można spojrzeć zarówno jak na rela­

cję przyczynowo-skutkową jak i cyrkularną, W pierwszym przypadku warunkiem komuni­

kacji jest wcześniejsza interakcja i analogicz­

nie warunkiem wystąpienia kontaktu jest po­

przedzająca go komunikacja. Natomiast w przy­

padku cyrkularnego ujęcia interesującej nas tu relacji można wskazać na to, że punktem wyj­

ścia w relacji między nadawcą a odbiorcą jest interakcja i poprzez komunikowanie się mają oni możliwość nawiązania między sobą kon­

taktu, a ten z kolei umożliwia dalsze podtrzy­

mywanie interakcji itd. W ujęciu przyczynowo- skutkowym interakcji - komunikacji - kontak­

tu kładziemy nacisk na nawiązywanie kontaktu jako na bezpośredni skutek interakcji i komu­

nikacji, natomiast w ujęciu cyrkularnym pod­

kreślamy znaczenie jakości nawiązywanego kontaktu, powtarzającego się przy różnych oka­

zjach, z danymi osobami dla stosunków z tymi osobami.

„Gdy dwie jedostki wchodzą w interakcje przy następujących po sobie w czasie okazjach, a każda inerakcja może oddziaływać na inte­

rakcje następne, mówimy, że osoby te pozosta- jąw określonym stosunku” (Hinde, Stevenson- -Hinde, 1987, s. 2). Jeśli stosunek ten ma być odpowiedni, a osoby, których on dotyczy, mają z niego czerpać impuls do własnego rozwoju, to wskazana wyżej umiejętność przechodzenia od interakcji do poprawnej komunikacji w celu nawiązania kontaktu, może odgrywać w tych wysiłkach istotną rolę.

SPOSOBY KOMUNIKOWANIA SIĘ DOROSŁEGO Z INNYMI

Uważamy, że można wyróżnić trzy modele pro­

cesu komunikacji: 1) jednostronny, 2) dwustron­

ny oraz 3) relacyjny. Modele te odwierciedlają najczęściej spotykane sposoby komunikowania się dorosłego z innymi osobami. Poniżej omó­

wimy model komunikacji jednostronnej i dwu­

stronnej, natomiast model relacyjny zostanie scharakteryzowany w następnym podrozdziale.

Charakterysytkę każdego z tych modeli zamy­

kają implikacje rozwojowe, wynikające ze sto­

sowania tych modeli przez osobę dorosłą w pro­

cesie komunikowania się z innymi.

Jednostronny model komunikacji charak­

teryzuje się przesyłaniem informacji od nadaw­

cy do odbiorcy. Egzemplifikacją tego typu procesu komunikacji jest model komunikacji C.E. Shanno­

na (1948), przedstawiony na rys. 2.

Ogólna idea tego schematu przedstawia się następująco: źródło informacji - najczęściej człowiek, dokonuje selekcji informacji przezna­

czonych dla nadawcy. Ponieważ, zgodnie ze spo­

strzeżeniem Millera (1951), informacji „czystej”

przesłać nie można, co oznacza, że nie ma moż­

liwości bezpośredniego komunikowania myśli, konieczne jest przekształcenie informacji przez przekaźnik w sygnał, który przechodzi przez odpowiedni kanał i dociera do odbiorcy, aby wywołać w nim określony efekt. Scharakteryzuj­

my dokładniej poszczególne elementy modelu komunikacji Shannona:

1. Źródło informacji - to najczęściej osoba bądź urządzenie, które wytwarza komunikat.

Osoba ta, czyli nadawca komunikatu, inicjuje proces komunikacji, a więc musi również do­

konać, jak wspomnieliśmy wyżej, wyboru od­

powiednich informacji spośród wielu możli­

wych (Fiske, 1999).

2. Przekaźnik (nadajnik) - to urządzenie, które zamienia informacje w taki rodzaj sygna­

łu, który można przesłać odbiorcy. Przykłado­

wo głos ludzki w słuchawce telefonicznej zo- staje przekształcony w elektryczne oscylacje.

Konieczne jest zatem przekształcenie informa­

cji w jakąś formę energii możliwej do przesła­

nia, ponieważ, jak wspomnieliśmy wcześniej, informacji „czystej” przesłać po prostu nie można. Fiske (1999, s. 23) uważa, że: „W przy­

padku rozmowy przekaźnikiem stają się usta, dźwięk fal przechodzących przez kanał po­

wietrzny - sygnałem (...), a ucho słuchacza - odbiornikiem”.

3. Kanał - jest według Shannona (1948) nośnikiem wykorzystywanym do przekazywa­

nia sygnału. Zdaniem Millera (1951), kanał to środek, dzięki któremu pokonywany jest dy­

stans czasowy i przestrzenny między nadaw­

cą a odbiorcą. Z kolei Reber (1985, s. 116), wskazując na niewątpliwe pochodzenie tego terminu z teorii informacji uważa, że kanał jest raczej „kompletnym systemem nadającym się do przesyłania sygnału z fazy wejściowej do końcowej fazy wyjściowej. Kanał najczęściej funkcjonuje w oparciu o pewien kod lub ję­

zyk, który łączy wejście i wyjście w pewien systematyczny sposób”.

4. Kod - jest systemem, który łączy prze­

kaźnik i odbiornik, a stosując Shannonowski model do komunikacji międzyludzkiej - nadaw­

cę i odbiorcę komunikatów. Dzięki wspólnemu kodowi mogą oni nie tylko wysyłać i odbierać informacje, ale również możliwe jest między nimi porozumienie. Według Nowej encykope- diipowszechnej PWN(1995, s. 393-394): „Kod (...) [to] zbiór wzajemnie jednoznacznego przy­

porządkowania jednego skończonego zbioru elementom drugiego skończonego zbioru. Naj­

częściej występuje przypadek, gdy jeden zbiór jest alfabetem, tzn. zbiorem liter, liczb lub in­

nych znaków, a drugi jest zbiorem ciągów ele­

mentów sygnału, czyli wiadomości”. Inna de­

finicja mówi: „Kod jest systemem znaczenio­

wym, wspólnym dla członków danej kultury lub subkultury. Składa się zarówno ze znaków (np.

znaki fizyczne oznaczające coś więcej niż one same), jak i zasad lub konwencji, które okre­

ślają, jak i wjakim kontekście znaki te są uży­

wane i w jakie kombinacje można je układać w celu bardziej złożonego przekazu” (Fiske, 1999, s. 36). I tak na przykład kod językowy umożliwia przekształcenie myśli w komunikat językowy, jak również wzajemne komuniko­

wanie między nadawcą i odbiorcą, pod warun­

kiem wszakże, że obydwaj znają i stosują ten sam kod językowy, czyli mówią tym samym językiem.

5. Odbiornik - to system zmieniający sy­

gnały emitowane w formie pewnej energii w in­

formację. Jest on odpowiedzialny za rekon­

strukcję komunikatu z sygnału.

6. Cel - to osoba (rzecz), dla której komu­

nikat jest przeznaczony.

7. Szum. Proces komunikacji między nadaw­

cą i odbiorcą może być w różny sposób zakłó­

cony. W modelu Shannona chodzi o szum poja­

wiający się wewnątrz kanału. Może on być spo­

wodowany różnymi przyczynami, np. zbyt małą przepustowością kabla telefonicznego, przerwa­

mi w nadawniu sygnału itd. Koncepcja szumu może być jednak poszerzona w taki sposób, aby oznaczała każde zakłócenie wpływające nega­

tywnie na przesyłanie i odbieranie sygnału.

Stejnberg (2002) - krytykując model Shan­

nona - wskazuje, że uwzględnia on tylko tech­

niczne cechy komunikacji. Ponadto jest to mo­

del liniowy, a zatem przyczynowo-skutkowy.

Komunikacja przebiega w nim jednokierunko­

wo; mamy do czynienia z jednostronnym prze­

kazywaniem informacji: od nadawcy do odbior­

cy. Ta jednostronna relacja między nadawcą a odbiorcą, a więc istnienie asymetrii w relacji między nimi, ma określone konsekwencje dla przebiegu procesu komunikacji. Stewart (2000) określa taką komunikację jako działanie. Ko­

munikacja jest tu ograniczona do jednostron­

nego przekazywania myśli i to w taki sposób, aby inni je zrozumieli oraz przyjęli bez zbęd­

nego komentarza. „Jest to taki pogląd na ko­

munikowanie się, w którym zakładamy, że to, co mówimy, ma moc sprawczą: np. «Powiedzia­

łem mu, jak ma to zrobić'.» «Powiedziałem mu,

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe 67

że robi się to konkretnie tak a tak.» Albo: ».Do­

kładnie im wyjaśniłem, jak mają wykonać to zadanie, a oni i tak zrobili to po swojemu.» (ibi­

dem, s. 45). Do podanych przykładów można dodać jeszcze inne, np.:

- Polecenie wydane dziecku w sposób jed­

nostronny, bez oczekiwania na jego jakąkolwiek reakcję (oczekujemy tylko spełnienia polece­

nia bez słowa komentarza z jego strony).

- Przekazanie oodbiorcy informacji bez odebrania od niego informacji zwrotnych. Przy­

kładem takiej sytuacji może być wizyta u kiep­

skiego lekarza, który przekazuje pacjentowi informacje na temat jego choroby, nie zwraca­

jąc uwagi na to, jaki to wywoła efekt.

Stewart (2000, s. 45) uważa: „W takich przy­

padkach rządzi koncepcja, że komunikacja jest tym, co Ja robię. Z tego punktu widzenia ko­

munikacja nie zachodzi «pomiędzy», lecz ra­

czej «wewnątrz» komunikującego. Kiedy spra­

wy się nie układają, przyczyną są braki w moim bądź cudzym komunikowaniu się. Innymi sło­

wy, z tego punktu widzenia komunikacja jest działaniem, czymś zdeterminowanym całkowi­

cie przez wybory komunikującego”.

Podsumowując, jednostronny proces komu­

nikacji charakteryzuje się asymetrią polegają­

cą na tym, że przebiega on jedynie od nadawcy do odbiorcy. Nadawca nie troszczy się o to, czy komunikat został w ogóle odebrany, czy został zrozumiany i co odbiorca myśli bądź sądzi na jego temat. Jest to, niestety, jeden z najczęściej występujących typów komunikacji, występu­

jący w różnych sytuacjach komunikacyjnych, a jego stosowanie prowadzi nie tylko do zu­

bożenia procesu komunikacji między nadaw­

cą a odbiorcą, ale również do częstych mię­

dzy nimi nieporozumień. Jak pisze Stewart (2000, s. 46): „wynika z niego [modelu komu­

nikacji jako działania - S.F.], że niezależnie od wszelkich zmian sytuacji komunikujący jest na przykład zawsze «nauczycielem», a nigdy

«uczniem», zawsze «szefem», a nigdy «przyja­

cielem»”. Stosując komunikacjęjako akcję, dzia­

łanie, pomijamy sprzężenie zwrotne - coś, co powinno być obecne w każdym ludzkim komu­

nikowaniu się.

Przejdźmy do scharakteryzowania wybra­

nych implikacji rozwojowych dla dorosłych,

wynikających z modelu komunikacji jedno­

stronnej. Zatem w omawianym modelu:

1. Występuje asymetryczna komunikacja interpersonalna. Nadawca jest całkowicie skon­

centrowany na sobie. Może z tego wynikać brak wrażliwości na innych, co prowadzi do ograni­

czenia rozwoju emocjonalnego, społecznego i moralnego.

2. Jeśli coś się nie udaje w komunikacji, to winny jestem ,ja” lub „ty” (częściej). Może następować proces przerzucania odpowiedzial­

ności na partnera komunikacyjnego. Jednocześ­

nie zahamowaniu ulega ważna kategoria oso- bowościowo-społeczna „my”.

3. Obowiązuje podporządkowanie się od­

biorcy nadawcy, co w przypadku rozbieżnych interesów między dorosłym a dzieckiem, bądź między dwiema osobami dorosłymi, może pro­

wadzić do konfliktów. Jeśli w sytuacji konflik­

towej stosowany jest w dalszym ciągu model komunikacji jednostronnej (a jest to najbardziej prawdopodobne), to konflikt nie będzie rozwią­

zany w sposób funkcjonalny. Doprowadzi to do frustracji i poczucia niskiej wartości osoby bio- rącej udział w konflikcie, jednak szczególnie dużą bezsilność odczuje osoba podporządko­

wana.

4. Komunikujący jest zawsze „nauczycie­

lem”, a nigdy „uczniem”. Z tego powodu syn- tonia jest utrudniona, a zrozumienie czyjegoś punktu widzenia wręcz niemożliwe. Brak współodczuwania i usztywnienie myślenia to kolejne konsekwencje dla rozwoju emocjonal­

nego i poznawczego.

5. Występuje brak współpracy z innymi ludźmi bądź jej znaczne ograniczenie. Ograni­

cza to możliwość nawiązania satysfakcjonują­

cych relacji społecznych.

6. Osoba komunikująca się w sposób jed­

nostronny ma niewielkie szanse na wzbogace­

nie własnego doświadczenia, w tym również o doświadczenia innych osób.

Komunikowanie się zgodnie z zasadami modelu komunikacji jednostronnej może być więc wyrazem cynizmu. Może jednak także pro­

wadzić osobę stosującą ten model do cierpie­

nia i zwątpienia. Uczucia te wymagają jednak odrobiny wrażliwości i refleksji. Jest bardzo prawdopodobne, że tych właśnie cech brakuje

osobom jednostronnie komunikującym się z in­

nymi.

Drugi model komunikacji nazywany jest dwustronnym bądź interakcyjnym. W modelu tym komunikacja jest rozumiana jako: 1) naprze­

mienne wysyłanie i odbieranie komunikatów przez nadawcę i odbiorcę; 2) nie tylko akcja, a więc wysyłanie komunikatów w kierunku od­

biorcy, ale również i jego reakcja na otrzymy­

wane komunikaty. Zatem w interakcyjnym ro­

zumieniu komunikacja zawiera nie tylko bodziec (komunikat nadawcy), ale również reakcję (ko­

munikat odbiorcy na komunikat nadawcy).

Reagowanie odbiorcy na komunikat nadaw­

cy jest możliwe dzięki mechanizmowi sprzę­

żenia zwrotnego, natomiast sam komunikat - reakcja odbiorcy na komunikat nadawcy nosi nazwę informacji zwrotnej. Przedstawione wyżej rozważania można ująć w następujący sposób.

W modelu komunikacji dwustronnej, uwzglę­

dniającym przepływ informacji między nadaw­

cą a odbiorcą oraz wysyłanie i odbieranie in­

formacji zwrotnych, relacja między osobami może być bardziej symetryczna niż w modelu komunikacji rozumianej jako działanie. Zda­

niem Stewarta (2000), interakcyjny punkt wi­

dzenia oddaje w znacznym stopniu złożoność procesu komunikacji. „Kładzie bowiem nacisk

na to, że komunikacja zawiera nie tylko akcję, ale raczej akcję i reakcję, nie tylko bodziec, ale i bodziec, i odpowiedź. Z tej perspektywy «do­

brze» komunikujący nie tylko sprawnie przy­

gotowuje i przesyła przekazy, ale także śledzi znaczące reakcje na swoją komunikację. Ba­

danie ludzkiej komunikacji staje się badaniem tego, jak ludzie «rozmawiają» i jak «odpowia­

dają»” (Stewart, 2000, s. 46). A zatem prowa­

dzenie rozmowy, zadawanie pytań, udzielanie odpowiedzi mogą być dobrą ilustracją tego typu procesu komunikacji.

Istnieją jednak również pewne słabości in­

terakcyjnego modelu komunikacji. Jednym z najpoważniejszych zarzutów formułowanych przez Stewarta (2000) wobec interakcyjnego modelu komunikacji jest to, że nadal zniekształ­

ca on ludzką komunikację, traktując ją jako se­

rię przyczyn i skutków, bodźców i reakcji. Bio- rąc pod uwagę ludzkie zachowania komunika­

cyjne, nie zawsze wiemy, co jest bodźcem a co reakcją, mówiąc precyzyjniej, czy np. reakcja odbiorcy stanowi jedynie prostą reakcję na bo­

dziec nadawcy, czy też może jest w znacznym stopniu uzależniona od wcześniejszych bodź­

ców wysłanych przez nadawcę.

Porozumiewanie się zgodnie z modelem komunikacji dwustronnej może mieć określo­

ne konsekwencje rozwojowe dla dorosłych.

Rysunek 3. Proces komunikacji w ujęciu interakcyjnym

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe 69

Poniżej przedstawiamy najważniejsze z nich.

1. Naprzemienne wysyłanie i odbieranie komunikatów jest zapowiedzią większej syme- tryczności relacji z innymi (aspekt społeczny).

2. Konsekwencją tego jest częstsze uwzględ­

nianie czyjegoś punktu widzenia i większa otwartość (rozwój poznawczy i osobowości).

3. Model dwustronny umożliwia regulację przekazywanych komunikatów (zachowań) dzięki sprzężeniu zwrotnemu. Staje się możli­

we nadawanie i odbieranie informacji zwrot­

nych, co zwielokrotnia skuteczność komunika­

cji (aspekt społeczny).

4. Ponieważ słabością tego modelu jest to, że nie wiemy, czy aktualna reakcja osoby, z którą się komunikujemy, jest odpowiedzią na poprze­

dzający ją bezpośrednio bodziec, czy też może zależy od bodźców wcześniejszych - koniecz­

na jest lepsza znajomość osoby, z którą się ko­

munikujemy, jak również kontekstu, w którym ona funkcjonuje. Zwiększenie pola zaintereso­

wania drugą osobą może doprowadzić do lep­

szego zrozumienia jej działań i uwarunkowań emocjonalnych jej aktywności (rozwój poznaw­

czy i emocjonalny oraz społeczny).

Podsumowując, możemy powiedzieć, że w modelu komunikacji dwustronnej jest moż­

liwe komunikacyjne „zobrazowanie” (dzięki sprzężeniu zwrotnemu i informacjom zwrot­

nym) własnej osoby w reakcjach partnera oraz że wykształca się pewien rodzaj wrażliwości na osobę, z którą wchodzimy w interakcję.

POŻĄDANY MODEL KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ DOROSŁEGO Z INNYMI

Trzeci model komunikacji nazywany jest rela­

cyjnym. Komunikacja zachodzi pomiędzy oso­

bami, ale nadawca i odbiorca, bardziej niż na sobie, są skoncentrowani na tym, co stanowi przedmiot, meritum komunikacji. Między nadawcą, odbiorcą i przedmiotem komunika­

cji wytwarza się zatem relacja trójstronna. Za­

leżność tę ilustruje rys. 4.

W tej trójstronnej relacji - nie wahamy się użyć określenia „trójsymetria”, czy też relacja

„trójkątności” - równie ważny, jeśli nie waż­

niejszy, od aktorów komunikacji, czyli nadaw­

cy i odbiorcy, staje się przedmiot komunikacji, tworzący jej meritum. Przedmiotem komunika­

cji może być problem, różnica zdań, uzgodnie­

nie rozumienia pewnego pojęcia, czy też wy­

Rysunek 4. Trójstronna relacja między nadawncą, odbiorcą i przedmiotem komunikacji w relacyjnym typie procesu komunikacji

danego polecenia. Nadawca i odbiorca koncen­

trują się przede wszystkim na tym, co stanowi przedmiot komunikacji. Można zatem powie­

dzieć, że komunikacja między nadawcą i od­

biorcą dzieje się poprzez przedmiot komuni­

kacji i ze względu na niego bardziej - niż ze względu na osoby nadawcy i odbiorcy.

Stewart (2000, s. 48) - mówiąc o relacyjnym, transakcyjnym ujęciu komunikacji - zauważa:

„«Soczewki» akcyjne i interakcyjne skupiają się na jednostkach i zachowaniach jednostkowych, podczas gdy «soczewki» transakcyjne skupiają się na tym, co ludzie robią razem. Spojrzenie transakcyjne objaśnia zatem to, co dzieje się pomiędzy ludźmi, w jaki sposób współpracują

oni na rzecz konstrukcji znaczenia”.

Konsekwencją relacyjnego spojrzenia na komunikację jest poszukiwanie pewnego rodza­

ju bliskości między nadawcą i odbiorcą komu­

nikatów, bliskości zapośredniczonej przez przedmiot komunikacji. Bliskość ta może być nazwana kontaktem. Cytowany wyżej autor pi- sze: „Synonimami kontaktu są «zjednywanie»,

«związek», «połączenie», «wspólnota», «bli­

skość». Zatem kontakt pomiędzy osobami za­

chodzi na zewnątrz jednostek, tam gdzie się one stykają. Oznacza to, że kontakt pomiędzy oso­

bami polega na wzajemności i współpracy”

(Stewart, 2000, s. 55).

Konsekwencje porozumiewania się zgodnie z regułami relacyjnego modelu komunikacji są następujące:

1. Koncentracja na meritum sprawy pozwala na większe zdystansowanie się do niej i tym samym na bardziej obiektywne ujęcie.

2. Dzięki koncentracji na meritum, nawet w sprawach trudnych, jest możliwe odpowied­

nie do zadania pobudzenie emocjonalne.

3. Przedmiotem komunikacji jest rozbież­

ność, problem, różnica zdań, a nie to, że taka rozbieżność powstała. Daje to możliwość spo­

kojniejszej wymiany informacji między nadaw­

cą i odbiorcą i uzgodnienia między nimi znaczeń.

4. Konsekwencją stosowania modelu komu­

nikacji relacyjnej jest większa bliskość między nadawcą i odbiorcą. Daje to możliwość udzie­

lenia wsparcia drugiej osobie.

5. Komunikowanie się zgodnie z zasadami omawianego modelu najbardziej wzbogaca

doświadczenie osób, ponieważ zarówno nadaw­

ca, jak i odbiorca zachowują otwartość poznaw­

czą i emocjonalną.

Zatem we wczesnej dorosłości model komu­

nikacji relacyjnej umożliwia dorosłym, jak rów­

nież innym uczestnikom procesu komunikacji:

1. osiąganie intymnych relacji z bliską oso­

bą i podejmowanie odpowiedzialności za nią, jak również nawiązanie partnerskich relacji z in­

nymi ludźmi;

2. fizyczne i psychiczne przeżywanie bli­

skości, co przyczynia się do ugruntowania po­

czucia własnej wartości i regulacji poziomu samooceny;

3. ugruntowanie trzech wymiarów dojrza­

łości psychicznej: autonomii jednostki, wglądu we własne motywy i wspomnianych powyżej relacji partnerskich;

4. relatywizm myślenia, czyli pozwala uwzględniać i przejmować doświadczenia in­

nych osób (spojrzenie na daną sprawę z odmien­

nego punktu widzenia).

W okresie średniej dorosłości dzieci zaczy­

nają dorastać i konieczne jest przestawienie się rodziców z dotychczasowego, często jedno­

stronnego, lub dwustronnego modelu komuni­

kacji na relacyjny. Dzieje się tak dlatego, że jak pisze Olejnik (2000, s. 243-244): „Podstawo­

wym zadaniem, przed jakim stoją rodzice, jest zaakceptowanie zwiększonej potrzeby autono­

mii, eksplorowania świata i niezależności do­

rastających dzieci, a jednocześnie zaspokaja­

nie w dalszym ciągu istniejącej potrzeby po­

mocy i wsparcia. Jest to podstawowy warunek w miarę łagodnego przejścia przez trudny okres budowania stosunków z dorastającymi dzieć­

mi na nowych zasadach”. Model symetryczny pozwala właśnie to osiągnąć.

KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA A ROZWÓJ CZŁOWIEKA

DOROSŁEGO - PODSUMOWANIE

Kończąc rozważania na temat wpływu stoso­

wanych modeli komunikacji interpersonalnej na rozwój dorosłych, można stwierdzić, że:

1. W praktyce komunikacji, w różnorodnych sytuacjach rodzinnych i pozarodzinnych są sto­

Specyfika komunikacji interpersonalnej w okresie dorosłości. Aspekty rozwojowe 71

sowane wszystkie modele komunikacji interper­

sonalnej, ale ich „moc” rozwojowa i komuni­

kacyjna jest zróżnicowana.

2. Model komunikacji jednostronnej jest najbardziej nasycony interakcją, model komu­

nikacji dwustronnej - komunikacją, natomiast model komunikacji relacyjnej - kontaktem.

3. W modelu komunikacji relacyjnej poja­

wia się najwięcej pozytywnych wątków komu­

nikacyjnych i pozytywnych implikacji rozwojo­

wych dla osób w taki właśnie sposób się komu­

nikujących. Spostrzeżenie to dotyczy zarówno sytuacji komunikowania się osoby dorosłej z członkami rodziny, jak i ze współpracowni­

kami.

4. W komunikcji przebiegającej zgodnie z modelem symetrycznym jest możliwe uzgad­

nianie intencji nadawcy i odbiorcy w stopniu znacznie większym niż w modelach wcześniej cytowanych. Być może uzgadnianie intencji, prowadzące do większej „intencjonalności”

przekazu, jest kluczem do udanego, międzypo­

koleniowego przekazywania doświadczeń. Pra­

gniemy jednak podkreślić, że u źródeł tego prze­

kazu tkwi zawsze dobry kontakt między nadaw­

cą i odbiorcą.

5. Model komunikacji jednostronnej może­

my nazwać „celowym”. Sprawdza on się najle­

piej w sytuacjach zadaniowych i gdy dzieciom grozi niebezpieczeństwo. Model komunikacji dwustronnej można nazwać „dyskusyjnym”.

O ile dyskusja nie dotyczy spraw nadto skom­

plikowanych, może on się sprawdzić w prakty­

ce komunikacyjnej. Natomiast w modelu ko­

munikacji relacyjnej, który można nazwać

„transcendentnym”, jest możliwe przekracza­

nie własnych ograniczeń i istnieje szansa na po­

jawienie się nowych jakości myślenia, działa­

nia oraz komunikowania się z innymi ludźmi.

6. Osoba dorosła, komunikująca się z inną zgodnie z zasadami modelu relacyjnego, funk­

cjonuje w paradygmacie współzależności. Jest to paradygmat oznaczający „my”. My możemy to zrobić. My możemy współdziałać. My mo­

żemy osiągnąć nowe cele, stworzyć nową ja­

kość.

LITERATURA

Bokus B. (1984), Nawiązywanie interakcji społecznych przez małe dziecko. Wrocław-Warszawa-Lublin- -Poznań-Kraków: Ossolineum.

Bullowa M. (1980), The beginnings of interpersonal communication. Cambridge: Cambridge University Press.

Dry 11 E. (2002), Interakcja wychowawcza. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.

Eicher J. (1995), Sztuka komuniowania się. Łódź: Ravi.

Erikson E. (1968), Identity, youth, and crises. N.Y.: Norton.

Fiske J. (1999), Wprowadzenie dobadań nad komunikowaniem. Wrocław: Astrum.

Gurba E. (2000), Wczesna dorosłość [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempala (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, 202-233. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hinde R., Stevenson-Hinde J. (1987), Interpersonal relationship nad child develeopment. Developmental Review, t. 7, 1-21.

Hybels S., Weaver R. II (1986), Communicating effectively. N.Y.: Random House.

Levinson D.I. (1978), The seasons of a man s life. N.Y.: Ballantine Books.

Miller G. (1951), Language and Communication. London: McGrow Hill.

Molies A. (1986), Theorie structural de la communication et société. Paris: Masson.

Newcomb Th.M., Turner R.H., Converse Ph.E. (1985), Psychologia społeczna. Warszawa: PWN.

Nowa eneykopediapowszechna PWN ( 1995), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Olejnik M. (2000), Średnia dorosłość. Wiek średni [w:] B. Harwas-Napierała, J.Trempała (red.), Psycholo­

gia rozwoju człowieka, t. 2, 234-262. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Reber A.S. (1985), Dictionary of Psychology. London: Penguin Books.

Scherer K..R. (1974), Les fonctions des signes non-verbaux dans la conversation [w:] J. Cosnier, A. Bras­

sard (red.), La communication non verbal. Neuchâtel, Paris: Delachaux et Niestle.

Shannon C.E. (1948), A mathematical theory of communication. Bell System Technical Journal, vol. 27.

Stejnberg A. (2000), Podstawy komunikacji społecznej w edukacji. Wrocław: Astrum.

Stewart J. (2000), Komunikacja interpersonalna - kontakt między osobami [w:] J. Stewart (red.), Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strzemieczny J. (1987), Nie ma indywidualnego zbawienia. Nowiny Psychologiczne, t. 58, 66-74.

Szustrowa T. (1987), Swobodne techniki diagnostyczne. Warszawa: UW.

Tyszkowa M. (1990), Rodzina, doświadczenie i rozwój jednostki. Paradygmat społeczny badań [w:] M. Tysz- kowa (red.), Rodzina a rozwójjedostki, 13-37. Poznań: Wyd. Nakładem Centralnego Programu Badań Podstawowych 09.02.

Watzlawick R, Beavin J.H., Jackson D.D., (1972), Une logique de la communication. Paris: Points.

Vandell P., Mueller E. (1980), Peer play and friendships during the first two years [w:] H.C. Foot, A.J. Chap­

man, J.R. Smith (red.), Friendships and social relations in children. Chichester: Wiley.