Współdziałanie metadanych dla integracji informacji na poziomie globalnym

BIULETYNBIBLIOTEKIJAGIELLOŃSKIEJ

R. LXVII 2017

MAREK NAHOTKO

(Uniwersytet Jagielloński, Kraków)

WSPÓŁDZIAŁANIEMETADANYCHDLAI N T E G R A C J I I N F O R M A C J I NAP O Z I O M I E G L O B A L N Y M

WSTĘP

Bibliotekiutraciłydawnymonopolnatworzeniekatalogów–

zbiorówmetadanych.K a ż d y możestworzyćwłasnykatalog;kiedyś,gdykatalogist anowiłyzbiórfiszek,zewzględunamałyzasięgtakichpracniemiałyoneznaczenia.

Teraz,w formieelektro-

nicznej każdyzbiórmetadanychmożebyćdostępnydlacałegoświata,możebyćscalanyz

innymi,możeteższybkopowiększaćswojąobjętośćdziękiwspółpracyrozproszonychinternautów.P owstajewielestandardównawszystkichpoziomachmetadanych, służą-

c y c h różnymcelom,w tymdziesiątkischematówmetadanychwrazichz lokalnymimu- tacjami.Wjakisposóbtenheterogenicznymodelfunkcjonowaniametadanychpogodzićmożna z globalnym zasięgiem Sieci?

Pracesłużącerozwiązaniutychproblemówpodejmowanebyłyoddawna,wiąż ąs i ę onez

poszukiwaniemsposobówzapewnieniatakzwanegowspółdziałaniasystemówi n f o r m a c y j n y c h , określanegotakżezangielskainteroperacyjnością¹⁽interoperability).W s p ó ł c z e s n e systemyinformatyczne,wszczególnościsłużącewyszukiwaniuinform a-c j i , w tymtakżenaukowej,bardzorzadkofunkcjonującałkowicieodrębnie,bezpowią- zań(przynajmniejorganizacyjnych)zinnymisystemami.Stwierdzenietojestprawdziw- s z e w odniesieniudosystemówinformacyjnychdostępnychw Internecie,którypowstałpoto,abyułatwiaćwspółpracęmiędzyludźmiwykorzystującymiw swoichdziałaniachk o m p u t e r y w

celuuzyskiwaniadostępudodanychodległychi rozproszonych. Współ-pr a c a od by wa si ę na w sz yst ki c h poz i om a c h systemówinformacyjnych, a bardzoważnąrolęw tym zakresie odgrywa wspomnianewspółdziałaniew zakresie tworzenia i stoso-

1Współdziałanie

częstowliteraturzeinformatycznejiinformatologicznejnazywanebywainteroperacyj- nością,cojestniezbytszczęśliwąkalkąterminuzjęzykaangielskiego.Wartykuleużywampolskiegotermi- nuwspółdziałanie,którenietylkojestpoprawnejęzykowo,lecztakżewłaściwieoddajeistotęzagadnienia.

250

waniametadanychpochodzącychz wielusystemów,zróżnicowanychpodwzględemse- m a n t y c z n y m i

syntaktycznym.Jakważnejesttozagadnienie,świadczyopiniaBarbarySosińskiej- Kalaty,którapisze,żemetadanei ichwspółdziałaniesąjednymz kilkuza- sadniczychpólbadawczychwspółczesnejorganizacjiwiedzy².Decydująotymtechnicz- n e uwarunkowaniaprzetwarzaniazasobówwiedzyi informacji,utrwalonychw formiec y f r o w e j iudostępnianychwInternecie.Efektywnaorganizacjainformacjiw sieciachrozproszonychwymagastosowaniametadanychtworzonychwtakisposób,abybył ymożliwedostosowaniawrazz

programamikomputerowymi,októrychistnieniutwórcam e t a d a n y c h c z a s e m n a w e t n i e w i e .

WedługGetanehaAlemu[iinnych]wtymzakresiemożliwesądwapodejścia³.W środo wiskutradycyjnym(katalogówkartkowych),anawetpierwszychbibliotecznychsystemówko mputerowychjedynymnaprawdęmożliwymdopraktycznejrealizacjibyłodziałaniebazującena ontologicznympunkciewidzeniaopartenaobiektywizmie,gdziep r a c e dotyczącemetad anychsąautorytatywne,hierarchiczneizmierzającedorealizacjij e d n e g o ijedyniesłusznego rozwiązania.Wewspółczesnym,otwartymśrodowiskusie-c i g l o b a l n y c h c o r a z w i ę k s z ą r o l ę o d g r y w a p u n k t

w i d z e n i a z w i ą z a n y z kierunkiem filo-

z o f i c z n y m zwanymspołecznymkonstruktywizmem,w którymznacze niadlazjawiski obiektówświataotaczającegosąwyznaczaneprzeznas;nieistniejąnieza leżnieodnas,odnaszejświadomości⁴.Wówczaswspółdziałaniemetadanychzapewnianeje stn i e poprzeznarzucaniestandardów,leczprzezwspółpracęwróżnorodności.

WSPÓŁDZIAŁANIE SYSTEMÓWI N F O R M A C Y J N Y C H

Owspółdziałaniumetadanychtrudnomówićbezwspomnieniaowspółdziałan iun a wyższympoziomie–systemówinformacyjnych.WedługKazimierzaSubietywspół- działaniesystemówinformacyjnychto„możliwośćwymianydanychpomiędzywielo- m a systemami,z różnymsprzętemi oprogramowaniem,strukturamidanychiinterfejsa- mi,zminimalnąutratątreściifunkcjonalności”⁵.Zgodniez

tądefinicją,współdziałaniejestinherentnącechąsystemówkomputerowych(informatycznyc h).Każdysystemkom-

puterowyskładasięprzynajmniejzdwóchwspółdziałającychelementów:sprzętuiopro- g r a m o w a n i a . Wrazzewzrostemliczbywspółdziałającychsystemówpowstajepotrzeb awspółdziałaniana wielu poziomach.

2B.

S o s i ń s k a - K al a t a,Ewolucjaparadygmatubadańorganizacjiwiedzy,[w:]Naukao informa-c j i w okresiezmian, red. B. S o s i ń s k a - K a l a t a, E. C h u c h r o,Warszawa2013, s. 124.

3G.

Al e m u,B.S t e v e ns,P.R o s s,Towardsa conceptualframeworkforuser-drivensemanticme- t a d a t a interoperabilityindigitallibraries.Asocialconstructivistapproach,„NewLibraryWorld”vol.113,2 0 1 2 , n r 1 / 2 , p . 4 0 .

4T.

D u f fy,D.J o n as s e n,Objectivistandconstructivistconceptionsoflearningandinstruction, [ w : ] Constructivism and the technology of instruction.Aconversation,Hillsdale 1992, p. 3.

251

5K. S u b i e t a,

Słownikterminówzzakresuobiektowości,Warszawa1999, s.218.

Wpublikacjachinformatycznychspotykasięwieletekstównatematwspółdziała- niasystemówinformacyjnych.Naprzykładrozbudowanymodelwspółdziałaniasyste- mówinformacyjnychprzedstawiłMiguel Manso-Callejozzespołem.Na podstawiedo- stępnejliteraturywyróżnionezostałynastępującepoziomywspółdziałania:

 Techniczny:bityibajty,pliki,przetwarzanie,protokołykomunikacyjnenapozio- miesprzętui oprogramowania;

 Syntaktyczny: uzgodnione formaty i struktury danych,językitakie jak XML;

 Semantyczny:dotyczyznaczeniainformacji,obejmujewspólnesłownikiterminów,umo żliwiająceinterpretacjęichznaczenia;współdziałaniesemantycznewspomaga-

jąstandardyispecyfikacjedefiniująceschematywymianyinformacji;

 Pragmatyczny:metodyi procedurydlaobsługiwymienianychdanych,definicjein- terfejsów;

 Dynamiczny:nadzórtransferu danych, monitoring sieci i innychsystemów;

 Konceptualny:modelowaniesystemui danychw

standardowejdokumentacji,bezwzględuna zastosowany rodzaj modelu;

 Organizacyjny:celebiznesowe,politykadostępui wykorzystaniadanych,modelo- wanieprocesów,wzorcepostępowania,wzorceodpowiedzialnościprzydatne pod- c z a s ocenysystemu⁶.

Specyficznącechąwspółdziałaniasystemówinformacyjnychjestistotnarolame- tadanychwtymzakresie,znajdująoneswojemiejscewkażdymmodeluopisującymw s p ó ł d z i a ł a n i e systemów.Wstrukturzeprzedstawionejpowyżejbędąonefunkcjo no-

w a ć przedewszystkimnapoziomiesemantycznym,chociażnainnychpoziomachtakżeznaj dujązastosowanie.

WSPÓŁDZIAŁANIEMETADANYCH:PODEJŚCIE OBIEKTYWISTYCZNE

Współdziałaniemetadanychmożnawięcuważaćzaczęśćogólniejszegozagad- nieniawspółdziałaniasystemówinformacyjnych.MikaelNilssonprzedstawiłnastę- pującądefinicjęwspółdziałaniametadanych:jestto„zdolnośćdwóchlubwięcejsys- temówlubichskładnikówdowymianydanychopisowychorzeczachorazdointer- pretowaniadanychopisowych,podlegającychwymianiewsposóbspójnyzinterpre- tacjątwórcydanych”⁷.

WedługStuartaWeibelawymianametadanychpomiędzysystemamiinformacyj -n y m i w y m a g a porozumieńna trzech poziomach:

6M.

M a n s o - C a l l e j o,M.Wa c h ow i c z,M.B e r n a bé - Po v e d a,Automaticmetadatacre- at i o n forsupportinginteroperabilitylevelsofspatialdatainfrastructures,

[w:]GSDI11WorldConferenceS p a t i a l DataInfrastructureConvergenceRotterdam,15–19June2009, [online]http://www.gsdi.org/gsdi-conf/gsdi11/papers/pdf/194.pdf[dostęp:25.05.2016].

7M.

N i l s s o n,Frominteroperabilitytoharmonizationinmetadatastandardization,Stockholm2010,p . 1 3 .

 Semantyki:znaczenienadawanewyrażeniombudowanymprzypomocymetada -

n y c h . Semantykajestdomenąludzi.Uzgadnianiesemantykipolegan abudowieu z g o d n i o n e j strukturyelementówmetadanych(pólipo dpól),takiejnaprzykład,j a k D C M E S ⁸.

 Syntaktyki:metodykodowaniaelementówmetadanychwtakisposób,abymożna jebyłoprzesyłaćpomiędzykomputerami,a poprzesłaniuodkodowywaći a uto-

m a t y c z n i e przetwarzać,wtymconajmniejwyświetlaćdlaużytkown ików-

ludzi.W trakcietegoprzetwarzaniasemantykaniepowinnaulegaćzmianom.Wtymcelust os ow a n e są standardy,takie jak ISO 2709, RDF i XML.

 Struktur,czylipragmatyki:wymienićmożnaniektóredecyzjeniezbędnedopodej- mowanianatympoziomiewceluuzyskaniapoprawniezbudowanychmetadanych:

o Określenie granic dlarekordówmetadanych;

o Powtarzalnośćelementówmetadanych,

ograniczeniapowtarzalności;o Struktura isposóbzapisu nazwwłasnych,w

tymgłównieosobowych;o Sposóbobsługizagnieżdżaniadanych;

o Sposób zapisu dat;

o Sposób identyfikacjischematówkodowania(standardów)dlapowyższych;

o Sposóbidentyfikacjiprzezschematkodowania(takijakLCSHlubUKD)war-

tościmetadanych,z któregopobieranemająbyćtewartości.Decyzjao obliga- toryjnościschematu.

o Identyfikacjawartościmetadanychprzezodnośnik(URI) lubciągznaków(li- terał)⁹.

Aspektysemantykii syntaktykimetadanychdotykająkażdejformyichwspółdzia- ł a ni a . Obateaspektysąjednakowoważnei powszechnieużywanew celurozróżnieniazagadnieńwrzeczywistościwystępującychłącznie.

Wpraktycewspółdziałanieseman-

t y c z n e uważanejestzaważniejszeiwymagającebardziejwyszukanychrozwiąz ańniżs y n t a k t y c z n e . Jednakwspółdziałaniesemantyczneniemożebyćuzyskanebezosiąg nię-c i a współdziałania syntaktycznego¹⁰.

Zinnegopunktuwidzeniauzgodnieniamusząbyćrealizowanetak,abyefektywspół- działaniawidocznebyłynaróżnychpoziomach:

 Poziomschematu:pracedotycząelementówschematów,niezależnieodkonkret- nychaplikacji.Efektempracsązazwyczajschematyprzełącznikowe,zestawypo- c h o d n e , t a b l i c e przejścia,profile aplikacyjne i rejestryelementów;

 Poziomrekordu:działaniasłużąintegracjirekordówmetadanychpoprzezmapowa- nieelementównapodstawieichsemantyki.Wefekcieczęstopowstająskonwerto-

8DC ME S – Dubl i n

Core Metadata ElementSet.

9S.

We i b el,Metadata.Semantics;structure;syntax,[online]http://weibel-lines.typepad.com/weibe- l i n e s / 2 0 0 8 / 0 2 / m e t a d a t a - s e m a n t . h t m l [dostęp:15.05.2016].

10L .

C a n de l a[iin.],TheDELOSdigitallibraryreferencenodel.Foundationsfordigitallibraries, [ online]http://delosw.isti.cnr.it/files/pdf/ReferenceModel/DELOS_DLReferenceModel_096.pdf[dostęp:1 4 . 0 9 . 2 0 1 6 ] .

wanerekordylubnowerekordypowstałez agregacjiwartościrekordówistnieją-c y c h ;

 Poziomsystemuinformacyjnego:praceodbywająsięnazintegrowanychrekordach zróżnychźródeł,służąmapowaniuciągówwartościzwiązanychzokreślonymiele- mentamimetadanych.Wefekciemożliwestajesięwyszukiwaniewwieluzasobachjedno cześnie.

Porozumieniatemogąbyćosiąganew różnysposób,nakażdymz wymienionychpoziomówodrębnielubnakilkujednocześnie.LoisChani MarciaZengpisałyo dwóchz a s a d n i c z y c h etapachzapewnieniawspółdziałaniametadanych:przedutw orzeniemre-k o r d u metadanych(opisu)i

naetapieistnieniarekordu,pojegoutworzeniuzzastosowa-

n i e m wybranychstandardów,ułatwiającychwspółdziałanie¹¹.Autorkiwyróżniłynastę- pującetechniki:

 Przed utworzeniem rekordu:

o Ujednolicenie:stosowaniewewspółpracującychsystemachinformacyjnychtychsa mychstandardówmetadanych,najlepiejglobalnych,takichjakMARC21lubD u b l i n C o r e ;

o Współdziałaniena poziomie schematu:

 Tworzeniezestawówpochodnych,naprzykładzMARC21powstałyMODS,M A R C X M L orazMARCLite;różnewersjejęzykoweDublinCorerównieżzaliczyć możnadoefektówstosowania tej metody;

 Profileaplikacyjnestanowiącedeklaracjęstosowaniaelementówmet ada-nychprzezorganizację,zasóbinformacyjny,aplikacjęlubspołecznośćużyt- kowników;zawierajązazwyczajelementymetadanychpobranezjednegolubk i l k u s t a n d a r d o w y c h schematówmetadanych;

 Tabliceprzejściazawierającemapowaniaelementów(struktury),semantykii s y n t a k t y k i z jednegoschematumetadanychdoinnego.Jesttojednaz naj-częściejstosowanychmetodzapewnieniawspółdziałaniapomiędzyschema- tamimetadanych; mapowaniemożedotyczyćtakich cech, jak:

– Semantycznych definicjielementów,

– Opcjonalności/obowiązkowegowystępowaniaelementu, – Powtarzalnościelementu,

– Ograniczeńwartościelementu (np.słownikikontrolowane) – Możliwośćstosowanieelementówdefiniowanych lokalnie.

 Schematyprzełącznikowe:jeden,wybranyschematjeststosowanyjakome- chanizmprzełącznikowypomiędzywielomainnymischematami,dziękicze-

11L.

C h a n,M.Z e n g,Metadatainteroperabilityandstandardization–astudyofmethodology.Part I.A c h i e v i n g interoperabilityattheschemalevel,„D-LibMagazine”vol.12,2006,nr6,

[online]http://www.dlib.org/dlib/june06/chan/06chan.html[dostęp:1.06.2015]orazM.Z e n g,L.C h a n,Metadatainterope-r a b i l i t y andstandardization–a

studyofmethodology.PartII.Achievinginteroperabilityattherecordandr e p o s i t o r y levels,„D- LibMagazine”vol.12,2006,nr6,

[online]http://www.dlib.org/dlib/june06/zeng/ 0 6 z e n g . h t m l [dostęp:15.05.2016].

muzamiasttworzyćwieletablicprzejściadlaparschematówmetadanych,każd yz nich jest mapowany tylko do schematuprzełącznikowego;

 Strukturanadrzędna,rozumianajakoparasol,podktórymintegrowane sąr ó ż n e obiektydladanegorozwiązania;częstoniezbędnaw

procesachcyfro-w e j archiwizacji, czegoprzykłademmoże byćOAIS¹²;

 Rejestry metadanychsłużącegromadzeniu

danychdotyczącychschematówm e t a d a n y c h , ułatwiająwielokrotnestoso wanieistniejącychterminówmeta-d a n y c h , c o w s p o m a g a standaryzację.

 Po utworzeniu rekordu:

o Współdziałanierekordów:

 Konwersjarekordówmetadanych,podczasktórejnajwiększymproblememsą :utrataorazzniekształceniadanych(wszczególnościpodczaskonwersjiz e s chematubardziejrozbudowanegodouboższego).Jednąz

ichprzyczyns ą różnicemiędzyspecyfikacjąschematumetadanych(częstostano wiącegop o d s t a w ę konwersji) a rzeczywistymi metadanymi;

 LinkedData–

nowetechnologiepozwalającenawielokrotnestosowanie d a n y c h wmiejscach,gdziesąpotrzebne,orazichzdecentralizowanąinte- grację,modeldanychidentyfikujący,opisujący,linkującyi

budującyrelacjepomiędzyustrukturyzowanymielementamidanych,przeznaczo nydodziała-

niawskaliWeb.Instytucje,takiejakbibliotekiniemusząporzucaćwcze- ś n i e j stosowanychschematówmetadanych,wystarczydostosowaćjedoza- sad LinkedData.

o Współdziałaniesystemówinformacyjnych:

 Protokoływymianymetadanych,takiejakOAI-

PMH¹³,służącetworzeniuzasadwspółdziałanianiezależnychodaplikacji,stos owaneprzezspołeczno-

ścipublikującewWeb.NarzędzieOAIpozwalanaprzeszukiwaniezasobówWeb dziękimożliwościpublikowania,rozpowszechnianiai

archiwizowaniam e t a d a n y c h ;

 Agregacja–każdyrekordmetadanychzawierazestawstwierdzeńo opisy- wa nym źródle,dziękiczemumetadanezróżnychźródełmogąbyćagrego- w a n e d l a u t w o r z e n i a pełniejszegoopisu tegoźródła.

Wzależnościodtego,którekoncepcjeirelacjewspółdziałająwobszarzesystemówi n f o r m a c y j n y c h , możemywyróżnićkolejnepoziomywspółdziałania.Systeminforma- c y j n y możebyćuważanyzazdolnydowspółdziałaniaz

innymnaprzykładnapoziomieontologiilubobiektówinformacyjnych.Tenostatnipoziomozna czaistnieniewspółdzia-łaniawyższegostopnia,gdyż zakładaistnienie tego pierwszego.

Problemwspółdziałaniazwyklemawielewspólnegoz

zagadnieniamiarchiwizacjii wielojęzyczności.Taostatniacechamożebyćtraktowanajakow spółdziałaniepomię-

12OAIS

–OpenArchivalInformationSystem.

13OAI-PMH

– OpenArchivesInitiative-Protocol forMetadataHarvesting.

dzyjęzykami,natomiastarchiwizacjamożebyćtraktowanajakowspółdziałanieponadcz a se m .

Działaniapodejmowane z obiektywistycznego punktu widzeniapowodująmnoże- n i e wielopoziomowychstandardówmetadanych,nieumożliwiającjednocześniee fek-

t y w n e g o współdziałaniawzakresiejednoczesnegowyszukiwaniaw wiel userwisach,w y m i a n y danychi

integracjiinformacji.Istnieniekilkumiędzynarodowychstandardów,w połączeniuzmnożeniem standardówlokalnych,powodujezaostrzenieproblemówzwiązanych ze współdziałaniem

metadanych. Jednymzproblemów jest istnienie wie-

lustandardówsłużącychrealizacjipodobnychfunkcji.Dochodzidosytuacji,gdyist- niejącestandardy,stosowanew

bibliotekach,wymagajątworzenianowychstandardów,umożliwiającychichwspółdziałani e¹⁴.

WSPÓŁDZIAŁANIE GLOBALNYCHSTANDARDÓWMETADANYCH:M A R C 2 1 I D U B L I N C O R E

Prześledźmyproblemywspółdziałaniametadanychnatrzechwymienionych po-

z i o m a c h , używającprzykładowonajczęściejstosowaneschematymetadanyc h,tozna-

c z y MARC21iDublinCore.Napoziomiesemantycznymschematytewydająsiębar- d z o różne,conaturalnieutrudniaichwspółdziałanie.Jużstopieńrozbudowystruktury e l e m e n t ó w metadanychuwidaczniateróżnice.MARC21toponad250p ólzmiennejdługości,wobrębiektórychmogąfunkcjonowaćpodpolaiwskaźnikimodyfik ująceznaczeniedanychwpolach.NatomiaststrukturapodstawowegozestawuelementówD ublinCoreto15elementów,któremogąbyćuszczegóławianewwarstwieseman-

t y c z n e j przypomocytakzwanychkwalifikatorów.Różnicemiędzytymidwomasche -

m a t a m i niesąjednaktakduże,jakbysięwydawało,awkażdymraziezmniejszająsię.

O b a standardyreprezentująpodejścieobiektywistyczne.Popierwsze,schematDub linC o r e jeststalerozbudowywanyiobecnietakzwanyDCMetadataTermszawieraokoło1 0 0 elementów,służącychopisowiźródeł¹⁵,nieliczącprofiliaplikacyjnych¹⁶.Podru- g i e , bardzorozbudowaneopisyrzadkosąnaprawdęniezbędne;wedługpolskichpr ze-

pisówkatalogowaniadojednoznacznejidentyfikacjiopisywanegoźródławystarczyp i ę ć elementów(pierwszystopieńszczegółowościopisu)¹⁷.Podobnegozdaniasąchybau ż y t k o w n i c y naszychkatalogówkomputerowych,którzyw98,5%przypadkówdowy-

s z u k i w a n i a stosująprostekryteriatypuautor/tytuł¹⁸.Dlazapewnieni awspółdziałania

14G.

Ale m u[i in.],dz. cyt., s.47.

15A.

B r a ch f o g el,„TerminymetadanychDCMI”imożliwościichwykorzystaniaw opisierzeczo- w y m ,„ZagadnieniaInformacjiNaukowej”2010, nr 2(96), s. 69–76.

16Profile aplikacyjne

toschematymetadanychpowstałewwynikułączeniaelementówzróżnychstandardów.¹⁷M.

Lenartowic z,Przepisykatalogowaniaksiążek.Część1.Opisbibliograficzny,Warszawa1986,s.3.^{1 8}T.

Wo l ni e w i cz,KatalogiwirtualnenaprzykładziepolskiejwyszukiwarkiKaRo,[w:]Rolakata-

logucentralnegoNUKATwkształtowaniuspołeczeństwawiedzywPolsce.Międzynarodowakonferencja

metadanychnatympoziomie(semantycznym)stosowanesątechnikimapowaniasche- m a t ó w metadanych.

Napoziomiesyntaktycznymrównieżtrwająpracenadograniczeniemróżnicutrud-

niającychwspółdziałaniemiędzydwomaschematami.Powszechniestosowanymstan- d a r d e m syntaktykimetadanychMARC21jeststrukturazgodnaz

ISO2709,pierwotniedostosowanadowymianydanychnataśmachmagnetycznymi praktycznieniestosowa-

napozaśrodowiskiembibliotekarskim,coutrudniawspółdziałanie.Jednakrealizowanesąpra cenadzastosowaniemwspółcześniejszychipowszechniestosowanychstandardóws y n t a k t y k i , takichjakXML(stądpracenadschematamiMARCXMLi MODS¹⁹).Ina- czej sytuacjawyglądaw przypadkuDublinCore.Tuodpoczątkupracowanonadunie- z a l e ż ni e n i e m semantykischematuodwarstwysyntaktycznej.Dziękitemustos owanem o g ą byćwszystkiewspółczesnestandardysyntaktykimetadanych,tak

iejakHTML,X M L , RDFi inne.Problemyz

konwersjąopisównapoziomiesyntaktycznympojawiająs i ę p o u t w o r z e n i u r e k o r d ó w m e t a d a n y c h , c h y b a ż e wcześniejuzgodniony zostałwspól-n y s t a n da r d w t y m z a k r e si e .

Rozwiązaniastosowanenapoziomiepragmatycznymmetadanychzwiązanesąz t y m , cofunkcjonujenapoziomiesemantycznym.Jakoelementypragmatykistosowa- nesąprzepisyi instrukcjezapełnianiadanymiwcześniejutworzonychstrukturpóliele- mentów(czylipoziomusemantycznego).Tutajsytuacjaprzedstawiasięo wielekorzyst- n i e j dlaMARC21,dlaktóregoprzygotowano(lubwykorzystanow nim)bardzorozbu- dowanenarzędziatworzonenaróżnympoziomie,odmiędzynarodowego(AACR2,ISBD)pokr ajowyilokalny(np.zestawyszczegółowychinstrukcjitworzonychwCentrumNUKAT).U żytkownicyDublinCoreniemogąliczyćnatakąstandaryzację,więcpozo-

s t a j e imtworzeniewłasnychzasadpragmatykinanajniższympoziomieposzczególnychi m p l e m e n t a c j i (np.bibliotekcyfrowych).Wrezultacierozwiązaniatesądaleceniestan-

d a r d o w e (choćczasemopartenaISBD)i bywa,żesprzecznez podstawowymizasadamiprzyjętymidlaDublinCore,naprzykładz

takzwanązasadąDumbDown²⁰.Jesttoprzy-

czynąwielukłopotów,utrudniającychwspółdziałanie²¹.Zmianasytuacjimożewkrótcew y n i k n ą ć zprzejęcianowychstandardówpragmatykiprzezobaśrodowiska;chodzit ugłównieoRDA²².

z okazji5-leciaistnieniakatalogucentralnegoNUKAT,Warszawa23–25stycznia2008roku, [online]http://www.nukat.edu.pl/konf2008/mater/54_wolniewicz.pdf[dostęp: 12.05.2016].

19MODS –

Metadata ObjectDescription Schema(Library ofCongress).

20Z a sa da

Dumb Downdotyczy kwalifikowaniaelementówmetadanych.

21L.

D e r fe r t -Wo lf,Jakposługiwaćsiębibliotekącyfrową?[w:]Cyfrowyświatdokumentu.Wy- d a w n i c t w a , b i b l i o t e k i , m u z e a , archiwa,red. H. H o l l e n d er,Warszawa2011,s. 203.

22R DA

–Resources DescriptionandAccess.

PODEJŚCIEK O N S T R U K T Y W I S T Y C Z N E : W S P Ó Ł D Z I A Ł A N I E W L I N K E D DATA

Jakjużwspomniano,monopolnatworzeniei udostępnianiedanychbibliograficz- n y c h bibliotekiutraciłybezpowrotnie.Oznaczatomiędzyinnymikoniecznośćwspó ł-

p r a c y pomiędzybardzoróżnymiserwisamisieciowymi,zarządzającymimetada nymi.Gdybynaprzykładserwisytakie,jakScopus,WorldCatiGoodreadswspółdziałały w

z a k r e s i e metadanych,wymianametadanychpomiędzynimiumożliwiałabybadaczomokr eśleniepoziomupostrzeganiaichpublikacjijakokulturalnejwartościdodanejoraz s t a n u miaryichnaukowegowpływui

stopniawidzialnościwśródczytelnikówmediówspołecznościowych²³.Problemzrealizacjąt ejwizjipoleganatym,żeinteresariuszetychs e r w i s ó w bibliograficznychmająsprzecznei nteresy.WpodanymprzykładzieElseviertworzącyScopusjestfirmąkomercyjną,WorldCatj estświatowym,bibliotecznymkata-l o g i e m centralnym,a

Goodreadsprywatnąplatformąspołecznościową,współpracującąm i ę d z y innymizG oogle,Amazonem,MicrosoftemiWorldCat.Każdyznichstosujew ł a s n y stand ardmetadanych,więcwspółdziałaniewymagapracopisanychwpoprzed-

n i c h częściachartykułu.Zasadniczymproblememsąjednakodmiennepodstawyfilozo- ficznedziałaniatychserwisów.O ileWorldCati Scopustoprzykładyserwisówfunkcjo- nującychnazasadachobiektywistycznych,toGoodreadsopierasięnapoglądachkon- s t r u k t y w i s t y c z n y c h .

Interesującymnowymzastosowaniemdlazasadwspółdziałaniametadanych,którepozw alanaużycieinnego,bardziejkonstruktywistycznegopunktuwidzeniategozagad-

nienia,jestLinkedData.Jesttopraktykastosowaniaidentyfikatorówdlaobiektówinfor- macyjnych,udostępnianychwWeb,modelowaniaprzepływudanychdlaposzczególnychdysc yplinizastosowańorazontologiidoprojektowaniametadanychfunkcjonującychnazasadziegr afu.ChociażLinkedDatadotyczywszelkiegorodzajudanych(nietylkobi-

bliograficznych)publikowanychwWeb,toożywienieobserwowanewostatnichlatachw zakr esietworzenianowychaplikacjiizasobówdanychideatazawdzięczawłączeniusiędopracosób ześrodowiskabibliotekarskiego,którewniosłyrozwiązaniastosowaneoddawnawobszarzem etadanychbibliotecznych,wtymsłownikimetadanych.

W LinkedDataznaczeniemetadanych(semantyka)jestoddzieloneodichsyntak- tyki,dziękiczemuzmianastrukturniepowodujemodyfikacjiznaczenia.Nowestandar- d y mają jednąbardzoważnąnowącechę–zarównosemantyka,jaki pragmatykakodo- w a n e sąprzypomocytejsamejsyntaktyki(głównieXML/RDF,choćistniejąinneseria-

l i z a c j e ) , awdodatkujesttosyntaktyka,któraumożliwiaautomatyczneprzetwarza nied a n y c h (gdyż„rozumiana”jestprzezkomputery)bezudziałuczłowi eka.Dziękitymp r a c o m wielotomowezestawydrukowanychtablicUKDprzesta jąbyćpotrzebne,gdyżp o w s t a j e ichwersjaw LinkedDataz użyciemSKOS^24(naraziedostępnesątabliceskró-

23A. Z u c c a l

a, R. C o r na c c h i a,Datamatching, integration andinteroperabilityfor a metricas- s e s s m e n t o f m o n o g r a p h s ,„Scientometrics”vol. 108, 2016, nr 1, p. 467.

24SKOS

–SimpleKnowledgeOrganizationSystemjestmodelemdanychdlarozpowszechnianiaSyste- mówOrganizacjiWiedzy(SOW).

cone²⁵).Dawne schematy metadanych nadalsąużywane (łącznie zestrukturąpól i pod- p ó l MARC21),alestrukturytesąkodowanew RDFSlubOWL(zmianieuległasyntak- tyka),przezcomogąstaćsięontologiamiumieszczanymiw chmurzezlinkowanychda- nych. DokażdegosymboluUKDi

dokażdejrelacjiwyrażonejstrukturąMARC(awięcd o etykiety

każdegopolategoformatu)orazmiędzytymisymbolami i etykietamimoż- n a poprowadzićodnośnik(link)kwalifikowany,czyliidentyfikującyrelacjęwystępują-cą pomiędzypołączonymielementami.

Zasadnicząróżnicąpomiędzypoprzednimirozwiązaniamistosowanymiwskom- p u t e r y z o w a n y c h bibliotekacha

opisywanymisąpołączenia(linki),wszczególnościpo-

łączenia pomiędzyelementamimetadanychbędącychproduktemróżnychspołeczności.Teg orodzajupołączeniapozwalająnatransformacjęaktywnościinformacyjnejz zam- kniętegoświatadanychbibliotecznychdootwartegoświatasemantycznegoWeb.Tozko- leioznaczakoniecznośćdokonaniapołączeńpomiędzydanymibibliotecznymii

danymipochodzącymiz

innychśrodowisk,bezwzględunato,czypochodząonezbadańna-

u k o w y c h , pracjednostekadministracjiróżnegoszczebla(wtymrządu),organizacjiko- m e r c y j n y c h , anawetzasobypowstałedziękitakzwanejmądrościtłumów.Biblio tekistająsięw tensposóbczęściąbardzoheterogenicznegośrodowiska,zarównoz punktuwidzeniaróżnorodnościzasobów,jakiichjakości.JakpiszeKarenCoyle,za mkniętyś w i a t kontrolibibliograficznej,którypokoleniabibliotekarzybudowałydoostat nichlat,ni e jestjużczęściąnaszejprzyszłości²⁶.Istniejepotrzebanietylkoumieszczaniakatalo- g ó w bibliotecznychwWeb,aletakżetakieichdostosowaniedofunkcjonującychta mstandardów,abystałysięw

pełniwebowe,cooznacza,żepodziałnadanewewnętrzne( b i b l i o t e c z n e ) i zewnętrznetraci znaczenie.

Stworzenienarzędzipozwalającychnamediacjepomiędzytymheterogenicznym ś r o d o w i s k i e m i n f o r m a c j i b i b l i o g r a f i c z n e j a użytkownikiemwymaga:

 Transformacjiopisówtekstowychw zestawykodowanychdanychprzydatnychdo przetwarzania maszynowego;

 Tworzeniaelementówdanychunikatowoidentyfikowanychwobrębiekontek stui n f o r m a c y j n e g o Web;

 Posiadania danych kompatybilnych z technologiami i standardamiWeb;

 StosowaniajęzykarzeczywiściewspółdziałającegowcałymWeb²⁷.

Wtensposóbzorganizowaneśrodowiskometadanychumożliwiadwojakiegor o-dzajuwspółdziałaniemetadanych.Pierwszysposóbnazapewnieniewspółdziałaniazwią- zanyjestz istnieniemsłownikówdwóchrodzajów(terminologiatworzonaigromadzo- n a w

ramachschematówmetadanych,takichjakMARC21orazSOW,takichjakUKD),przydatnych s zczególnie,gdychcemyłączyćdanez różnychobszarów(dziedzin,zasto-

25J. H y s, J.

K w i a t ko w s k a,UDCSummary,„Bibliotekarz”2013, nr 4, s.6.

26K.C o yl e,Librarylinkeddata:anevolution,„ItalianJournalofLibraryandInformationScience”v o l . 4 , 2 0 1 3 , n r 1 , p . 5 8 .

27M.

G u e r r in i,T.Po s se m a t o,Linkeddata.Anewalphabetforthesemanticweb,„ItalianJour-n a l o f L i b r a r y a n d I n f o r m a t i o n Science”vol. 4, 2013, nr 1, p. 78.

sowań).UżytkownikWebmożeprzeglądaćjegozasobybezpotrzebyznajomościzasto-

s o w a n y c h technologiii wynikającychz

nichstruktur,stanowiącychpodstawędziałaniaS i e c i . Podczasprzeglądaniaswobodni eprzekraczanesągranicemiędzyzasobami,bezwzględunaichfizyczneoddalenie.Natejsa

mejzasadziemożnaw LinkedDataprzeglą-

daćzbiorydanych,podążajączaodnośnikamiodjednegozasobudoinnego,nawetgdys ą fizy cznie umieszczone wróżnychmiejscach i zapisanewróżnychformatach²⁸.

Rys.1. Dwa modele współdziałania w Linked Data (na przykładzie tablic UKD) Zasobamidanychtegorodzajusątakżezawartościsłownikówobuwcześniejwy- m i e n i o n y c h rodzajów.Umożliwiająonewspółdziałaniedziękitemu,żeużywanesąjakot a k zwanecentraprzełącznikowe,umieszczanew chmurzedanych,łączącedanewyra- ż o ne zgodniez

różnymi,lokalniedefiniowanymisemantykamidanych.Centrumprze-

łą c z ni kowe umożliwiaw LinkedDatanawigacjęodjednegozbiorumetadanychdoin- n e g o przezpodążaniezaodnośnikami,czyliURI,nawet,jeżelidanepodłączonedocen-

t r u m sąheterogeniczne.Wyobraźmysobienaprzykład,żeistniejądwazasobymetada- n y c h , w

którychznajdująsięmiędzyinnymisymboleUKD.Bezwzględunato,jakiem i e j s c a w

różnychstrukturachmetadanych(polach,elementach)przeznaczone zostałydlatychs ymboli,znajdująsięwnichodesłaniaprzypomocyURIdoontologiiUKD(wy-konanejw SKOSidostępnejw Internecie)wewspomnianejchmurzedanych(Rys.1).

28E .

B e rm e s,Convergenceandinteroperability.ALinkedDataperspective, [w:]WorldLibraryandI n f o r m a t i o n Congress:77^thIFLA

GeneralConferenceandAssembly,PuertoRico,1 3–18August2011,[on-line]http://conference.ifla.org/past/ifla77/149-bermes-en.pdf[dostęp:28.05.2016].

260

Dziękitemu,popierwsze,następujeujednolicenieznaczenia(semantyki)metadanych ,p o drugie,możliwejestwyszukiwaniepodobnychdanychpoprzezprostepodążanieza odnośnikamiURI.Sposóbtenpozwalanaunikanieniejednorodnościdziękiporozumie- n i u ontologicznemu²⁹.

Jakocentrumprzełącznikowew

LinkedDatamożefunkcjonowaćdowolnyzasóbu d o s t ę p n i o n y dlaużytkowników.

Nieistniejejedno,głównecentrum,alewieletakichcentrów,połączonychzesobąodno śnikami.Podążanieodcentrumdocentrumzaodno-śnikami łączącymidane,

któretamsięznajdują,pozwala naodnajdywanie nowejinfor- m a c j i wsposóbintuicyjny.Jesttodrugametodazapewnieniawspółdziałaniametad a-

n y c h , nazwana„podążaniemzawłasnymnosem”.Sumazasobówmetadanychstosuj ą-c y c h RDFi URIstanowiglobalnygrafinformacyjny,którymożebyćw sposóbnieogra- n i c z o n y przeglądanyprzezużytkowników(ludzi)i

automatyczneaplikacjepodążającez a odnośnikamiURI.Doopisu(rekordu)iden tyfikującegoosobęmożnanaprzykład przyłączyćobiekty,miejsca,inneosoby(adokła dnieichURI)przypomocytakichrela-

c j i , jaknaprzykładmiejsceurodzenia,studiowania,bycieautorem,pracownikiem,o j-

c e m / m a t k ą , mieszkańcem,fanemiinnych.Stwarzatonowe,interesującemożli wościz a p e w n i a n i a współdziałaniazasobommetadanychrozproszony

chw Internecie.Powo-

duj e takżeczęścioweodchodzenieodontologiirozumianejjakoświatowa„reprezenta- c j a wiedzy”w

kierunkuuwolnieniaobfitościdanychzlinkowanych,choćniedoskona- łych,coprowadzidoichszerokiegoudostępnieniawsposóbustandaryzowany,atozko- l e i umożliwiaprzemienienieSieci wudoskonalonąinfrastrukturę wiedzy³⁰.

TworzeniestrukturbibliograficznychfunkcjonującychwmodeluLinkedDatajestcelemi nicjatywyonazwieBIBFRAME.Ichzadaniemjestmiędzyinnymiprzejścieodrozwiązańopart ychnaMARC21wkierunkustandardówLinkedData.FormatMARC21mabyćcałkowiciezast ąpiony,zarównojakoformatwymianydanych,jakiformatkata-

l o g o w a n i a , atakżejakowewnętrznyformatzintegrowanychsystemówbibliotec znych.Modeltenmabyćniezależnyodjakichkolwiekzasadkatalogowania,mabyćzatoodpo- wiednizarównodlarozwiązań„płaskich”,opartychnarekordachbibliograficznych,jaki dlaw ysokorelacyjnychrozwiązańopartychnaFRBR.SamBIBFRAMEniejestopartynaFRBR,lec zzawierawłasnejednostki(encje).Dlazachowaniawspółdziałaniawśro-

dowiskuLinkedDataniezbędnejestposiadaniepodobnegomodelukonceptualnego,któ- ryzbudowanyzostałwoparciuoanalizęistniejącychdanychbibliograficznych³¹.

PracenadtworzeniemopisówzasobówLinkedDatamogąbyćrealizowanenaza- s a d z i e współpracykażdegozkażdym:bibliotekorazinnychinstytucji,atakżeużytkow- ników.Tenrozproszonymodeldanychpozwala„każdemumówićcokolwiekoczym-

29T.

H e a t h,Ch.B i z er,LinkedData.EvolvingtheWebintoa GlobalDataSpace,SanRafael,CA2011,p. 24.

261

30D.

We i nb e r g

er,Toobigtoknow.Rethinkingknowledgenowthatthefactsaren’tthefacts,expertsareeverywhere,and the smartest person in theroomis theroom,NewYork2012, p. 188.

31L .

S t e ve n s s o n,ArecurrentbibliographicmodelssuitableforintegrationwiththeWeb?„Infor- m a t i o n S t a n d a r d s Quarterly”vol. 25, 2013, nr 4, p. 12.

kolwiek”,comusipowodowaćzróżnicowanieopiniii

brakzgodnościcodoznaczeniaelementów³².PrzypominatosytuacjęraczejWikipedii,niżk atalogubibliotecznego.Zdru-

giejstronydziękigęstejsiecipołączeń(linków)dodanychkomplementarnych,tworzo-

nychprzezwiarygodneźródła(biblioteki)wzrastawartośćdanychponadto,cooferowaćmożep rostasumazasobówtraktowanychindywidualnie(bezpowiązań).Zpewnościąjednakw świeciecyfrowymzarównotwórcy/właścicieleinformacji,jakijejużytkowni-

cymogątworzyćwłasnekategoriemetadanychnaniezliczonąilośćsposobów,ułatwiającsobie odnajdywanieobiektówcyfrowych.Częstoprzywoływanymprzykłademtakiejor-

ganizacjiinformacjijestAmazon³³.

Zaangażowanieużytkownikówwtworzeniemetadanychpozwalanastworzeniebo- gatszegośrodowiskametadanych,wktórymmożliwejestkonstruktywistycznezróżnico- w a n i e poglądów.Podejścieopartenawspółpracy,gdziewykorzystywanesąmetada networzoneautomatycznie,przezautorów,bibliotekarzyiużytkowników,powodujepowsta- wanieekologiimetadanych,wktórejmetadanetworzoneprzezużytkownikówprzekra- czająobjętościowometadanezinnychźródeł.JakpiszeAlemuwrazzinnymi,optymalnewykor zystanie możliwości Linked Data wymaga podejścia mieszanego,wktórym meta- d a n e zawierająnietylkofizyczneopisyobiektówinformacyjnych,aletakżeelemen tyopisująceichcechysocjo-kulturalne,przyzastosowaniutakichnarzędzi,jaktagi,komen- tarze,odnośniki,punktowania,rekomendacje³⁴.

WNIOSKI

Ztego,codotądnapisano,wynika,żewspółdziałaniesystemówwewspółczesnym,h e t e r o g e n i c z n y m środowiskuinformacyjnymjestniezbędne,alew

stuprocentachnie-

osiągalne,takjakniemożliwejestpełneuzgodnieniepoglądówindywidualniekonstru- o w a n y c h . Jesttowięcstanidealny,doktórego należy dążyć, zdającsobiesprawęznig- d y dokońcaniezadowalającychefektówtychstarań. Wtrakcierealizacjipracnal eżymiećnauwadzezapewnieniepraktycznejwspółpracysystemówinformacyjnychnaza- ł o ż o n y m poziomie.Dotyczyonokażdegoelementusystemu,wtymrównieżmet ada-n y c h o p i s o w y c h n a w s z y s t k i c h p o z i o m a c h .

Współdziałaniemetadanychtozagadnieniewielowymiarowe:poglądobiektyw i-s t y c z n y wymagauzgodnieniasemantyki,syntaktykii

pragmatykimetadanychnapozio-

mieschematów,rekordówi/lubbazdanych.Napoziomieschematunajważniejsząrolęo d g r y w a s e m a n t y k a ; na poziomierekordu – pragmatyka;zaś na poziomiebaz danych –syntaktyka metadanych.

32D.

Al l e ma n g,J.H e nd l er,SemanticWebforworkingontologist.EffectivemodelinginRDFSan d OW L ,Amsterdam 2008, p. 7.

33D.

We in b e rg er,Everythingismiscellaneous,NewYork2007.

34G .

Al e mu[iin.],LinkedDataforlibraries.Benefitsofa conceptualshiftfromlibrary-specificre- cordstructuresto RDF-based datamodels,„New LibraryWorld”vol.113,2012, nr11/12,p. 552.

Działaniazwiązanezestosowaniemmiędzynarodowychstandardów,takichjakM A R C lubDublinCore,opierająsięnaobiektywistycznympoglądziefilozoficzny m,podczasgdyzasobyinformacyjneiinterpretacjagromadzonychwnichmetadanych,s z c z e g ó l n i e wheterogenicznymśrodowiskusieciglobalnych,sązasadniczozr óżnico-

w a n e , cosugerujepotrzebęstosowaniapodejściainterpretacyjnego(konstruktywistyc z-nego).DotychczaswprojektowaniuirozwojuOPACfaworyzowanybyłobiektywi- s t y c z n y punktwidzenia.PowstanieirozwójaplikacjiWeb2.0iLinkedDatapowodujep r z e s u n i ę c i e z a i n t e r e s o w a n i a w s t r o n ę p e r s p e k t y w y f i l o z o f i c z n e j z w i ą z a n e j z konstruk-

tywizmem.Wtakisposóbpodstawyfilozoficzne,naktórychwspierająsiędecyzjeowy- b o r z e standardówmetadanych,mogąistotniewpływaćnazasadyizakreswspółdziała- n i a metadanych.

ZastosowanieLinkedDatapowodujepoważnezmianywsposobiepracyosóbkata- logującychiwsposobiefunkcjonowaniakatalogów,cocharakteryzujeżartobliweokre- ślenieczynnościwykonywanychprzezkatalogerówjako„katalinkowanie”zamiastkata- logowania.JeżelibowiemzasadyLinkedDataznajdąpowszechnezastosowanie,opraco- waniezbiorówwznacznejmierzepolegaćbędzienatworzeniuodnośnikówdosłowni-

kówumieszczonychwchmurzedanych.Tozkoleipociągazasobąproblemyzwiązanez koniec znościąokreślaniapoziomuwiarygodnościźródełinformacjiiprzyjęciadowia-

domościmożliwościistnieniawielupoglądównakażdytemat.

THE INTEROPERABILITYO F METADATA

FORT H E INTEGRATIONOFINFORMATIONATT H E G L O B A L L E V E L SUMMARY

Librarieshavelosttheirformermonopolyoncreatingmetadata.Currently,theinterneta b o u n d s inmanynon-library-

relatedwebsiteswhoseworkisbasedonmetadataresourcesthataresometimescreatedbymer ging(oraggregating)theresourcesofthelargestlibraries.Insucha

h e t e r o g e n e o u s environment,itisoffundamentalimportancetofindasolutiontotheproblemoftheinterop erabilityofsystemsatalllevels,includingthemetadatalevel. Theinteroperabilityofmetadata–

definedastheabilityoftwoormoresystemsortheirparts(usingdifferenthardwarea n d software,with differentdatastructuresandinterfaces)toexchangedatawithaminimallosso f c o n t e n t a n d f u n c t i o n a l i t y ( N I S O ) – can be achieved in various ways, depending – among oth- erthings–

onwhetherthisprocessisplannedbeforethecreationofthemetadata,orwhetherit concernsresour ceswhichhavealreadybeencreatedindifferentsystemsandformats.

Therearet w o distinctapproachestometadatacooperation:oneistraditional,authoritativeandobjecti vist,while the other is constructivist and relates to the developmentof new information technologies.Specialattentionhasbeenpaidnotonlytonewpossibilities,butalsototheimportanceoftheco- operationofmetadatathatresultsfromtheglobalisationoftheprocessesofitscreationandthe shar ing of metadata in so-called data clouds (Linked Data).

SŁOWAK L U C Z O W E :

integracjainformacji,konstruktywizm,LinkedData,standardymetadanych,współdziałaniem e t a d a n y c h .

KEYWORDS:

integration ofinformation, constructivism, Linked Data,metadata standards,interaction ofmetadata.