Podręcznik wdrażania projektu

(1)

Wytyczne do realizacji małej retencji w górach Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na

terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.

Projekt Lasów Państwowych z listy indykatywnej POIiŚ 3.1-5

CZĘŚĆ I

ZAKRES PROJEKTU

Warszawa, październik 2010

(2)

MAŁARETENCJAGÓRS

Niniejszy dokument stanowi załącznik do Zarządzenia nr 34 z 2010 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie wprowadzenie do stosowania w jednostkach Lasów Państwowych Programu „Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.”

Wytyczne do realizacji obiektów małej retencji w górach opracował w zespół pracowników Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, w składzie: Marek Goździk, Krzysztof Guzek,

Wkład merytoryczny do Wytycznych… wnieśli:

 Paweł Pawlaczyk - przedstawiciel Klubu Przyrodników,

 Rafał Bartosz - przedstawiciel Centrum Ochrony Mokradeł (CMOK),

 Ryszard Majewicz – st. specjalista ds. gospodarki wodnej, RDLP Wrocław

Dziękujemy za udostępnione materiały przez Pana Józefa Satołę z Pro-Lasu s. c. w Krakowie oraz prof. Juliana Palucha z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.

Szczególne podziękowania za uwagi merytoryczne i korektę przekazujemy dr Agacie Goździk, dr Katarzynie Haponiuk- Winiczenko.

Opracowanie powstało na podstawie:

Koncepcji programowo-przestrzennej pt. Przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach górskich związanej ze spływem wód opadowych. Utrzymanie potoków górskich i związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie, autorstwa: Edwarda Pierzgalskiego, Stanisława Niemtura, Wojciecha Bartnika, Andrzeja Radeckiego-Pawlika; BULiGL, Warszawa, listopad 2007/marzec 2008 r.

oraz

Wstępnej oceny projektu, przygotowanej przez zespół w składzie: Marek Jelonek, Jacek Engel, Piotr Sobieszczyk, Marta Wiśniewska, Janusz Żelaziński oraz Roman Żurek; Kraków – Słońsk - Warszawa, 5 września 2008 r.

Przedstawione w Wytycznych… informacje prezentują stan wiedzy autorów, przykłady dotychczas dobrze zrealizowanych obiektów małej retencji i odzwierciedlają aktualny stan prawny. Uwzględniając planowane zmiany zapisów prawa należy podkreślić, że to na Inwestorze (Nadleśnictwie) ciąży obowiązek sprawdzenia zgodności realizowanych obiektów małej retencji z aktualnie obowiązującymi uregulowaniami prawnymi.

(3)

RETENCJAGÓRSKA

Spis treści

WPROWADZENIE ... 5

Informacje o projekcie... 5

Zakres projektu ... 5

Skala przedsięwzięcia... 6

WYKAZ NADLEŚNICTW BIORĄCYCH UDZIAŁ W PROJEKCIE. ... 7

WSTĘP ... 10

CELE PROJEKTU ... 11

Typy realizowanych działań ... 11

1. Retencjonowanie i renaturyzacja cieków stałych oraz obszarów podmokłych... 11

2. Ograniczanie i kontrola spływu powierzchniowego (retencja stokowa)... 12

3. Wyrównywanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych (retencja powodziowa) ... 13

CHARAKTERYSTYKA METOD PRZYJĘTYCH DLA PROJEKTU ... 15

Metody przyrodnicze (zabudowa biologiczna)... 15

Zabudowa biologiczna brzegów rzek i potoków... 16

Zabudowa biologiczna w obrębie szczytowej i środkowej części cieku... 16

Zabudowa biologiczna w obrębie dolnej części cieku... 17

Metody techniczne ... 18

UWARUNKOWANIA I OGRANICZENIA DOTYCZĄCE REALIZACJI PROJEKTU ... 21

1. Uwarunkowania prawne ... 21

2. Uwarunkowania przyrodnicze - zagrożenia antropogeniczne i zalecenia ochronne... 22

3. Uwarunkowania hydrotechniczne - wpływ budowli oraz regulacji rzek na ekosystemy wodne . 24 Zbiorniki retencyjne i stopnie wodne ... 24

Regulacja rzek i potoków górskich... 24

Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków... 26

Doświadczenia EkoFunduszu i Klubu Przyrodników ... 30

4. Terminy i wykonawstwo robót ... 32

Proprzyrodnicze terminy wykonawstwa robót ... 34

PRZYKŁADY DOBRYCH PRAKTYK... 35

Definicje budowli ... 35

OBIEKTY I DZIAŁANIA REALIZOWANE W RAMACH PROJEKTU. ... 39

Mała retencja wodna... 43

Zbiorniki retencyjne, małe zbiorniki wodne ... 46

Zbiorniki suche, poldery zalewowe ... 49

Groble (zapory ziemne) dla zbiorników ... 50

Urządzenia upustowe zbiorników ... 51

Przepławki dla ryb... 53

Rehabilitacja koryt rzecznych i utrzymanie potoków w dobrym stanie ... 56

Odtwarzanie krętości cieku... 57

Naturalny układ koryt rzecznych: bystrze-przegłębienie (szypot-ploso)... 57

Meandryzacja i odtwarzanie terenów zalewowych ... 58

Umacnianie brzegów potoku... 60

Bystrza o zwiększonej szorstkości... 69

Progi, stopnie i gurty ... 75

Konstrukcje progowe ... 78

Stopnie ... 86

Ostrogi (deflektory, kierownice) ... 87

Zabezpieczanie podnóża skarpy brzegowej... 92

Gabiony (kosze siatkowo-kamienne)... 94

Przywracanie ciągłości ciekom ... 97

Przebudowa stopni i zapór... 97

(4)

Zapory przeciwrumowiskowe... 98

Brody... 101

Przepusty ... 104

Zastawki ... 108

Szlaki zrywkowe (zabudowa debr, wąwozów, suchych cieków i nieużytkowanych szlaków zrywkowych) ... 110

Umacnianie skarp i osuwisk ... 117

Rumosz drzewny ... 123

Nietechniczne działania związane z małą retencją. ... 125

Bóbr – naturalny sprzymierzeniec małej retencji ... 126

JAK ROBIĄ TO NAJLEPSI (PRZYKŁADOWE PROJEKTY)... 129

Odtworzenie i budowa nowychśródleśnych zbiorników wodnych... 129

Program aktywnej ochrony płazów i gadów w Nadleśnictwie Stuposiany ... 129

Odtwarzanie bystrzy i przegłębień ... 131

Umocnienia brzegów... 133

Kaszyce ... 135

Wodospusty... 137

Brody ... 139

Przepusty ... 140

Mosty ... 143

Przebudowa stopni i zapór ... 144

Przepławki dla ryb bliskie naturze ... 145

Renaturyzacja ... 148

Opóźniacze odpływu ... 150

SŁOWNIK PODSTAWOWYCH POJĘĆ ... 151

Pojęcia ogólne ... 151

Przepływy... 152

Inne pojęcia... 153

LITERATURA... 155

Adresy internetowe ... 156

(5)

RETENCJAGÓRSKA

Wprowadzenie

Polska od lat ma ujemny bilans wodny, ponadto ostatnie anomalie klimatyczne powodują zmiany w rozłożeniu opadów w czasie. O ile sumaryczna roczna ilość opadów w naszym kraju nie zmienia się, to występują zwiększone wielokrotnie opady w krótszych okresach czasu. Powoduje to szybki spływ wód bliski stanom ekstremalnym wywołujący zniszczenia, a jednocześnie zwiększający zagrożenie suszą.

Skalę potrzeb wciąż obrazuje klęska powodzi z lipca 1997 roku w dorzeczu Odry i Wisły, spowodowana długotrwałymi opadami na południu kraju. Zalanych wówczas zostało łącznie 234 tys.

ha lasów, zniszczonych ok. 100km zabudowy potoków górskich i wiele urządzeń małej retencji.

Łączne straty powodziowe na terenie Polski oszacowano wtedy na ok. 12 mld zł.

Projekt „Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie” łączy aspekty retencjonowania wody i ochrony przeciwpowodziowej, kładąc zdecydowany nacisk na realizację niewielkich inwestycji w początkowym biegu rzek i strumieni w zlewniach górskich.

Informacje o projekcie

Celem projektu jest spowolnienie odpływu wód z terenów górskich poprzez zwiększenie możliwości retencyjnych zlewni. Pozwoli to na zminimalizowanie negatywnych skutków zjawisk naturalnych w postaci: powodzi, niszczącego działania wód wezbraniowych oraz suszy na górskich obszarach leśnych.

W ramach projektu zaplanowano działania zwiększające możliwości retencyjne obszarów górskich (m.in. budowę zbiorników, renaturyzację potoków i obszarów podmokłych), chroniące stoki przed nadmiernym spływem powierzchniowym oraz gwarantujące utrzymanie właściwego stanu technicznego istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej. W skład zadań inwestycyjnych będą wchodzić kompleksowe zabiegi łączące przyjazne środowisku metody przyrodnicze i techniczne.

Zakres projektu

Projekt jest działaniem kompleksowym, realizowanym w newralgicznych obszarach górskich zlewni.

Biorą w nim udział prawie wszystkie nadleśnictwa z terenów wyżynnych i górskich. Prace będą polegać przede wszystkim na spowalnianiu i ograniczaniu gwałtownego spływu wód w potokach górskich oraz spływu powierzchniowego. Tworzone będą m. in. oczka wodne, zbiorniki retencyjne, tereny podmokłe i zalewowe. Renaturyzowane będą cieki uregulowane, przywracana będzie ciągłość biologiczna (modernizacja budowli istniejących: przebudowa przepustów, brodów, budowa bystrzy i kaskad dla ryb i innych organizmów wodnych itp.) Będą również prowadzone prace w celu ochrony brzegów potoków, oraz zabezpieczenia zboczy, dróg leśnych i szlaków zrywkowych przed nadmiernym spływem wód powierzchniowych. Dzięki tym pracom nastąpi spowolnienie obiegu wody w zlewniach górskich oraz wzrost retencjonowania wód opadowych wściółce i glebie leśnej.

Szczególną uwagę przy doborze możliwych do zastosowania rozwiązań zwrócono na wzmocnienie funkcji ochronnych lasów górskich, które polegają na:

 ochronie gleb przed erozją powierzchniową poprzez pokrycie gleby roślinnością lub ściółką leśną,

 spowolnieniu obiegu wody w zlewniach górskich dzięki zretencjonowaniu części wód opadowych na roślinach oraz w ściółce i glebie leśnej,

 zmniejszaniu fal wezbraniowych i wydłużeniu czasu ich trwania, co skutkuje zmniejszeniem zagrożenia powodzią,

(6)

 pozytywnym oddziaływaniu ekosystemu leśnego na jakość wód w potokach górskich.

Skala przedsięwzięcia

Projekt prowadzony jest na obszarze całej południowej części Polski. Beneficjentem projektu jest Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, beneficjentami końcowymi są nadleśnictwa górskie położone na obszarze około 200 gmin. Całość projektu realizowana jest na terenie 55 nadleśnictw położonych w obrębie czterech Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu, Katowicach, Krakowie i Krośnie.

Projekt będzie realizowany w latach 2007-2013. Źródło finansowania ma stanowić III oś priorytetowa Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” (POIiŚ 3.1-5) - Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska (środki Funduszu Spójności).

(7)

RETENCJAGÓRSKA

Wykaz Nadleśnictw biorących udział w projekcie.

RDLP Nadleśnictwo Doświadczenie w projektach z małej retencji BardoŚląskie

Bystrzyca Kłodzka

„Ochrona i odtwarzanie siedlisk hydrogenicznych w Sudetach”, projekt był realizowany wspólnie z Klubem Przyrodników zeŚwiebodzina, ze środków EkoFunduszu.

Henryków Budowa zbiorników małej retencji ze środków WFOŚiGW.

Jawor

- „Ochrona bioróżnorodności ekosystemów leśnych poprzez budowę zbiorników wodnych w Leśnictwie Dobromierz. W ramach tego projektu wybudowano i odtworzono 3 zbiorniki o łącznej pow. 0,22ha, których celem była poprawa warunków wilgotnościowych i topoklimatycznych w otaczających drzewostanach, jak również warunków bytowania zwierzyny (rola wodopojów), płazów i gadów oraz ptactwa.

Zadanie realizowano ześrodków WFOŚiGW w 2006r.

- budowa 2 zbiorników wodnych w Leśnictwie Męcinka o pow. 0,58ha, których głównym celem była funkcja retencyjna z adaptacją dla celów przeciwpożarowych (1999),

- budowa brodów kamiennych (w latach 1997-2007).

Jugów 3 zbiorniki małej retencji ze środków Phare.

Kamienna Góra

Budowa 6 zbiorników małej retencji służących zatrzymaniu wody w obszarach leśnych i pełniących funkcje ppoż., ze środków EkoFunduszu.

Lądek Zdrój

Zbiornik retencyjny wybudowany w 2008 r. przez Klub Przyrodników ze Świebodzina (w ramach projektu

„Ochrona i odtwarzanie siedlisk hydrogenicznych w Sudetach”).

LwówekŚląski Budowa zbiornika retencyjnego w Leśnictwie Ustronie.

Międzylesie

Budowa zbiorników małej retencji w Leśnictwach: Nowa Wieś, Goworów, Lesica, Idzików, Biała Woda, realizowane ze środków pomocowych przyznanych przez EBI na usuwanie skutków powodzi z 1997 r. oraz ze środków WFOŚiGW

Szklarska Poręba

Dwa zbiorniki retencyjne: „Kwisa” – 2,5tys. m³, i „Czeska struga” – objętość 22 tys. m³, wyposażone dodatkowo w przelewy boczne, wybudowane w latach 1997-1998r.

z funduszu Phare. Doświadczenie w zabudowie szlaków zrywkowych.

Śnieżka Dwa zbiorniki retencyjne w Leśnictwie Borowice z funduszu Phare.

Świdnica

Odtworzono 9 kilkuarowych zbiorników retencyjnych przy udziale Klubu Przyrodników ze Świebodzina (w ramach projektu „Ochrona i odtwarzanie siedlisk hydrogenicznych w Sudetach” w roku 2008 wykonano 8 szt.). Prace polegały głównie na odmuleniu zbiorników oraz naprawie obwałowań i urządzeń piętrzących. Wykorzystano środki EkoFunduszu.

Świeradów Wykonano trzy zbiorniki retencyjne finansowane z funduszu Phare oraz dokonano zabudowy 17km szlaków zrywkowych ześrodków EkoFunduszu.

Wrocław

Wałbrzych Odtworzenie 14 zbiorników retencyjnych sfinansowane ze środków EkoFunduszu (projekt „Ochrona mokradeł i mała retencja wody w Sudetach”), zrealizowane przez Klub

(8)

Przyrodników na gruntach Nadleśnictwa Wałbrzych.

W 2009r. przewidziano kontynuację projektu – budowę 13 zastawek.

Zdroje

Zbiornik małej retencji Wolany wykonany ze środków Phare, 3 zbiorniki małej retencji na Białym Potoku – środki WFOŚiGW, zbiornik małej retencji w Leśnictwie Piekiełko.

Złotoryja Andrychów Bielsko Jeleśnia

Prudnik

Budowa zbiorników małej retencji w latach 2004 – 2006r.:

Leśnictwo Wilemowice (2 stawy o pow. 1,23ha, współfinansowane przez NFOŚiGW i PFOŚiGW w Nysie) Leśnictwo Pokrzywna – zbiornik o pow. 0,06ha, (współfinansowany przez NFOŚiGW).

Sucha Ujsoły Ustroń

Węgierska Górka Katowice

Wisła

- „Likwidacja szkód powodziowych” z roku 1997 na terenie Gminy Istebna – lata realizacji 1998-2001, ześrodków EBI, - „Likwidacja szkód powodziowych z lipca 2001roku na potoku Gościejów, Olza, Czarna Wisełka, Biała Wisełka”

realizacja w roku - 2002-2003, ześrodków WFOŚiGW.

Baligród

Bircza Budowa i odtworzenie zbiorników małej retencji („Malawa”

i „Łomna”) Brzozów

Cisna

Dynów Dobre przykłady lokalizacji zbiorników retencyjnych na starych stawach i zasilanych wodami opadowymi.

Kańczuga Kołaczyce Komańcza Krasiczyn Lesko Lubaczów Lutowiska Mielec Narol

Rymanów Wybudowano 4 zbiorniki retencyjne (spełniające również funkcje zbiorników przeciwpożarowych).

Strzyżów

Stuposiany

Budowa 86 zbiorników małej retencji – dla wspomagania aktywnej ochrony gadów i płazów. W ramach dotacji z EkoFunduszu przeprowadzono szeroki program inwestycji polegający na budowie małych zbiorników w naturalnych obniżeniach terenu, z okresowo stagnującą wodą.

Ustrzyki Dolne Krosno

Wetlina (obecnie Cisna)

Brzesko Dębice Kraków

Gorlice

(9)

RETENCJAGÓRSKA Gromnik

Krościenko Limanowa

Łosie

Nadleśnictwo prowadzi działania w celu ograniczenia spływu powierzchniowego, zabudowując szlaki zrywkowe, montując na nich wodospusty oraz budując warstwicowe szlaki zrywkowe, budując przepusty o dużym świetle i eliptycznym kształcie.

Myślenice Budowa wodospustów na szlakach zrywkowych, wykonywanie oczek śródleśnych i tzw. ,,kałuż ekologicznych” (10 szt.)

Nawojowa Duże doświadczenia w budowie kaszyc oraz małych progów i stopni spowalniających odpływ wody.

Nowy Targ

Budowa progów drewnianych kierujących wody do starych meandrów, a także łapaczek śmieci na potoku Bembeńskie (Leśnictwo Police). Projekt zrealizowano w oparciu ośrodki EkoFunduszu. Projekt obejmował także przebudowę drzewostanów. W chwili obecnej teren ten stanowi rezerwat przyrody.

Piwniczna

Stary Sącz W ramach projektu „Zabudowa potoków górskich” (środki EBI) wykonano 22 szt. progów wodnych na potokach w Leśnictwach: Przysietnica, Obidza, Gaboń.

(10)

Wstęp

Pozyskanie funduszy unijnych wiąże się z szeregiem uwarunkowań, które należy spełnić. Niniejsze wytyczne powstały w celu zwrócenia uwagi nadleśnictwom i projektantom na kwestie ochrony przyrody i środowiska podczas planowania, projektowania i realizacji przedsięwzięć dla programu Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.

W ramach POIiŚ realizowane mogą być między innymi następujące rodzaje projektów:

 przywracanie pierwotnego kształtu doliny i koryta cieku poprzez przebudowę wałów, zabiegi biotechniczne, budowę lub przebudowę budowli regulacyjnych, odtworzenie pierwotnej trasy koryta cieku,

 budowa ponadregionalnych systemów małej retencji wraz z budową urządzeń piętrzących, modernizacja polderów depresyjnych z budową lub modernizacją przepompowni,

 utrzymanie rzek i potoków górskich oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie poprzez budowę oraz modernizację budowli regulacyjnych podłużnych i poprzecznych tj.

progi korekcyjne, a także ukształtowanie trasy regulacyjnej,

 budowa, modernizacja i poprawa stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych,

 zwiększanie naturalnej retencji dolin rzecznych z zachowaniem równowagi stanu ekologicznego i technicznego utrzymania rzeki poprzez budowę polderów zalewowych, modernizację wałów przeciwpowodziowych oraz śluz wałowych,

 w uzasadnionych przypadkach realizacja wielozadaniowych zbiorników retencyjnych oraz piętrzących wodę oraz stopni wodnych (najefektywniejszym rozwiązaniem jest ograniczanie dopływu wód opadowych do koryt potoków poprzez budowę lub odbudowę niewielkich zbiorników śródleśnych, zasilanych wodami opadowymi albo okresowymi ciekami, poprawiających uwilgotnienie wierzchniej warstwy gleby, szczególnie w obszarach wododziałowych, zasilanych wodami opadowymi, wysiękami źródliskowymi albo ciekami okresowymi),

 w uzasadnionych przypadkach modernizacja i poprawa stanu bezpieczeństwa technicznego urządzeń wodnych.

W celu usystematyzowania pojęć związanych z projektem w opracowania umieszczono Słowniki podstawowych pojęć i definicji.

(11)

RETENCJAGÓRSKA

Cele projektu

Celem głównym projektu jest spowolnienie odpływu wód oraz zwiększenie możliwości retencyjnych zlewni górskich.

Cele szczegółowe to:

1. Retencjonowanie i renaturyzacja cieków stałych oraz obszarów podmokłych.

2. Ograniczanie i kontrola spływu powierzchniowego (retencja powierzchniowa).

3. Wyrównywanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych (retencja powodziowa).

Typy realizowanych działań

1. Retencjonowanie i renaturyzacja cieków stałych oraz obszarów podmokłych

1.1 Renaturyzacja cieków

1.1.1 Przywracanie naturalnego kształtu cieku - odtwarzanie krętości cieku (meandrowanie), - odtwarzanie terasy zalewowej,

- odtwarzanie naturalnego układu bystrze-przegłębienie (kierownice, deflektory nurtu), - zabudowa biologiczna,

- nasadzenia,

- budowa ostróg (kamiennych, płotków faszynowych, palisad, tam faszynowych i szkieletowych),

- wykorzystanie rumoszu drzewnego.

1.1.2 Przywracanie ciągłości biologicznej cieku

- modernizacja i rozbiórka obiektów hydrotechnicznych, - przywracanie drożności poprzecznej i podłużnej cieku, - przebudowa przepustów na brody,

- przebudowa przepustów na obiektyłukowe o większych średnicach, - przebudowa przepustów na mostki,

- budowa przepławek i pochylni dla organizmów wodnych, - przebudowa stopni na kaskady i bystrza.

1.2 Przywracanie funkcji obszarom mokradłowym - budowa zastawek, progów i stopni, - zatykanie odpływów i drenaży, - zasypywanie rowów melioracyjnych,

- budowa przytamowań ziemnych na rowach odwadniających, - budowa opóźniaczy odpływu,

- doprowadzenie wody.

1.3 Retencja korytowa i zbiornikowa

1.3.1 Przebudowa i budowa budowli spowalniających spływ wody - budowa zapór belkowych i szczelinowych,

- zabudowa biologiczno-techniczna skarp (np.: narzutem kamiennym - ożywionym, kaszycami z nasadzeniami),

- budowa progów i stopni z przelewami na małą wodę, gurtów (warunkowo).

1.3.2 Budowa zbiorników retencyjnych

- zbiorniki zbierające wody opadowe z okresowo płynących cieków lub ze spływów powierzchniowych,

- zbiorniki boczne,

(12)

- zbiorniki odtwarzane na starych stawach,

- zbiorniki wodne umieszczone w korycie zapewniające ciągłość ekologiczną cieku.

Obiekty i działania, które nie kwalifikują się do projektu:

 stabilizacja brzegu i dna (odcinkowe podnoszenie dna potoków i strumieni) nie sąsiadującego z drogami i inną infrastrukturą lub obszarami mokradłowymi,

 zapory kamienne i betonowe przerywające ciągłość cieku i zaburzające naturalny transport rumowiska,

 nowe progi/kaskady progów powyżej 25cm bez urządzeń umożliwiających migracje organizmów wodnych,

 progi betonowe,

 mury, tj. zabezpieczenie brzegów okresowych i stałych cieków prowadzące do kanalizacji cieku,

 nowe zbiorniki wodne na obszarach chronionych, niekorzystne dla przedmiotu ochrony,

 nowe zbiorniki wodne, podatne na zamulanie, zamykające zlewnię erodującego cieku,

 odmulanie istniejących zbiorników wówczas, gdy zamulenie jest efektem złej lokalizacji zbiornika np. na erodującym cieku.

 nowe zbiorniki wodne o konstrukcji/wysokości zapory nie zapewniającej ciągłości ekologicznej cieku (nie posiadające przelewu na małą wodę – głębokości tranzytowej dla organizmów wodnych 20-40cm, przelewów stałych typu bystrze na stronie dolnej (odpowietrznej części) zapory lub innych urządzeń służących migracji ryb i organizmów wodnych (przepławki i pochylnie),

 opóźniacze odpływu stosowane na ciekach naturalnych.

2. Ograniczanie i kontrola spływu powierzchniowego (retencja stokowa)

2.1 Zabudowa dróg i szlaków zrywkowych

- przebudowa szlaków zrywkowych na warstwicowe (warunkowo),

- zabudowa szlaków zrywkowych natychmiast po zakończeniu zrębów (płotki drewniane i kamienne ograniczające spływ wód i transport rumowiska),

- zabudowa starych szlaków zrywkowych, szlaków turystycznych i dróg (płotki drewniane i kamienne ograniczające spływ wód i transport rumowiska, wodospusty, opóźniacze odpływu, dylowanki),

- nasadzenia i zakrzewienia.

2.2 Zabezpieczanie cieków okresowych

- budowa przegród drewnianych i kamiennych ograniczających spływ wód i transport rumowiska (np. progi, stopnie i zapory belkowe, gurty, opóźniacze odpływu),

- zabezpieczanie brzegów stałych cieków w miejscu dopływu cieków okresowych (spływ powierzchniowy) wykonane z materiałów naturalnych (ożywione kaszyce

i gabiony, palisady, nasadzenia, inne przyrodniczo-technicze umocnienia brzegów), - zalesianie oraz obsadzanie drzewami i krzewami brzegów i pasów terenu przyległego do

cieków.

2.3 Neutralizacja skutków i ograniczanie spływu powierzchniowego

- wykorzystywanie materiałów naturalnych do budowy obiektów zabezpieczających ruchome osuwiska wywołane spływem powierzchniowym,

- zapobieganie osuwiskom oraz nadmiernemu transportowi rumowiska do stale

i okresowo płynących potoków i strumieni (przegrody drewniane i kamienne, nasadzenia i zakrzewienia),

- wprowadzanie silnie ukorzeniającej się pokrywy roślinnej w obszarach stożków napływowych i stromych zboczy o spadkach powyżej 15%.

- zabezpieczenie istotnych dróg leśnych wykonane z użyciem stali i cementu (bez wyraźnego technicznego uzasadnienia),

- zabezpieczenie brzegów okresowych cieków prowadzące do kanalizacji cieku,

(13)

RETENCJAGÓRSKA - opóźniacze odpływu stosowane na ciekach naturalnych.

3. Wyrównywanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych (retencja powodziowa)

3.1 Budowa zbiorników o funkcji przeciwpowodziowej 3.1.1 Zbiorniki suche

3.1.2 Poldery zalewowe

3.2 Przeciwdziałanie niszczącej sile wód wezbraniowych 3.2.1 Budowle i zabiegi wytracające energię wody

- bystrza o zwiększonej szorstkości, - zapory belkowe i szczelinowe,

- ostrogi (rumosz drzewny, płotki faszynowe, palisady, tamy faszynowe i szkieletowe, ostrogi kamienne).

3.2.2 Rozbiórka i modernizacja budowli niedostosowanych do wód wezbraniowych - przebudowa przepustów na brody,

- przebudowa przepustów na obiektyłukowe o większym świetle, - przebudowa przepustów na mostki,

- przebudowa stopni na kaskady i bystrza,

- rozbieranie zbędnych murów i budowli poprzecznych, - techniczno-przyrodnicze zabezpieczenia skarp, - likwidacja zbędnej zabudowy lądowej,

- lokalne skorygowanie tras dróg leśnych, gdy ich dotychczasowy przebieg nadmiernie zawęża dolinę potoku.

 zbiorniki suche i poldery zalewowe o obwałowaniach betonowych i betonowo-kamiennych,

 stabilizacja brzegu i dna (odcinkowe podnoszenie dna potoków i strumieni) nie sąsiadującego z drogami i inną infrastrukturą,

 zapory kamienne i betonowe przerywające ciągłość cieku i zaburzające naturalny transport rumowiska,

 nowe progi/kaskady progów powyżej 25cm (w strefie występowania ryb),

 nowe stopnie/kaskady wysokich stopni (powyżej 1m) bez urządzeń dla migracji ryb,

 progi betonowe,

 zabezpieczenie istotnych dróg leśnych wykonane z użyciem stali i cementu (bez wyraźnego technicznego uzasadnienia),

 zabezpieczenie brzegów stałych cieków prowadzące do kanalizacji cieku.

(14)

Projekt:

Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi

infrastruktury w dobrym stanie.

1. Retencjonowanie i renaturyzacja cieków stałych oraz obszarów podmokłych

1.1 Renaturyzacja cieków

1.1.1 Przywracanie naturalnego kształtu cieku 1.1.2 Przywracanie ciągłości biologicznej cieku 1.2 Przywracanie funkcji obszarom

mokradłowym

1.3 Retencja korytowa i zbiornikowa

1.3.1 Przebudowa i budowa budowli

spowalniających spływ wody 1.3.2 Zbiorniki retencyjne

2. Ograniczanie i kontrola spływu powierzchniowego (retencja stokowa)

2.1 Zabudowa szlaków zrywkowych 2.2 Zabezpieczanie cieków okresowych 2.3 Neutralizacja skutków spływu

powierzchniowego

3. Wyrównywanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych (retencja powodziowa)

3.1 Budowa zbiorników o funkcji przeciwpowodziowej

3.1.1 Zbiorniki suche 3.1.2 Poldery zalewowe

3.2 Przeciwdziałanie niszczącej sile wód wezbraniowych

3.2.1 Budowle i zabiegi wytracające energię wody

3.2.2 Rozbiórka i modernizacja infrastruktury

niedostosowanej do wód

wezbraniowych

(15)

RETENCJAGÓRSKA

Charakterystyka metod przyjętych dla projektu

Metody stosowane w projekcie w celu ochrony przed skutkami gwałtownych spływów wód opadowych można podzielić na:

 przyrodnicze

 techniczne

 przyrodniczo-techniczne

Metody przyrodnicze (zabudowa biologiczna)

Wszelkie czynności gospodarcze w lasach górskich, zwłaszcza związane z użytkowaniem rębnym, powinny być prowadzone zgodnie z zasadami zrównoważonej gospodarki leśnej. Przykładem mogą być metody użytkowania rębnego przy zastosowaniu rębni złożonych z odpowiednio długim okresem odnowienia, które są najbardziej skuteczną formą ochrony stoków przed skutkami gwałtownych spływów na obszarach zlewni górskich, pozwalają też na osiągnięcie w przyszłości odpowiedniej struktury drzewostanów (rębnia częściowa powoduje 4-5 krotnie mniejsze szkody niż rębnia zupełna, a przy rębni ciągłej i gniazdowej erozja jest ponad 50 razy mniejsza).

Zabudowa potoków górskich, podobnie jak zabezpieczeń stoków przed nadmierną erozją wodną powinna być prowadzona przede wszystkim poprzez zabudowę biologiczną z uwzględnieniem zasad regionalizacji przyrodniczo-leśnej i regionalizacji nasiennej obowiązującej w gospodarce leśnej.

Wynika to między innymi z konieczności unikania wprowadzania obcych gatunków inwazyjnych.

Zabudowa biologiczna wymaga dostosowania gatunków drzew i krzewów do warunków wzrostu. Przy zabudowie potoków górskich istotnym kryterium wprowadzania odpowiednich gatunków jest wysokość nad poziomem morza. Takie gatunki jak olsza czarna, jesion, topola czarna występujące przeważnie nad brzegami rzek to gatunki nizinne i wyżynne. Granica zasięgów pionowych dla tych gatunków to około 600-700m n.p.m. Powyżej tych wysokości do 1000-1200m n.p.m. można stosować wierzbę białą lub kruchą, olszę szarą. Niewykorzystanym do tej pory gatunkiem przy zabudowie potoków górskich w wysokich położeniach nad poziomem morza jest jarzębina. Gatunek ten stanowi jednocześnie doskonały przedplon dla gatunków lasotwórczych, a naturalne odnowienia jarzębiny często skutecznie zabezpieczają przed erozją strome zbocza na dużych wysokościach.

W sytuacji, kiedy zabudowa biologiczna wymaga uzupełnienia o dodatkowe zabezpieczenia techniczne, elementy tej zabudowy powinny być wykonane z materiałów naturalnych, występujących blisko miejsc budowy.

Z punktu widzenia ochrony przyrody i krajobrazu konieczne jest utrzymywanie i przywracanie naturalnego charakteru potoków i rzek. W połączeniu z zabudową biologiczną cieków wodnych, renaturyzacja sprzyja ochronie brzegów przed erozją i łagodzi skutki gwałtownych spływów wód opadowych.

Metody przyrodnicze polegają między innymi na:

 wprowadzaniu gatunków drzew odpornych na podtopienie w strefie brzegów potoków, obszarów stożków napływowych i stromych zboczy podlegających erozji powierzchniowej,

 zalesianiu oraz obsadzaniu drzewami i krzewami brzegów i pasów terenu przyległych do cieków i zbiorników poza obszarami lasów i łąk w celu ograniczenia erozji i dopływu zanieczyszczeń, pod warunkiem, że nie ogranicza to przepływu wody w ciekach,

 umacnianiu roślinnością brzegów wklęsłych – podmywanych i niszczonych podczas wezbrań,

 kształtowaniu drzewostanów dostosowanych do warunków siedliskowych, co poprawia ich odporność na szkody wywoływane przez owady, śniegołomy i wiatrołomy,

 urozmaiceniu składu gatunkowego drzewostanów świerkowych ograniczające ich zakwaszający wpływ na wodę glebową,

 zalesianiu wszystkich terenów o spadkach powyżej 15%, celem ograniczenia erozji powierzchniowej,

 zabudowie szlaków zrywkowych natychmiast po zakończeniu zrębów,

(16)

 prowadzeniu zabudowy przyrodniczej i technicznej leśnych zlewni górskich, ze szczególnym zwróceniem uwagi na ochronę i odtwarzanie drzewostanów w górnej strefie ich występowania.

Celem zabudowy biologicznej jest:

 poprawa gospodarki wodnej dorzecza,

 zwiększenie retencji zlewni,

 poprawa bilansu wodnego i wyrównanie przepływów,

 spowolnienie odpływu wód powodziowych,

 złagodzenie wezbrań,

 rozproszenie siły nurtu,

 zmniejszenie spływu powierzchniowego wód,

 zahamowanie procesów erozji stoków,

 zahamowanie procesów erozji dna oraz brzegów potoków,

 ochrona infrastruktury w sąsiedztwie cieków.

Zadania te najlepiej wypełnia dobrze zagospodarowany las, posiadający wszystkie piętra roślinności:

drzewa wysokie, podrost, podszyt oraz runo leśne.

Obszar zbiorczy (źródliskowy), gdzie erozja jest najsilniejsza, powinien być całkowicie pokryty lasem.

Z obszaru tego należy wyeliminować pola orne, lecz można zostawić strefę użytków zielonych, które dostatecznie chronią glebę przed zmywaniem powierzchniowym przy nachyleniu terenu dochodzącym do 30%.

Wskazane jest zwiększenie powierzchni leśnej przez zalesianie:

 terenów, na których przez wyręby sztucznie obniżono górną granicę lasu,

 pastwisk na wierzchowinach i stromiznach,

 nieużytków: gruntów kamienistych, brzegów głębokich debr i wąwozów.

Uwaga! Planując zwiększenie lesistości danego obszaru należy rozpoznać cenne przyrodniczo zbiorowiska nieleśne i zachować je w nienaruszonym stanie lub podjąć zabiegi ochrony czynnej służące przywróceniu im wartości przyrodniczych.

Zabudowa biologiczna brzegów rzek i potoków

Dobór roślin powinien być zgodny z potencjalną roślinnością naturalną. Należy dobierać gatunki o pożądanych właściwościach biotechnicznych. Rozstaw i forma zmieszania muszą być dopasowane do konkretnego siedliska i zamierzonego celu.

Zabudowa biologiczna w obrębie szczytowej i środkowej części cieku

Cieki o silnie zagłębionym korycie zabezpiecza się przed erozją boczną zwartym pasem drzew i krzewów szerokości 20 – 30m. Najwyższe piętro drzew sięgających 15 – 25m wysokości (olsza szara, jawor, jesion wyniosły, wiąz górski, modrzew europejski, a na niżej leżących terenach dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, olsza czarna) powinno zajmować teren bezpośrednio nad brzegiem potoku. Drugie niższe piętro drzew wysokości 5 – 15m (grab zwyczajny, klon polny, jarząb pospolity, brzoza omszona, osika, wierzba iwa) rozmieszcza się tuż za linią brzegową. Na zewnętrznej stronie pasa rozmieszcza się drzewa i krzewy wysokości do 5m (czeremcha, leszczyna, trzmielina pospolita, kruszyna pospolita, dereń świdwa).

Cieki o korycie rozwartym zabezpiecza się podwójnymi pasami roślinności brzegowej. Pas korytowy, zajmujący teren w bezpośrednim sąsiedztwie cieku, ochrania brzegi w zakresie od średniej rocznej wody do wielkiej rocznej wody. Wprowadza się tu wierzby – głównie: wierzbę wiciową, wierzbę purpurową, wierzbę siwą raz wierzbę szarą. Za pasem korytowym formuje się pas przykorytowy osłaniający brzegi w zasięgu od dorocznej wielkiej wody do katastrofalnie wielkiej wody. W pasie tym wprowadza się: olszę szarą, wierzbę kruchą, wierzbę białą, jesion wyniosły, jawor, osikę i brzozę brodawkowatą, a na niżej położonych terenach: olszę czarną, grab zwyczajny, dąb szypułkowy.

(17)

RETENCJAGÓRSKA Podszycie mogą stanowić: jeżyna fałdowana, jeżyna popielica, malina właściwa, dzika róża, kruszyna

pospolita, trzmielina, czeremcha, dereń świdwa, szakłak, leszczyna oraz tarnina.

Przykład obudowy biologicznej potoku o korycie rozwartym w obrębie szyi:

1 - pasy korytowe 2 - pasy przykorytowe (Prochal 1968)

Zabudowa biologiczna w obrębie dolnej części cieku

Przy korelacji na wielką wodę, na brzegu bezpośrednio nad zwierciadłem wody (WW), należy zaplanować pas korytowy o szerokości 5m złożony z krzewiastych wierzb, a za nim szeroki na 5m pas przykorytowy złożony z odpornych na okresowe zalewanie krzewów i drzew do 5m wysokości. Dalszą część zabudowy biologicznej powinien stanowić drzewostan o zróżnicowanym układzie piętrowym.

Przy korelacji na średnią wielką wodę, na skarpie bezpośrednio nad zwierciadłem wody (SWW), należy zaplanować pas korytowy o szerokości 7m złożony z krzewiastych wierzb, a za nim szeroki na 8m pas przykorytowy złożony z odpornych na okresowe zalewanie krzewów i drzew.

1 0m 5m 5m 5m 1 0m

1 2

1

2

3 3

Zabudowa biologiczna dolnej części cieku przy korelacji na katastrofalnie wielką wodę 1 - pasy korytowe 2 - pasy przykorytowe 3 - zalesienia

(Prochal, 1968)

Zabudowa biologiczna dolnej części cieku przy korelacji na średnią wielką wodę 1 - pasy korytowe 2 - pasy przykorytowe 3 - trwałe użytki zielone

(Prochal 1968)

(18)

Tabela 4. Gatunki do nasadzeń szpalerów drzew i krzewów wzdłuż brzegów rzek i potoków górskich i podgórskich (Żbikowski i Żelazo 1993, zmienione)

Miejsce nasadzeń Gatunki

Zbiorniki retencyjne w obszarześredniej wody (od poziomuśredniej wody do poziomu wody 50%)

Wytrzymujące długotrwałe zalewanie: olsza czarna, olsza szara, wierzba krucha, wierzba szara, wierzba purpurowa

Obszar zalewowy (wzdłuż krawędzi koryta

i w głębi terasy zalewowej) Dąb szypułkowy, czeremcha zwyczajna, jawor, jarząb pospolity, kruszyna pospolita, kalina koralowa

Obszar na zboczach doliny Leszczyna, tarnina, dzika róża, jeżyna

Gatunki wierzb uszeregowane wg. malejącej wilgotności siedliska: wierzba wiciowa, wierzba krucha, wierzba szara, wierzba trójpręcikowa, wierzba biała, wierzba pięciopręcikowa, wierzba siwa, wierzba iwa, wierzba purpurowa (Schiechtl 1973).

Fot. 1. Zabudowa biologiczna brzegów potoku: 1 - stan wyjściowy, 2 - stan po 10 latach (Begemann i Schiechtl 1999)

Więcej informacji, szczególnie przydatnych projektantom, na temat metod przyrodniczych i wznoszenia konstrukcji biotechnicznych, zamieszczono w książceBegemann i Schiechtl: Inżynieria ekologiczna w budownictwie wodnym i ziemnym, wydanej przez Arkady – Warszawa w 1999 roku.

Polecamy także wydawnictwo Klubu Przyrodników: Poradnik ochrony mokradeł w górach (Jermaczek, Wołejko i Misztal 2009), dostępny na stronie: www.kp.org.pl/Wydawnictwa Klubu Przyrodników.

Metody techniczne

Obserwowane w ostatnich latach w lasach górskich nasilające się zjawiska klęskowe (huraganowe wiatry, gradacje owadów) wymuszają przyspieszoną rozbudowę systemu dróg leśnych, pozwalających na zagospodarowanie terenów poklęskowych. W takich sytuacjach często można zaobserwować znaczne zwiększenie spływu powierzchniowego w strefie zbiorczej potoku zwłaszcza w przypadku sąsiedztwa drogi biegnącej doliną równolegle do potoku. Ilość i natężenie spływu wód z utwardzonej powierzchni dróg są bowiem znacznie większe od spływów po nienaruszonej pokrywie glebowej. Zagospodarowanie skarp i odpowiednie zabezpieczenie rowów jest więc w aktualnej sytuacji istotnym elementem małej retencji na terenach górskich. Typowe działania w tym zakresie, to:

utrwalanie zboczy poprzez obsiew, obsadzanie, płotkowanie. Należy unikać w możliwie maksymalnym stopniu wykonywania elementów zabudowy z betonu. Konstrukcje „liniowe” na brzegach rzek

1 2

(19)

RETENCJAGÓRSKA i potoków oraz budowle poprzeczne na ich dnie, wykonane z tego materiału, powodują przyspieszony

spływ wody.

Do metod technicznych należą ponadto umocnienia stromych zboczy, dróg i szlaków zrywkowych.

Zabudowę należy prowadzić od góry zlewni ku dołowi i koncentrować ją na bardziej stromych dopływach do cieku głównego, aby nie utrudniać przepływu rybom w górę potoków. Wykonanie zabudowy potoku nie może naruszać jego naturalnego charakteru i prostować trasy koryta. Umacniać tylko brzegi „wklęsłe”, a do zabudowy technicznej najlepiej stosować miejscowy materiał: kamienie, pospółkę, drewno i faszynę. Skarpy o dużych spadkach mogą być umocnione także płotkami, darniną, ewentualnie włókninami z materiałów naturalnych.

Dotychczasowe metody regulacji technicznej w sposób znaczący zmieniały reżim i charakter cieków górskich przez wprowadzenie do koryta cieku konstrukcji w postaci: stopni, bystrotoków i zapór przeciwrumowiskowych. Duże problemy stwarzają nie utrzymywane w należytym stanie technicznym budowle hydrotechniczne (np. nie usuwanie materiału zbierającego się w korpusach zapór, brak bieżącej konserwacji i przebudowy budowli zgodnie z nowymi światowymi standardami). Współczesne rozwiązania są znacznie bardziej przyjazne dla środowisk w porównaniu do tych stosowanych jeszcze kilkadziesiąt lat temu (rozdział Przykłady dobrych praktyk).

Zgodnie z Zasadami gospodarowania wodą w lasach [DGLP 2004] urządzenia planowane w ramach niniejszego projektu powinny spełniać następujące kryteria:

 konstrukcje budowli piętrzących i upustów powinny być nieskomplikowane i możliwe do wykonania przy użyciu prostych środków, wykonane z materiałów miejscowych, ograniczy to transport materiałów, uniknie się również budowy dróg dojazdowych, zniszczenia lasu, hałasu, zanieczyszczeń i innych niekorzystnych czynników wpływających naśrodowisko leśne,

 obiekty techniczne w lasach powinny być możliwie proste w eksploatacji, tzn. nie powinny wymagać dużych nakładów na obsługę i konserwację,

 urządzenia powinny być trwałe, trudne do zniszczenia i uszkodzenia,

 architektura budowli powinna być dostosowana do środowiska leśnego,

 należy preferować, zamiast konstrukcji żelbetowych, budowle ziemne umacniane biologicznie, drewniane (np. kaszyce), z tworzyw sztucznych (np. przepusty polietylenowe i przewody giętkie) i ew. geosyntetyki,

 budowle powinny być w możliwie dużym stopniu zakryte przez roślinność, np. zastosowanie kaszyc obsadzanych roślinnością,

 projektowane urządzenia i systemy wodne powinny w jak największym stopniu działać samoczynnie, z uwzględnieniem wszelkich warunków, szczególnie przy różnych stanach wód. Operowanie urządzeniami ruchomymi powinno odbywać się zgodnie z instrukcjami gospodarowania wodą (uzgodnionymi z Nadleśnictwami) przez osoby wyznaczone imiennie.

Zdaniem hydromorfologów zjawisko erozji jest procesem naturalnym i w większości wypadków pożądanym, dostarcza materiału skalnego i rumoszu do potoku, a to z kolei zapobiega erozji wgłębnej i zmniejsza energię spływu wód powodziowych. Dlatego ograniczaniu powinny podlegać tylko:

nadmierna erozja i spływ powierzchniowy, występujące lokalnie, najczęściej w związku z zagospodarowaniem cieku (zabudowa hydrotechniczna) lub jego bezpośredniego sąsiedztwa (np.

drogi).

W projekcie, mamy do czynienia także z działaniami technicznymi polegającymi na kontrolowaniu nadmiernego spływu powierzchniowego (poprzez stabilizację osuwisk i powstrzymywanie erozyjnego działania wód opadowych), zaś w odniesieniu do cieków: odcinkowe zabezpieczenie brzegów oraz spowolnienie odpływu wody (z wyłączeniem poprzecznych budowli liniowych stymulujących erozję i fragmentujących ciek). Preferowane rozwiązania budowli poprzecznych to bystrza wykonywane z materiałów miejscowych (drewno, kamień) bez używania zaprawy cementowej.

W przyjętych rozwiązaniach przestrzegane powinny być „Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich” opracowane i opublikowane na zlecenie MinisterstwaŚrodowiska w 2005r.

(dostępne w Internecie pod adresem:www.krakow.rzgw.gov.pl/download/Zasady_dobrej_praktyki.pdf).

Zasady te dotyczą oprócz regulacji potoków: ochrony drobnych enklaw przyrodniczych, takich jak:

oczka wodne, grupy drzew, krzewów, itp., zakazu eksploatacji i odwadniania torfowisk oraz odwadniania bagien i mokradeł, a także zakazu przekształcania ich w zbiorniki małej retencji.

(20)

Przeciwdziałanie zagrożeniom związanym z gwałtownym spływem wód opadowych na leśnych terenach górskich z zastosowaniem metod technicznych i przyrodniczych.

Najlepsze rezultaty w ograniczaniu natężenia spływów wód opadowych i skutków przez nie powodowanych można osiągnąć poprzez podejście kompleksowe. Oznacza to, że przedsięwzięcia retencyjne powinny być jednym z elementów systemu zintegrowanego zagospodarowania zlewni rzecznej obejmującego stosowanie metod przyrodniczych i technicznych. W lasach górskich osłoniona roślinnością gleba jest najlepszym sposobem zatrzymania wody w zlewni. Walka z nadmiernym spływem powierzchniowym i powodowaną przez niego erozją powinna polegać na minimalizacji zniszczeń dokonywanych w czasie użytkowania lasu i jego infrastruktury technicznej. Jedną z przyczyn powstania szkód w lasach są zniszczenia dróg i szlaków operacyjnych (zrywkowych) spowodowane intensywnymi deszczami nawalnym. Dlatego zaleca się dowożenie ściętych drzew w poprzek stoku, do drogi biegnącej bardzo łagodnie w górę stoku oraz stosowanie kolejek linowych do transportuściętych drzew. Należy maksymalnie ograniczać wielkość zrębów.

Konieczne jest zalesianie wszystkich terenów o spadkach powyżej 15%, odpowiednio dobierając gatunki roślin przeznaczone do zabudowy erodowanych stoków. Potrzeby inwestycyjne w zakresie zabezpieczeń przeciwerozyjnych obejmują także zabudowę szlaków zrywkowych natychmiast po zakończeniu zrębów, tarasowanie zboczy szczególnie narażonych na zmywanie, zabezpieczanie przed osuwiskami, polepszenie stanu dróg i szlaków turystycznych wraz z ich odwodnieniem, modernizację przepustów, budowę zbiorników retencyjnych.

Z punktu widzenia ekologicznego i glebochronnego korzystniejsza jest większa liczba małych zbiorników retencyjnych niż mała liczba większych, ma to szczególnie znaczenie w terenach górzystych. W celu ochrony przed napływem do zbiornika namułów lub zanieczyszczeń można wykonać przed nim niewysoką groblę ziemną, rów opaskowy, pas roślinności lub zbiornik wstępny.

Głębokość zbiorników nie powinna być mniejsza niż 1m. Celowe jest stosowanie długich linii brzegowych z zatokami i cyplami oraz łagodnych (1:10, 1:5) skarp. Zbiorniki te mogą być wykorzystywane jako wodopoje dla zwierząt (ważne, z punktu widzenia przyrodniczego, jest utrzymanie na części zbiornika powierzchni wody wolnej od lodu, służących jako poidła w okresie mroźnych zim) lub ujęcia wody dla celów przeciwpożarowych. Nie zaleca się wykorzystywania tych zbiorników dla celów rekreacyjnych.

Zabudowa potoków górskich jestściśle związana z ich parametrami hydrodynamicznymi, w tym także z wielkością przeprowadzanego korytem odpływu. Utrzymanie w dobrym stanie potoków górskich narażonych na silne wezbrania wymaga przewidywania zmian w dnie koryta, które mogą wystąpić po przejściu wezbrania. Konieczna jest w tym wypadku prognoza przebiegu procesów korytotwórczych, ocena intensywności transportu rumowiska wleczonego oraz ocena procesów erozji i sedymentacji w korycie (szczególnie istotne przy projektowaniu zbiorników).

Celem podejmowanych przedsięwzięć w potokach w ramach projektu jest uzyskanie zrównoważonego stanu środowiska potoku, co oznacza:

 pozostawanie cieku w stanie równowagi dynamicznej, w której odprowadza on w dół swego biegu taką samą ilość rumowiska, jaka jest dostarczana do przekroju doliny, zaś dno cieku w dłuższym okresie utrzymuje się na jednakowej wysokości,

 zapewnienie równowagi pomiędzy funkcją odprowadzania wód wezbraniowych w dół biegu cieku oraz funkcją ich retencjonowania w obszarach zalewowych,

 zachowanie statusu ekologicznego cieku i jego korytarza na co najmniej dobrym poziomie.

Do stabilizacji koryt powinno wykorzystywać się przede wszystkim materiały miejscowe. Coraz powszechniej powraca się do stosowania kaszyc, czyli konstrukcji drewnianych wypełnionych kamieniami. Dąży się też do możliwie minimalnej ingerencji w środowisko naturalne i do możliwie maksymalnego zastosowania zabudowy biologicznej.

(21)

RETENCJAGÓRSKA

Uwarunkowania i ograniczenia dotyczące realizacji projektu

1. Uwarunkowania prawne

Projekt ten ma być finansowany z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ) 2007- 2013r., w ramach III osi priorytetowej Retencjonowanie wody i zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego (zadanie 3.1). Głównym celem działania III osi jest zwiększenie ilości zasobów dyspozycyjnych niezbędnych dla ludności i gospodarki kraju oraz stopnia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego i przeciwdziałania skutkom suszy wraz ze zwiększeniem naturalnej retencji dolin rzecznych z zachowaniem dobrego stanu ekologicznego.

Realizacja projektu dla gór musi uwzględniać zapisy między innymi Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW), Dyrektywy o ocenach oddziaływania na środowisko oraz Dyrektywy Siedliskowej.

Dyrektywy te określają działania na rzecz ochrony śródlądowych wód powierzchniowych i podziemnych, polegające na: zapobieganiu dalszemu pogarszaniu się ekosystemów wodnych oraz ochronie i poprawie stanu ekosystemów wodnych, terenów podmokłych i lądowych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych.

Najważniejszym celem RDW jest osiągnięcie do 2015 roku dobrego stanu ekologicznego we wszystkich wyznaczonych kategoriach wód (potokach, rzekach, jeziorach oraz wodach podziemnych).

Ukierunkowanie wszelkich prac regulacyjnych, hydrotechnicznych i renaturyzacyjnych na ochronę ekosystemów rzecznych i ich dolin wynika z faktu, że doliny rzeczne stanowią miejsce występowania cennych gatunków fauny i siedlisk przyrodniczych.

Zgodnie z RDW głównym celem gospodarowania zasobami wodnymi jest uzyskanie/utrzymanie dobrego stanu wód, ekosystemów wodnych i od wody zależnych. Dyrektywa wyraźnie określa kryteria oceny „dobrego stanu ekologicznego”. Oprócz oczywistych wskaźników chemicznych i fizycznych pozwalających ocenić stopień zanieczyszczenia wód, kładzie szczególny nacisk na skład gatunkowy organizmów wodnych i od wody zależnych. Inaczej mówiąc wody powierzchniowe bez zanieczyszczeń chemicznych, zawiesin i zanieczyszczeń termicznych są w świetle kryteriów RDW mało wartościowe ekologicznie, jeśli nie występują w nich organizmy o składzie gatunkowym właściwym dla danej strefy klimatycznej i określonego charakteru akwenu. RDW zakazuje działań zmieniających i modyfikujących (pogarszających) stan wód, ekosystemów wodnych i od wody zależnych.

RDW określa także warunki, w których pogorszenie stanu części wód powierzchniowych bądź podziemnych jest możliwe (art. 4 ust. 7 RDW), gdy:

 zostały podjęte wszystkie możliwe kroki zmierzające do ograniczenia niekorzystnego wpływu na stan wód,

 przyczyny tych zmian lub modyfikacji są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu,

 przyczyny tych zmian lub modyfikacji stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska naturalnego i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów wymienionych w ust.

1, są mniejsze niż korzyści dla zdrowia ludzi, utrzymania bezpieczeństwa ludzi lub zrównoważonego rozwoju, wynikające ze zmian lub modyfikacji (dotyczy projektów o dużym znaczeniu dla kraju),

 korzystne cele, którym służą te zmiany lub modyfikacje części wód, nie mogą, ze względu na możliwości techniczne czy nieproporcjonalne koszty, zostać osiągnięte w wyniku innych działań, bardziej korzystnych z punktu widzenia środowiska naturalnego.

Przy ingerencji w naturalną strukturę cieków wodnych położonych w granicach leśnych obszarów chronionych szczególną uwagę należy zwracać na główny przedmiot ochrony (gatunek, siedlisko, krajobraz). Powierzchnia nadleśnictw górskich objętych projektem w większości należy do leśnych obszarów chronionych i często objęta jest kilkoma formami ochrony przyrody. To niezwykle ważna przesłanka zarówno dla projektanta planowanych obiektów w ramach projektu, wykonawców, jak też późniejszych użytkowników – czyli Nadleśnictw.

(22)

Przy projektowaniu obiektów małej retencji na obszarach leśnych należy stosować nieskomplikowane konstrukcje budowli, które mogą zostać wykonane przy użyciu prostych środków oraz zastosowaniu materiałów miejscowych (drewno, faszyna, kamień, piasek, grunty spoiste). Pozwala to ograniczyć transport materiałów, zmniejszyć koszty inwestycji i minimalizować straty w lesie podczas budowy.

Urządzenia te powinny być trwałe i funkcjonować (najlepiej samoczynnie), przez minimum 5 lat po okresie zamknięcia całego projektu tj. do 2018 roku.

Obiekty małej retencji w lasach powinny być projektowane kompleksowo w ujęciu zlewniowym. O ich oddziaływaniu decyduje nie wielkość, ale liczba urządzeń na terenie zlewni, co odpowiada zasadzie rozproszonego ryzyka, ponadto każdy projekt musi uwzględniać specyfikę ekosystemu wodnego i leśnego.

W ocenach oddziaływania na środowisko dla projektów, zarówno podczas budowy, jak i w okresie eksploatacji, należy oszacować, czy oddziaływania te mogą doprowadzić do pogorszenia stanu wód oraz czy ewentualne pogorszenie stanu wód nastąpiło przy spełnieniu warunków podanych w artykule 4 ust. 7 RDW. Należy także uwzględnić ograniczenia i uwarunkowania związane z ochroną środowiska.

W 1979 i 1992 roku Unia Europejska przyjęła między innymi 2 dyrektywy: pierwszą tzw. Dyrektywę Ptasią (Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków) oraz Dyrektywę Siedliskową (92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), których celem jest zachowanie różnorodności biologicznej w obrębie państw członkowskich UE.

Dyrektywa Siedliskowa zawiera cztery załączniki, w których wymienia się siedliska, gatunki roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim, których ochrona jest konieczna i wymaga wyznaczenia Specjalnych Obszarów Chronionych (SOO; OSO analogicznie dla Dyrektywy Ptasiej). Podstawowym celem Dyrektywy Siedliskowej jest utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych na całym terytorium Unii Europejskiej określanego jako europejska sieć ekologiczna – Natura 2000.

Obszar objęty siecią Natura 2000 może stanowić część lub całość obiektu już chronionego lub też może być obszarem nieobjętym dotychczas żadną formą ochrony. Zakwalifikowanie powierzchni do SOO lub OSO nie oznacza objęcia jej ochroną ścisłą i zakazu działalności gospodarczej. Głównym celem ochrony tych obszarów jest nie zmniejszanie, pod względem powierzchni, naturalnego zasięgu wyznaczonych siedlisk i trwałego zachowania ich specyficznej struktury i funkcji.

Ogólny zakres ochrony obszarów sieci Natura 2000 obejmuje między innymi:

 przeciwdziałanie przekształceniom siedlisk i niekorzystnym zmianom w obrębie priorytetowych gatunków roślin i zwierząt,

 przywracanie utraconych wartości ekosystemom i ich rekonstrukcja tzw. renaturyzacja.

Oznacza to, że sposoby regulacji i utrzymania rzek, regulacji stosunków wodnych, eksploatacji i konserwacji urządzeń melioracyjnych itd. muszą uwzględniać wrażliwość występującej na danym obszarze chronionym (SOO lub OSO) flory i fauny na zagrożenia związane z tą działalnością.

2. Uwarunkowania przyrodnicze - zagrożenia antropogeniczne i zalecenia ochronne

Poniżej przedstawiono wybrane zagrożenia oraz zalecenia ochronne, które powinny być brane pod uwagę przy projektowaniu i eksploatacji obiektów objętych projektem.

Wody stojące (m.in. naturalne eutroficzne zbiorniki wodne i starorzecza)

Zagrożenia: zanieczyszczenia, eutrofizacja, zarastanie zbiorników, regulacje rzek, zasypywanie starorzeczy, presja rekreacyjna, nowa infrastruktura turystyczna, intensyfikacja gospodarki rolnej na terenach przyległych.

Zalecenia ochronne:

 utrzymanie czystości wód stojących i zasilających zbiorniki,

 zakaz: zabudowy brzegów, likwidowania starorzeczy, pozbawiania brzegów zabudowy roślinnej, wycinania szuwarów,

(23)

RETENCJAGÓRSKA

 ograniczanie spływu nawozów i środków ochrony roślin m.in. poprzez wprowadzenie wokół zbiorników strefy zieleni o minimalnej szerokości 50m,

 promowanie w otoczeniu zbiorników ekstensywnych form gospodarowania.

Wody płynące (górskie potoki i pionierska roślinność na kamieńcach, górskie potoki z zaroślami wierzbowo-wrześniowymi, nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, zalewane muliste brzegi rzek)

Zalecenia ochronne:

 utrzymanie czystości wód,

 zakaz regulacji rzek i potoków górskich,

 regulacje rzek powinny uwzględniać ograniczenia i uwarunkowania związane z ochroną środowiska,

 zakaz zabudowywania brzegów (również dla celów rekreacyjnych),

 ograniczenie spływów nawozów i środków ochrony roślin np. poprzez wprowadzenie strefy ochronnej.

Niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie

Zagrożenia: zaniechanie tradycyjnego użytkowania, intensyfikacja gospodarki, zmiana warunków wodnych, regulacje rzek likwidujące naturalne wylewy.

Zalecenia ochronne:

 liczba i terminy pokosów powinny być ustalane indywidualnie dla typu łąki i jej stanu,

 konieczne jest utrzymanie dla każdego typu łąki odpowiedniego reżimu wodnego, niezbędne mogą okazać się melioracje nawadniające, zakaz oczyszczania niektórych rowów, podniesienie poziomu wód gruntowych, dopuszczenie do okresowych zalewów (zaniechanie ruchu wód gruntowych lub zalewowych prowadzi do zaniku niektórych siedlisk) itp.,

 prace agrotechniczne należy wykonywać poza sezonem lęgowym,

 należy zadbać o zachowanie we właściwym stanie tzw. biotopów towarzyszących, a więc drobnych zbiorników wodnych, zadrzewień śródpolnych, naturalnych brzegów cieków wodnych itp. w znacznym stopniu zwiększających różnorodność biologiczną i będących siedliskami dla wielu gatunków zwierząt w różnych okresach ich życia.

Torfowiska wysokie, przejściowe i niskie oraz inne tereny podmokłe:

Zagrożenia: melioracje odwadniające, eksploatacja torfu, zalesianie, eutrofizacja, zmiany stosunków wodnych (obniżenie zwierciadła wody, uruchomienie przepływu), sukcesja i inne.

Zalecenia ochronne:

 podstawowym zaleceniem dla wszystkich typów torfowisk jest utrzymanie reżimu wodnego i ewentualna renaturyzacja warunków wodnych, zakaz wykonywania zbiorników wodnych kopanych,

 bezwzględny zakaz odwadniania i wydobycia torfu na torfowiskach wysokich,

 ochrona przeciwpożarowa torfowisk wysokich,

 w przypadku źródlisk – utrzymanie reżimu wodnego w ich otoczeniu oraz zakaz zabudowy, ujęć wody itp.,

 zakaz zalesiania.

(24)

3. Uwarunkowania hydrotechniczne - wpływ budowli oraz regulacji rzek na ekosystemy wodne

Zbiorniki retencyjne i stopnie wodne

Za szkodliwe uważa się obecnie wielkie zbiorniki retencyjne zmieniające reżim hydrologiczny na długich odcinkach rzek poniżej zapory i stanowiące przeszkodę dla przemieszczania się organizmów wodnych. Dotyczy to także budowania stopni wodnych z pionową ścianą spadową.

Najlepsze rozwiązanie, to budowa zbiorników o pojemności pozwalającej wyrównać odpływ do wartości średniej z wielolecia. Należy jednak pamiętać o zagrożeniach wynikających z budowy i eksploatacji takich obiektów:

 likwidacja okresowych zalewów potrzebnych do funkcjonowania lasów łęgowych i siedlisk lęgowych ptaków,

 erozja dna poniżej zapór,

 przeszkoda na trasie wędrówki ryb i organizmów wodnych,

 zahamowanie procesów samooczyszczania się wody,

 zmiana ekosystemu rzecznego na jeziorny.

Regulacja rzek i potoków górskich

Zwężenie koryta rzecznego jest jedną z głównych przyczyn znacznej erozji koryt rzek polskich, dlatego należy unikać skracania biegu rzeki (prostowania meandrów) i koncentracji (skupiania) koryta.

Skutki środowiskowe nieprzemyślanych regulacji rzek to zubożenie tarlisk ryb, likwidacja siedlisk lęgowych ptaków siewkowatych (łach piaszczystych i wysp), oraz przyśpieszona erozja dna.

Do robót hydrotechnicznych przyczyniających się do obniżania poziomu dna potoków można zaliczyć:

 przeciwerozyjną zabudowę brzegów koryt,

 wznoszenie zapór przeciwrumowiskowych,

 obudowę brzegów,

 przegradzanie rzek zbiornikami zaporowymi.

Wznoszenie stopni piętrzących powoduje lokalne zmniejszenie spadku koryta. Jest to rozwiązanie zadowalające z punktu widzenia stabilności dna cieku na danym odcinku, ma jednak istotne wady:

 nie likwiduje przyspieszonego odpływu wód wezbraniowych wyprostowanym korytem,

 powoduje zwiększoną akumulację materiału dennego powyżej budowli piętrzących, która przyczynia się do jego niedoboru w dolnym odcinku rzeki,

 obecność nawet niskich stopni powoduje przerwanie możliwości komunikacji organizmów wodnych wzdłuż biegu cieku (próg betonowy o wysokości 20cm pozbawiony szczelin staje się przeszkodą nie do przezwyciężenia przez większość małych organizmów wodnych; także możliwość pokonywania przeszkód przez ryby jest często przeceniana, kaskada nawet 3 niewielkich stopni może być dla większości z nich barierą nie do przebycia).

Bezpośrednie skutki regulacji rzek i potoków górskich to:

 odsłonięcie i podmywanie budowli regulacyjnych jak i filarów mostów,

 wynurzenie brzegowych ujęć wody ponad zasięg niskich stanów,

 obniżanie się zwierciadła wód gruntowych w dnach dolin powodujące drenowanie do koryt wód retencjonowanych dotychczas wżwirach,

 radykalne obniżenie zasobności aluwialnych zbiorników wód podziemnych,

 przesuszanie gruntów uprawnych i spadek plonów upraw prowadzonych w dolinach rzek,

 wysychanie starorzeczy i ubożenie roślinnych i zwierzęcych zbiorowisk nadrzecznych ekosystemów,

 obniżenie się stanów wód w rzekach poniżej gęstej strefy korzeniowej roślinności nadrzecznej, co wpływa na podmywanie brzegów i szybkie ich cofanie.

Dla zespołu organizmów charakterystycznych dla rzek górskich istotne jest też, aby okresowo wykorzystywać przestrzenie między ziarnami żwiru. Zamulenie tych przestrzeni (budowa zbiorników), ubezpieczenia dna lub wcięcie się koryta do podłoża skalnego wyklucza możliwość ich przetrwania.

Obecność niezamulonego żwiru jest konieczna m.in. dla:

(25)

RETENCJAGÓRSKA

 przemieszczania się bezkręgowców wodnych,

 ustabilizowania wahań temperatury wody w zimie i w lecie,

 odbycia tarła ryb prądolubnych.

Równie ważnym elementem zapewniającym bioróżnorodność w dolinie rzecznej jest umożliwienie dostępu zwierząt do rzeki. Stosowane często skarpowanie brzegów o nachyleniu większym niż 1:2, z ich obrukowaniem praktycznie uniemożliwia korzystanie z wodopoju lub przekraczanie rzeki przez większe zwierzęta (niebezpieczeństwo stwarza także nadmierna zabudowa brzegów gabionami).

Na zły stan gospodarki wodnej koryt rzecznych na terenach górskich wpływa także niekontrolowany pobórżwiru i otoczaków z dna potoków.

W wyniku eksploatacji koryt rzecznych lub prac regulacyjnych degradacji ulega naturalne obrukowanie dna chroniące ciek przed nadmierną degradacją. Ulegają zniszczeniu i podmyciu budowle wodne oraz budowle regulacyjne i chroniące przed powodzią, a także podpory mostowe. Konsekwencją ekologiczną rabunkowego poboru rumowiska rzecznego jest eliminacja makrofauny bezkręgowej wskutek usunięcia naturalnych miejsc jej bytowania.

Żwirowe łachy korytowe tworzące się w rzece są wyjątkowo bogato zasiedlone przez różnorodne organizmy lądowe i wodne. Wymagają więc szczególnej uwagi i troski. Łachy korytowe są strukturami niezbędnymi do rozwoju makrobentosu oraz powodują utrzymanie potoku w równowadze hydrodynamicznej w odniesieniu do transportowanego materiału dennego. Dlatego należy je chronić i zapobiegać rabunkowej działalności polegającej na poborze z nich żwiru.

Odtwarzanie środowiska morfologicznego, w którym łachy korytowe będą jego głównym elementem jest jednym z celów nowoczesnego utrzymania koryt rzek i potoków górskich.

Konstrukcja niektórych budowli wodnych, takich jak niskie progi, progi kaszycowe oraz bystrza o zwiększonej szorstkości, sprzyja tworzeniu się łach korytowych w aluwialnych odcinkach rzek i potoków górskich. Dlatego też priorytetem przy utrzymaniu koryt musi stać się utrzymanie łach korytowych, jako jednego z podstawowych elementów habitatowych (fot. 2).

Fot. 2. Odtwarzająca się łacha korytowa powyżej bystrza o zwiększonej szorstkości (Koncepcja 2008)

Reasumując, do najważniejszych negatywnych skutków oddziaływania technicznej regulacji rzek i potoków należą:

 zmniejszenie bioróżnorodności dolin rzecznych,

 zmniejszenie różnorodności struktur koryta i warunków przepływu (głębokości, prędkość, przepływów, dna i brzegów),

(26)

 zmiany stosunków wodnych (likwidacja siedlisk bezkręgowców),

 obniżenie poziomu zwierciadła wody (zawężanie obszaru wodnego),

 zubożenie bioróżnorodności terenów zalewowych (ograniczenie zalewów, likwidacja tarlisk),

 zastępowanie rodzimej flory gatunkami obcego pochodzenia (wycinanie lasów i zarośli łęgowych),

 zahamowanie procesów samooczyszczania (eliminacja mikroorganizmów),

 ograniczenie drożności dolin rzecznych (korytarzy ekologicznych), migracji gatunków, kontaktów populacji,

 likwidacja lęgowisk, miejsc bytowania i żerowania ptaków, ssaków, ryb, płazów i gadów,

 obniżenie walorów krajobrazowych.

Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków

Poszukując właściwych rozwiązań szanujących obecną wiedzę i uwarunkowania, stosując jako wyjściową zasadę "nie pogarszać", RZGW w Krakowie na początek zaniechał planowania nieuzasadnionych tradycyjnych regulacji technicznych rzek i potoków. W obecnie realizowanych i projektowanych działaniach inżynierskich w korytach rzek przyjęto następujące zasady:

1. Dla ochrony naturalnego koryta odstępuje się od robót ziemnych profilujących go do przekroju trapezowego, konieczne i uzasadnione przekorytowania wykonuje się inicjując ploso poprzez nadanie przekroju trójkątnego wypełniony zostaje tym samym obowiązek z art. 24 i art. 63 ust. 1 ustawy Prawo wodne, zachowując istniejący dobry stan ekologiczny lub stymulując jego odbudowę (Rys. 1, 2).

Rys. 1. Zaniechanie profilowania koryta do przekroju regulacyjnego trapezowego

Rys. 2. Niezbędny nowy przekop – nowe koryto główne, odnogi pozostają niezasypane

(27)

RETENCJAGÓRSKA

Rys. 3. Zwiększenie przepustowości koryta do wielkości miarodajnej – odtworzenie terasy 2. Odstępuje się od prostowania koryt poprzez łagodzenie naturalnych meandrów koryta budowlami liniowymi z poprzeczkami – tamy zastąpiono opaskami umacniającymi tylko brzegi wklęsłe i opartymi o aktualny brzeg, z wyjątkiem sytuacji, gdy takie rozwiązanie nie może być zastosowane, wypełniamy tym samym obowiązek z art. 67 ust. 3 i art. 63 ust. 1 ustawy Prawo wodne, dążąc do zapewnienia dynamicznej równowagi cieku naturalnego (Rys. 3, 4).

Rys. 4. Zachowanie morfologii koryta w pracach związanych z utrzymaniem wód

3. Budowle poprzeczne stabilizujące dno koryta wykonywane są jako bystrza narzutowe o łagodnym spadku (1:10 – spadek najlepszy i sprawdzony w praktyce) zachowując tym samym drożność biologiczną cieku; lokalizacja bystrza, jeśli to możliwe dobierana jest tak, aby mogło spełniać również funkcję szypotu, a nie tylko redukcji spadku i stabilizacji dna, wykorzystując tę metodę budowy rezygnuje się z wykonania kosztownych stopni betonowych i przepławek, nie narusza się walorów krajobrazowych cieku wodnego i zapewnione zastaje tym samym poszanowanie obowiązku zapisanego w art. 24 i art. 63 ust. 1 ustawy Prawo wodne (Rys. 5).

(28)

Rys. 5. Bystrze z poduszką wodną

4. Celem zachowania kształtu morfologicznego koryta i dna cieku konstrukcję narzutów kamiennych buduje się od dna plosa, co eliminuje konieczność naruszania naturalnego opancerzenia dna żwirowego w czasie formowania gródz z tych aluwiów, budowle wykonywane są bez gródz, podobnie jak to się robi w korytach dużych rzek i zapewniamy tym samym poszanowanie obowiązku zapisanego w w/w art. 24 i art. 63 ust. 1 ustawy Prawo wodne.

Fot.3. Ożywiony narzut kamienny

5. Podwyższa się trwałość i estetykę narzutów kamiennych poprzez układanie głazów (nie klinowanie odpadami kamienia) i inicjowanie zadarnienia zasypem ziemią przestrzeni wolnych między głazami (tworząc strukturę dobrze upakowaną) lub obsiew nasionami traw wg właściwych receptur (fot. 3).

Taka konstrukcja jest trwalsza od tradycyjnego narzutu, utrudnia rozkradanie kamienia i jest znacznie bardziej estetyczna. Jest sprawdzona w praktyce i daje bardzo dobre rezultaty.

6. Nadaje się skarpom z narzutem nachylenia od 1:2,5 do 1:4 oraz mniejsze, tam gdzie to tylko możliwe, czyniąc koryto cieku pojemniejszym oraz dostępnym dla ludzi i zwierząt, a budowle regulacyjne trwalszymi.

7. Wprowadza się stosowanie umocnień z koszy siatkowo-kamiennych wyłącznie dla zabezpieczenia konstrukcji budowlanych usytuowanych blisko brzegu cieku (fot. 4).

(29)

RETENCJAGÓRSKA

Fot. 4. Zabezpieczenie konstrukcji budowlanych

8. Celem zachowania naturalnego biotopu, poprawy skuteczności i obniżenia kosztów utrzymania wód wyeliminowano stosowanie świeżej faszyny liściastej i wiklinowej z konstrukcji umocnień brzegów, jako element obcy biologicznie i krajobrazowo i nieskuteczny w ochronie powodziowej, co udowodniły ostatnie powodzie.

9. Również na większych rzekach akceptuje się meandrowanie bez zastosowania długich ostróg (prostujących koryto), lecz budowę opasek brzegowych, a w sytuacjach wyjątkowych krótkie budowle o konstrukcji jak głowica ostrogi jedynie dla ochrony brzegu w sposób mało oddziałujący na przepływy korytowe i samo koryto rzeki (fot. 5).

Fot. 5. Ochrona brzegów rzeki wyłącznie przez wykonanie głowic ostróg (Przyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków 2006).

10. Wykreślono z użycia pojęcie odsypisk, które szkodliwie działają na brzegi rzek, bo odrzucają nurt i dlatego muszą ulec likwidacji. Takie działania stymulują dalsze pionowe obniżanie się dna cieków.

Dopuszcza się jedynie, uzasadnioną odpowiednimi analizami, korektę niwelety tych odsypisk lub wysp, umacniając tylko brzeg przeciwległy.

Mgr inż. Tadeusz Litewka (RZGW w Krakowie), źródło: www.krakow.rzgw.gov.pl