Recenzja : Eugenia Relaño Pastor, La protección internacional de las minorías religiosas, Madrid 2003, ss. 408.

Eugenia RelanÄo Pastor, La proteccioÂn internacional de las minorõÂas religiosas, Madrid 2003, ss.408.

RozwoÂj demokracji, ktoÂrych cechaÎ jest m.in. manifestowanie woli wieÎkszosÂci w wyborach, przy wzmozÇonej migracji ludnosÂci w ramach regionoÂw, kontynentoÂw, globu, nie moÂgø pozostac bez wpøywu na to, zÇe ¹ochrona praw mniejszosÂci uznana zostaøa za probierz demokra- tycznosÂci spoøeczenÂstwº ± stwierdza prof. Javier MartõÂnez-TorroÂn z Uniwerstytetu Complutense w ¹Przedmowieº do ksiaÎzÇki møodsze- go pracownika tej uczelni, dr Eugenii RelanÄo Pastor, La proteccioÂn internacional de las minoras religiosas (MieÎdzynarodowa ochrona mniejszosÂci religijnych), wydanej pod numerem 147. w serii publika- cji Centrum StudioÂw Politycznych i Konstytucyjnych (El Centro de Estudios PolõÂticos y Constitucionales) z Madrytu.

Opracowanie skøada sieÎ z dwoÂch czeÎsÂci. W pierwszej czeÎsÂci pt.

¹Koncepcja mniejszosÂci: mniejszosÂci religijneº (s. 25-118) Autorka poszukuje odpowiedzi na pytania: czy grupy zagrazÇajaÎ klasycznym zasadom liberalizmu?; czy istnieje koncepcja mniejszosÂci?; czy mniej- szosÂci oraz jej poszczegoÂlni czøonkowie korzystajaÎ z praw?; czy mniej- szosÂci religijne zostaøy uwzgleÎdnione w tekstach prawa mieÎdzynaro- dowego?; jaki jest stosunek mieÎdzynarodowego ruchu na rzecz praw czøowieka do kwestii mniejszosÂci religijnych?

W pierwszym rozdziale tej czeÎsÂci ± ¹Wprowadzenie teoretyczne

do definicji mniejszosÂciº (s. 25-56) ± przyblizÇone zostaøy koncepcje

liberalne (uwazÇajaÎce grupeÎ za produkt wyboroÂw jednostkowych)

oraz perspektywa komunitarna (wspoÂlnotowa; istnienie grupy nieza-

lezÇnie od czøonkoÂw). W konkluzji Autorka podkresÂla, zÇe dialog mieÎ-

dzy nimi byø ubogacajaÎcy wzajemnie, stopniowo eliminowano skraj- nosÂci z postaw zwolennikoÂw tych teorii; w efekcie uwazÇa sieÎ, zÇe ko- munitaryzm byø umiarkowanaÎ reakcjaÎ przeciwko oczywistym eksce- som liberalnym zwiaÎzanym z atomizacjaÎ jednostek, jak twierdziø Bur- ke. Wedøug Taylora komunitaryzm jest jednym z typoÂw liberalizmu identyfikujaÎcego sieÎ z Tocqueville'em (francuskim mysÂlicielem, au- torem O demokracji w Ameryce).

W mieÎdzynarodowej koncepcji mniejszosÂci (rozdziaø II, s. 57-84) Autorka wyroÂzÇniøa elementy o charakterze obiektywnym i subiek- tywnym. ZaczerpneÎøa je z koncepcji mniejszosÂci okresÂlonej w rezolu- cji 47/135 z 1950 r. Zgromadzenia OgoÂlnego ONZ oraz propozycji Capotortiego i DescheÃnesa. Do pierwszych zalicza sieÎ najpierw iden- tyfikacjeÎ mniejszosÂci jako grupy odreÎbnej na bazie rasowej lub et- nicznej (pojeÎcie szersze uwzgleÎdnia nie tylko czynniki biologiczne, ale tezÇ kulturowe, historyczne i religijne), jeÎzykowej i religijnej. Na- lezÇy podkresÂlicÂ, zÇe mniejszosÂci religijne majaÎ wøasne cechy specyficz- ne w odroÂzÇnieniu od grup etnicznych czy jeÎzykowych. Dla tych o- statnich najwazÇniejsze jest, by nie byc zasymilowanym przez wieÎk- szosÂc jeÎzykowaÎ, natomiast religijne znajdujaÎ dla siebie uzasadnienie w zasadzie niedyskryminacji oraz w prawie do wolnosÂci religijnej, tak jak jest ono gwarantowane w dokumentach mieÎdzynarodowych. Au- torka podnosi kwestieÎ roÂzÇnic w ochronie tego uprawnienia w zalezÇ- nosÂci od podmiotoÂw, wysteÎpujaÎcaÎ w art. 18 i 27 MieÎdzynarodowego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych. W art. 27 dotyczaÎcym mniej- szosÂci wprost uwzgleÎdnia sieÎ ochroneÎ wspoÂlnego manifestowania przekonan religijnych. Praktyki religijne w nim chronione nie pod- legajaÎ ograniczeniom w odroÂzÇnieniu od okresÂlonych w art. 18, mogaÎ natomiast byc derogowane w okresÂlonych warunkach, co jest zaka- zane wzgleÎdem wymienionych w art. 18.

Tylko pozornie wymiar liczbowy ± jako drugie kryterium obiek-

tywne ± jest øatwy do uchwycenia: mniejszosÂciaÎ saÎ ci, ktoÂrzy zøaÎczeni

ktoÂryms z wyzÇej wymienionych wieÎzoÂw, znajdujaÎ sieÎ w niekorzystnym

poøozÇeniu liczbowym wzgleÎdem wieÎkszosÂci. Przepisy art. 27 wymie-

nionego wyzÇej Paktu stosujaÎ sieÎ do mniejszosÂci okresÂlonych jedno-

znacznie geograficznie, jak tezÇ pozostajaÎcych w rozproszeniu. Wed-

øug Capotortiego normy art. 27 nie stosuje sieÎ wobec grup wyjaÎtkowo

maøych liczebnie, gdyby jej aplikacja obciaÎzÇaøa panÂstwo niepropor- cjonalnie do jego mozÇliwosÂci, ktoÂrymi dysponuje.

Pozycja niedominujaÎca jest cechaÎ mniejszosÂci pojawiajaÎcaÎ sieÎ we wszystkich definicjach, waÎtpliwosÂci natomiast budzi okresÂlanie naro- dowego charakteru panÂstwa, jak tezÇ odroÂzÇnianie mniejszosÂci od cu- dzoziemcoÂw. Wbrew poglaÎdom dominujaÎcym w doktrynie Komitet Praw Czøowieka w Komentarzu Generalnym z 22 lipca 1986 r. stwier- dziø, zÇe MieÎdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych gwarantuje prawa osoÂb, bez wzgleÎdu na obywatelstwo, dlatego tezÇ

± na bazie art. 2 ± gwarancje zawarte w art. 27 dotyczaÎ nie tylko obywateli zamieszkujaÎcych okresÂlone terytorium, lecz takzÇe na nim przebywajaÎcych.

W mysÂl art. 27 Paktu ¹W panÂstwach, w ktoÂrych istniejaÎ mniej- szosÂci etniczne, religijne lub jeÎzykoweº, cieszyc sieÎ one beÎdaÎ ochro- naÎ. Nie ma zgodnosÂci co do okresÂlania czasu minimalnego trwania, by uznac okresÂlonaÎ grupeÎ za mniejszosÂcÂ, jak tezÇ co do stosunku do kreujaÎcych sieÎ nowych grup, zwøaszcza sposÂroÂd wczesÂniej asymilo- wanych.

Elementami o charakterze subiektywnym saÎ poczucie przynalezÇ- nosÂci do okresÂlonej spoøecznosÂci oraz autoidentyfikacja. Z uwagi na ich charakter Autorka posÂwieÎciøa im stosunkowo maøo miejsca (s. 77- -79). WøaÎczyøa natomiast do tego rozdziaøu rozwazÇania na temat prawnych roÂzÇnic mieÎdzy mniejszosÂciaÎ a innymi zespoøami ludzi chro- nionymi w prawie mieÎdzynarodowym: aborygenoÂw, tubylcoÂw, naro- doÂw, cudzoziemcoÂw (s. 79-84).

TresÂciaÎ trzeciego rozdziaøu (s. 85-118) saÎ mniejszosÂci jako pod- mioty prawa. Przypomniane zostaøy uniwersalne prawa jednostkowe i kolektywne oraz specjalne uprawnienia mniejszosÂci, ktoÂre u pod- staw majaÎ zasady roÂwnosÂci i znaczenia roÂzÇnorodnosÂci, uzupeøniane przez zasadeÎ poszanowania granic, znaczenia dziedzictwa historycz- nego w jego roÂzÇnorodnosÂci i waloru przynalezÇnosÂci do grupy.

Z uwagi na temat opracowania szczegoÂøowo przedstawiono ka-

talog praw mniejszosÂci religijnych, i to w trzech wersjach: minimalnej,

podkomisji ds. ochrony mniejszosÂci oraz dwoÂch kategorii ± czøonkoÂw

grup religijnych i kolektywne. W pierwszej, podstawowej, znajdujaÎ

sieÎ: prawo do istnienia; prawo niedyskryminacji; do ochrony tozÇsa-

mosÂci grupy, w tym prawa do bycia innaÎ; prawo do sÂrodkoÂw specjal- nych dla podtrzymywania tozÇsamosÂci grupy zgodnie ze specyficzny- mi cechami kazÇdej; prawo do decydowania o czøonkostwie oraz o wøa- dzach; prawo do ustanawiania instytucji zgodnie z prawem publicz- nym kazÇdego z panÂstw; prawo do komunikowania sieÎ i wspoÂøpracy z podobnymi grupami poza granicaÎ; prawo do reprezentacji w orga- nach samorzaÎdowych i innych; prawo do zobowiaÎzywania swoich czøonkoÂw do okresÂlonych dziaøanÂ, jak tezÇ do zachowania wøasnych instytucji, szkoÂø, zakøadoÂw, posøug itp.; prawo do posiadania osobo- wosÂci prawnej, panÂstwowej i mieÎdzynarodowej; prawo do samo- okresÂlenia.

StruktureÎ obszerniejszej czeÎsÂci drugiej ± ¹Ewolucja praw mniej- szosÂci w prawie mieÎdzynarodowymº ± stanowi 6 rozdziaøoÂw. Pierw- szy (s. 121-150) to synteza historii ksztaøtowania sieÎ systemu prawnej ochrony jednostek i grup. PodkresÂlono, zÇe jego celem ± w odniesieniu do mniejszosÂci ± byøo stworzenie warunkoÂw do pokojowego wspoÂø- zÇycia panÂstw i zapobieganie mozÇliwym konfliktom mniejszosÂci±panÂ- stwo. Akcent poøozÇony byø na ochroneÎ jednostek, na drugim wspoÂl- not (np. zÇydowskich w traktacie wersalskim z czerwca 1919 r. dla Polski ± art. 10; walakijczykoÂw z Pindo w traktacie greckim z sierpnia 1920 r. ± art. 12). Przypomniec nalezÇy, zÇe traktat wersalski chrono- logicznie byø pierwszy. W ten sposoÂb staø sieÎ wzorcem dla pozostaøych ukøadoÂw bilateralnych przyjeÎtych w ramach systemu Ligi NarodoÂw, a dotyczaÎcych mniejszosÂci w Austrii (wrzesien 1919), panÂstwie serb- sko-chorwacko-søowenÂskim (wrzesien 1919), Czechosøowacji (wrze- sien 1919), Buøgarii (listopad 1919), na WeÎgrzech (czerwiec 1920), w Grecji (sierpien 1920) i w Wolnym MiesÂcie GdanÂsku (listopad 1920). Stosowne klauzule dotyczaÎce mniejszosÂci w Turcji i Grecji zostaøy wpisane w traktaty pokojowe mieÎdzy imperium brytyjskim, FrancjaÎ, Wøochami, JaponiaÎ, GrecjaÎ, RumuniaÎ, panÂstwem serbsko- chorwacko-søowenÂskim i TurcjaÎ (z lipca 1923 r.). Podobne znalazøy sieÎ w deklaracjach uczynionych wobec Ligi NarodoÂw przez AlbanieÎ (1921), LitweÎ (1922), èotweÎ (1923), EstonieÎ (1923) i Irak (1923).

WøaÎczono je tezÇ do konwencji polsko-niemieckiej w sprawie GoÂrne-

go SÂlaÎska (maj 1922) i paryskiej konwencji o terytorium Memel (maj

1934).

W kolejnym rozdziale (s. 151-214) przypomniano ochroneÎ mniej- szosÂci religijnej po II wojnie sÂwiatowej, poczaÎwszy od Karty Naro- doÂw Zjednoczonych (art. 1, 3; 56; 62; 76 b), poprzez brak zgody na wpisanie problematyki do Powszechnej Deklaracji Praw Czøowieka i ograniczenie sieÎ do rezolucji 217 C (III) z 10 grudnia 1948 r. i 532 B (VI) z 7 lutego 1952 r., przy uwzgleÎdnieniu jej w Konwencji z 9 grud- nia 1948 r. o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Przeciwko LudzkosÂci, ktoÂrej art. II w øaÎcznosÂci z III staøy sieÎ decydujaÎcym krokiem prawa mieÎdzynarodowego w ochronie praw czøowieka, w tym mniejszosÂci religijnych (s. 164), co ma egzekwowac MieÎdzynarodowy Trybunaø Karny. Statut Trybunaøu przyjeÎto na konferencji w Rzymie 18 lipca 1998 r.; wszedø w zÇycie 1 lipca 2002 r. i dotyczy ewentualnych zbrodni takzÇe przeciwko grupom religijnym (art. 5, 7 i 8).

NajwieÎcej miejsca zajmuje analiza art. 27 MieÎdzynarodowego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych w zwiaÎzku z jego art. 18 (s. 179-208). Po kolejnym stwierdzeniu, zÇe prawa mniejszosÂci religij- nych wspierajaÎ sieÎ na zasadzie niedyskryminacji oraz specjalnych sÂrodkach ochrony, wskazano na wageÎ prawnego uznawania mniej- szosÂci religijnych. Autorce ± za innymi, ktoÂrych opinie zestawia i ko- mentuje ± znana jest roÂzÇnorodnosÂc sytuacji prawnych takich wspoÂl- not: od oficjalnego uznawania kazÇdej dziaøajaÎcej zgodnie z porzaÎd- kiem prawnym, po odmawianie osobowosÂci prawnej wszystkim przez przyjeÎcie, izÇ religia jest wyøaÎcznie kwestiaÎ prywatnaÎ. Nawet przy tej drugiej opcji czøonkowie mniejszosÂci mogaÎ swobodnie praktykowac swaÎ religieÎ, z tym zÇe jurysdykcja trybunaøoÂw religijnych nie ma zna- czenia prawnego. RoÂzÇne tezÇ mozÇe byc traktowanie w zakresie wspie- rania finansowego z funduszy publicznych, bezposÂrednie i posÂrednie, jak tezÇ tryb sprawowania posøug. Przede wszystkim w krajach islam- skich prawa i zwyczaje wspoÂlnot religijnych zachowujaÎ wazÇnosÂc w materii prawa prywatnego. Zachowywanie sÂwiaÎt religijnych ± jako dni wolnych od pracy ± generalnie zwiaÎzane jest z religiami wieÎk- szosÂciowymi i tradycjaÎ poszczegoÂlnych krajoÂw nawet tam, gdzie ist- nieje system separacji. Wobec mniejszosÂci stosuje sieÎ zasadeÎ toleran- cji i zwolnien (np. Polska), sÂwieÎtowania staøych wøasnych dni (np.

Izrael) itd. Z kolei w Pakistanie jest 18 oficjalnych dni sÂwiaÎtecznych,

z tego 4 narodowe, 8 islamskich, 4 hinduskie i 2 chrzesÂcijanÂskie.

Prawo mieÎdzynarodowe wprost nie uznaje sprzeciwu sumienia jako podstawy do odmowy søuzÇby wojskowej, ale niektoÂre kraje wprowa- dziøy teÎ zasadeÎ do swojego porzaÎdku prawnego, a wieÎkszosÂc wspoÂlnot religijnych z tej mozÇliwosÂci korzysta. Pozostaje ona w kreÎgu zainte- resowania NarodoÂw Zjednoczonych, o czym sÂwiadczaÎ rezolucje (11B ± XXVII z 19 marca 1971 r. i 14 ± XXIV z 1981 r.). Uznaje sieÎ za øamanie prawa mniejszosÂci, jesÂli ustawodawstwo domaga sieÎ przysieÎgi o charakterze religijnym sprzecznym z wøasnymi przekona- niami. PrzynalezÇaÎcy do wspoÂlnot mniejszosÂciowych majaÎ prawo uczestnictwa w kulcie i rytach swojej religii. ZaroÂwno dokumenty mieÎdzynarodowe, jak i wieÎkszosÂc konstytucji chroni przed zobowiaÎ- zywaniem do uczestnictwa w obrzeÎdach czy nauczaniu religii, ktoÂra nie jest wøasnaÎ. P anÂstwo musi tezÇ powstrzymac sieÎ od ingerencji w sprawy wewneÎtrzne grup, z wyjaÎtkiem sytuacji, gdyby praktyko- wanie religii byøo przeciwne porzaÎdkowi publicznemu, ustawom i bezpieczenÂstwu panÂstwa. Dla tozÇsamosÂci grup bardzo wazÇne jest uprawnienie do prowadzenia instytucji edukacyjnych, jak tezÇ otrzy- mania odpowiedniej edukacji w placoÂwkach publicznych.

O tych kwestiach traktujaÎ szerzej art. 13 (prawo do edukacji) i 15 (do kultury) MieÎdzynarodowego Paktu Praw Ekonomicznych, Spoøecznych i Kulturalnych z 1966 r. Choc w dokumencie tym nie ma wprost zÇadnego odniesienia do obowiaÎzkoÂw panÂstw±stron do pod- jeÎcia rozwiaÎzan korzystnych dla mniejszosÂci religijnych, to szeroka interpretacja, jak tezÇ gwarancje dla rozwoju spoøecznego, ekono- micznego i kulturalnego nalezÇy odnosic wprost ± bez zÇadnej dyskry- minacji ± do spraw religijnych; najpierw chodzi o eliminowanie wszel- kiej nietolerancji religijnej w dziedzinie edukacji i kultury.

Rozdziaø trzeci (s. 215-238) zawiera chronologieÎ prac nad Dekla- racjaÎ w Sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji Opartych na Religii lub Przekonaniach z 25 listopa- da 1981 r.), jak tezÇ refleksjeÎ nad mozÇliwosÂciami konwencji przeciwko nietolerancji religijnej, studiowanymi na nowo w ONZ od 1988 r.

Jednak z przebiegu prac nad DeklaracjaÎ, ktoÂre studiowaøem w kon-

teksÂcie udziaøu w nich krajoÂw islamskich (WolnosÂc religijna w DaÅr al-

IslaÅm. Zagadnienia prawa wyznaniowego), w tej materii jestem zde-

cydowanie mniejszym optymistaÎ nizÇ Autorka.

WartosÂc Deklaracji o Prawach OsoÂb PrzynalezÇaÎcych do Mniej- szosÂci Narodowych, Etnicznych, Religijnych i JeÎzykowych ± przyjeÎtej przez Zgromadzenie OgoÂlne rezolucjaÎ 47/135 z dnia 18 pazÂdziernika 1992 r. ± ukazana zostaøa w rozdziale czwartym drugiej czeÎsÂci (s. 239- 259). PodkresÂlono wprost prawo do tozÇsamosÂci mniejszosÂci i obowiaÎ- zek uznawania jej w spoøeczenÂstwie, prawo do aktywnego uczestnic- twa w zÇyciu kulturalnym, religijnym, spoøeczno-ekonomicznym oraz publicznym panÂstw ich przebywania, jak tezÇ obowiaÎzki wyspecjalizo- wanych organizacji NarodoÂw Zjednoczonych dla ¹peønej realizacji praw i zasad wymienionych w Deklaracjiº (art. 9). Autorka podkresÂ- la takzÇe znaczenie paragrafu 6 Preambuøy, nakazujaÎcego traktowa- nie praw osoÂb przynalezÇaÎcych do mniejszosÂci narodowych lub etnicz- nych, religijnych lub jeÎzykowych jako integralnej czeÎsÂci rozwoju spoøeczenÂstw w ramach demokratycznego porzaÎdku bazujaÎcego na ustawach.

Sama Deklaracja nie ma bezposÂredniego znaczenia prawnego, nabeÎdzie je posÂrednio, gdy panÂstwa wprowadzaÎ regulacje prawne zgodne z jej przesøaniem. Skuteczniejsza prawnie jest ochrona praw mniejszosÂci na forum europejskim. ZnaczaÎcy wkøad wniosøy konfe- rencje OBWE, szczegoÂlnie helsinÂska z 1992 r., ktoÂra ustanowiøa Wy- sokiego Komisarza ds. MniejszosÂci Narodowych (rozdziaø V), oraz Rada Europy (rozdziaø VI). Autorka podniosøa opuszczenie kwestii mniejszosÂci w Europejskiej Konwencji Praw Czøowieka z 1950 r., pod- kresÂliøa za to znaczenie dla mniejszosÂci religijnych gwarancji zawar- tych w art. 9 Konwencji, jak roÂwniezÇ praktyczne trudnosÂci znajdujaÎce wyraz m.in. w orzecznictwie Europejskiego Trybunaøu Praw Czøowie- ka w Strasburgu, poczaÎtkowo bardzo zachowawczego (ostrozÇnego), podnoszaÎcego kompetencje panÂstwa do okresÂlania sytuacji prawnej wspoÂlnot religijnych, jak tezÇ ograniczen nakøadanych z motywu po- rzaÎdku publicznego. W ostatnim czasie ± w wyrokach przeciwko Gre- cji ± podkresÂlono, izÇ wszelki dozoÂr, inwigilacja jakiejkolwiek grupy bez uzasadniajaÎcych je racji, jest naruszeniem art. 9 Konwencji, tak jak i niedopuszczanie lub silne ograniczanie pluralizmu religijnego pod pretekstem zapobiezÇenia niepokojom wewneÎtrznym.

Rada Europy od lat 60. zrezygnowaøa z idei uregulowania kwestii

praw mniejszosÂci specjalnym prawem, a skoncentrowaøa sieÎ na

ochronie praw jednostek, bazujaÎc na Konwencji z 1950 r. i przyjmujaÎc rekomendacje (np. 1086/1988 w sprawie sytuacji KosÂcioøa i wolnosÂci religijnej w Europie Wschodniej i 1134/1990 o prawach mniejszosÂci).

Wreszcie dnia 1 lutego 1995 r. zostaøa przyjeÎta Konwencja Ramowa o Ochronie MniejszosÂci Narodowych, ktoÂra weszøa w zÇycie 1 lutego 1998 r. Dodac trzeba, zÇe Polska jest stronaÎ tej Konwencji, a jej tekst opublikowany zostaø w ¹Dzienniku Ustawº (2000, nr 50, poz. 579 ± Ustawa z dnia 27 kwietnia 2000 r. o ratyfikacji Konwencji Ramowej o Ochronie MniejszosÂci Narodowych); dokonana zostaøa roÂwniezÇ pierwsza weryfikacja jej przestrzegania (zob. Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez RzeczypospolitaÎ PolskeÎ postanowien Konwencji Ramowej Rady Europy o Ochronie Mniej- szosÂci Narodowych, Warszawa 2002: mswia.gov.pl/raport).

Tak jak nie zaczeÎøa sieÎ ochrona prawna mniejszosÂci od tej Kon- wencji, tak tezÇ nie zakonÂczyøa ona poszukiwan skuteczniejszych roz- wiaÎzanÂ. Dnia 4 listopada 2000 r. otwarty zostaø do podpisu ProtokoÂø nr 12 do Europejskiej Konwencji o Prawach Czøowieka o Niedyskry- minacji. Komitet MinistroÂw w raporcie ¹Prawa mniejszosÂci narodo- wychº z 4 stycznia 2001 r. wezwaø AndoreÎ, BelgieÎ, FrancjeÎ i TurcjeÎ, ktoÂre ani nie podpisaøy, ani nie ratyfikowaøy Konwencji Ramowej z 1995 r., by to uczyniøy; poparø tezÇ wniosek Wøoch o protokoÂø do niej, umozÇliwiajaÎcy wnoszenie skarg do Trybunaøu w Strasburgu, oraz wezwaø panÂstwa do ratyfikacji wspomnianego Protokoøu nr 12.

OstatniaÎ czeÎsÂc opracowania stanowi ¹WyboÂr zÂroÂdeøº, obejmujaÎcy jasno sklasyfikowane zÂroÂdøa, ale takzÇe ± co nie wynika z tytuøu tej czeÎsÂci ± literatureÎ, zaroÂwno monografie, podreÎczniki, jak i artykuøy.

MozÇna tezÇ zgøosic zastrzezÇenie do nieproporcjonalnosÂci strukturalnej i objeÎtosÂciowej poszczegoÂlnych czeÎsÂci (I: s. 25-118, 3 rozdziaøy; II:

s. 119-358, szesÂc rozdziaøoÂw), jak tezÇ do powtoÂrzen w pierwszej i dru- giej czeÎsÂci, zwøaszcza zwiaÎzanych z rozwazÇaniem art. 27 MieÎdzynaro- dowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Prezentowanie wielu propozycji zaciera ostatecznie zawarty w czwartym paragrafie trzeciego rozdziaøu pierwszej czeÎsÂci ¹Katalog praw mniejszosÂci reli- gijnychº.

Jednak dzieÎki pracy E. RelanÄo Pastor otrzymalisÂmy zÂroÂdøowaÎ

monografieÎ na temat mieÎdzynarodowej ochrony mniejszosÂci religij-

nych. W poszukiwaniu wszystkich elementoÂw, søuzÇaÎcych takiej ochronie, Autorka prezentuje prawie caøy materiaø prawny, chocÂby posÂrednio dotykajaÎcy ochrony praw czøowieka w ogoÂle, a wolnosÂci religijnej szczegoÂlnie. Nagromadzenie tych aktoÂw i roÂzÇnorodnych opinii na ich temat mozÇe czytelnikoÂw nuzÇycÂ, jesÂli byli akurat zainte- resowani tylko tresÂciaÎ okresÂlonaÎ wprost w tytule rozprawy, a saÎ zmu- szeni wyszukiwac interesujaÎcych elementoÂw. Z kolei dla mniej zo- rientowanych w problematyce ochrony praw czøowieka jest znako- mitym wieloaspektowym wprowadzeniem w jej zagadnienia. Dla wszystkich natomiast mozÇe byc uzÇytecznym zestawieniem zÂroÂdeø i wskazaniem ± w przypisach ± roÂzÇnorodnych komentarzy.

Wiesøaw Bar