Geneza, przebiegi skutki Akcji„Burza”

(1)

Geneza, przebieg i skutki Akcji

„Burza”

Po lekcji uczeƒ powinien:

rozumieç kulisy wielkiej polityki mi´dzynarodowej w latach 1941-1944, szczególnie stosunki polsko–sowieckie

w 1944 roku i umieç wyjaÊniç ich genez´ oraz mechanizmy;

rozumieç przyczyny Akcji „Burza”, znaç obszary dzia∏aƒ wojskowych AK i miejsca wspó∏dzia∏ania, a potem konfrontacji z Armià Czerwonà − Wo∏yƒ, Wilno, Lublin, Lwów, (ew. Bia∏ystok, Rzeszów, Siedlce); umieç po∏àczyç podstawowe jednostki taktyczne AK z nazwiskami

Cele

Problemu nurtujàcego pokolenie Polaków, a zamykajàcego si´ w pytaniu – czy Powstanie Warszawskie by∏o niepotrzebnà oﬁarà i skrajnym prze–

jawem nieodpowiedzialnoÊci dowództwa AK, czy te˝ tragicznà ko–

niecznoÊcià, która jednak przynios∏a owoce – nie da si´ rozstrzygnàç bez analizy wydarzeƒ poprzedzajàcych jego wybuch. Decyzje dowódców, motywacje ˝o∏nierzy, postawy ludnoÊci cywilnej b´dà zrozumia∏e i czy–

telne dopiero wtedy, gdy poznamy okolicznoÊci ich podejmowania. Jest to warunek konieczny do refleksji nad fenomenem powstaƒczym. Refleksja taka i ocena jest z kolei niezb´dnym elementem sensownej edukacji historycznej i patriotycznej. Wydaje si´ wić, ˝e jednym z pierwszych etapów poznawania wydarzeƒ powstaƒczych winna byç analiza Akcji

„Burza”. Tym bardziej, ˝e podr´czniki szkolne, zgodnie z obowiàzujàcym dziÊ programem nauczania, nie poÊwi´cajà tym wydarzeniom zbyt du˝o miejsca.

Wst´p

Ma∏gorzata ˚aryn

(2)

6

1

Prowadzàcy informuje uczniów o przebiegu zaj´ç i opisuje, jakie zadania przed nimi postawi (chodzi o to, ˝eby ka˝dy s∏uchacz uczestniczy∏

Êwiadomie w cz´Êci wst´pnej wiedzàc, ˝e b´dzie ona dla niego przydatna).

dowódców, a tak˝e orientowaç si´ w dalszych losach oﬁcerów i ˝o∏nierzy AK;

umieç oceniç znaczenie doÊwiadczeƒ wynikajàcych z Akcji

„Burza” dla ówczesnego dowództwa AK, najwy˝szych w∏adz, a tak˝e dla wspó∏czesnych Polaków;

rozumieç poj´cie „polska racja stanu” zarówno w kontekÊcie omawianych wydarzeƒ, jak i w czasach nam wspó∏czesnych;

rozumieç, ˝e w∏adza to nie tylko przywilej, ale przede wszystkim trudny obowiàzek i ogromna odpowiedzialnoÊç, którà trzeba wziàç na swe barki;

rozumieç, ˝e nie tylko doraêne korzyÊci polityczne sà usprawiedliwieniem, uzasadnieniem czy legalizacjà dzia∏aƒ oraz rozumieç poj´cie „idei” i „ideowoÊci”;

ukszta∏towaç w sobie umiej´tnoÊç pracy w grupie, korzystania z umiej´tnoÊci innych, szacunku do wiedzy kolegów;

posiadaç umiej´tnoÊç publicznego wypowiadania si´

i dyskutowania, a tak˝e standardowe umiej´tnoÊci niezb´dne dla edukacji historycznej − czytania i analizy êróde∏, oceny faktograﬁi, oceny postaw, korzystania z ró˝nych êróde∏ wiedzy.

Ârodki dydaktyczne

Przebieg zaj´ç:

kserokopie map z zasi´giem Akcji „Burza”,

mapa Êcienna − Polska podczas II wojny Êwiatowej,

materia∏y pomocnicze nr 1−21, w tym materia∏y êród∏owe, przygotowane w formie teczek dla ka˝dej z grup, zawierajàce fragmenty dokumentów, êród∏a ikonograﬁczne, krótkie opracowanie zagadnieƒ potrzebnych do analizy tego tematu.

(3)

2

Nauczyciel wprowadza uczniów w temat pogadankà, zawierajàcà krótkie przypomnienie sytuacji politycznej i militarnej paƒstwa oraz ziem polskich od sierpnia 1939 roku do czerwca 1941 roku na tle mapy pokazujàcej zmiany granic Polski w latach 1939 − 1944. Przypomina o dzia∏aniu Polskiego Paƒstwa Podziemnego − pokazuje struktur´ AK − wprowadzajàc poj´cie ciàg∏oÊci paƒstwa i polskiej racji stanu. Przedstawia pokrótce zmian´ sytuacji po 22 czerwca 1941 roku, opisuje polityk´ Stalina wobec Polski (nawiàzanie i okolicznoÊci zerwania stosunków z Rzàdem RP, zbrodnia katyƒska, armia gen.

Andersa; ZPP, armia Berlinga, Lenino), a tak˝e rol´, jakà dla pozycji Polski odegra∏a polityka angielska i amerykaƒska. Omawia postanowienia konferencji w Teheranie.

3

Druga cz´Êç zaj´ç jest poÊwi´cona pracy w∏asnej. Nauczyciel dzieli klas´

na 5 zespo∏ów i rozdaje im teczki z materia∏ami (spis i zestaw materia∏ów

− materia∏ pomocniczy nr 1). Na podstawie otrzymanych materia∏ów grupy I, II, III, IV winny przeanalizowaç genez´ i odtworzyç przebieg Akcji „Burza” na poszczególnych obszarach; grupa V przedstawia zakoƒczenie Akcji „Burza” na terenie ca∏ego kraju i dalsze losy ˝o∏nierzy AK na przyk∏adzie wybranych osób.

4

Na podstawie wyk∏adu wprowadzajàcego nauczyciela i informacji wynikajàcych ze êróde∏ uczniowie przygotowujà prezentacj´, która – poza faktograﬁà – powinna uwzgl´dniaç odpowiedzi na pytania o cel podej–

mowanych dzia∏aƒ, o motywacj´ bohaterów zdarzeƒ, oraz hierarchi´ war–

toÊci wynikajàcà z podejmowanych dzia∏aƒ itp. okolicznoÊci sprzyjajàce lub obcià˝ajàce.

5

Ka˝da z grup prezentuje wyniki swoich badaƒ i przemyÊleƒ. Uczestnicy warsztatów przede wszystkim powinni zwróciç uwag´ na podobieƒstwa sytuacji zachodzàcych na danych terenach, a tak˝e podobieƒstwa motywacji bohaterów. Powinni na tej podstawie stworzyç obowiàzujàcy wówczas katalog wartoÊci i przeanalizowaç problem podany w temacie.

6

Na podstawie zdobytych informacji wszyscy uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wype∏niajà tabelk´ metaplanu (materia∏ nr 21). Odpowiedê na pytanie: „Dlaczego nie by∏o tak, jak byç powinno?” pozwoli nawiàzaç do pogadanki nauczajàcej, w której na poczàtku nauczyciel zarysowa∏ kontekst historyczny i polityczny omawianych wydarzeƒ. Pozwoli te˝ sformu∏owaç cele i zadania Akcji „Burza”, a tak˝e sporzàdziç katalog wartoÊci niezb´dnych w wychowaniu patriotycznym i propaƒstwowym.

(4)

8 Materia∏ pomocniczy nr 1

Zespo∏y:

− wo∏yƒski

− wileƒski

− lwowski

− lubelski

− grupa podsumowujàca.

Teczki zawierajà nast´pujàce materia∏y:

Dla wszystkich:

Mapa – zasi´g „Akcji Burza”

Kalendarium pierwszych miesi´cy 1944 roku (materia∏ nr 1) Instrukcje i rozkazy (materia∏y nr 2, 3, 4)

Dokumenty dotyczàce stosunków polsko-sowieckich (materia∏y nr 5, 6, 7, 8, 9, 10).

Dla poszczególnych grup:

− Grupa wo∏yƒska − materia∏ nr 11 − Grupa wileƒska − materia∏ nr 12 − Grupa lwowska − materia∏ nr 13 − Grupa lubelska − materia∏ nr 14

− Grupa podsumowujàca − materia∏y nr 15, 16, 17, 18, 19.

1

I II III IV V

(5)

Materia∏ pomocniczy nr 2

KALENDARIUM WYDARZE¡ W POCZÑTKACH 1944 ROKU 3 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie Rzeczypospolitej.

6 stycznia – oÊwiadczenie Rzàdu RP o nienaruszalnoÊci przedwojennych granic.

11 stycznia – deklaracja sowiecka o wa˝noÊci wyborów z 1939 roku – chodzi o legalnoÊç przynale˝noÊci Ukrainy i Bia∏orusi do Zwiàzku Sowieckiego.

22 lutego – oÊwiadczenie Churchilla w Izbie Gmin o poparciu dla granicznych postulatów Stalina.

styczeƒ, luty 1944 – starania ze strony polskiego dowództwa AK o przys∏anie angielsko–amerykaƒskiej misji obserwatorów − chodzi o obawy przed zakusami ze strony Sowietów.

2

(6)

10 Materia∏ pomocniczy nr 3

PROJEKT INSTRUKCJI NA WYPADEK POWSTANIA POWSZECHNEGO, 26 LUTEGO 1943.

[...] PODKREÂLENIE SUWERENNYCH PRAW POLSKI DO ZIEM WSCHODNICH

Konieczne jest, abyÊmy na Ziemiach Wschodnich zademonstrowali wobec wkraczajàcych Rosjan naszà wol´ do utrzymania swych praw do tych Ziem i swego stanu posiadania.

Mo˝na to osiàgnàç przez podj´cie w stosownej chwili jawnej walki z Niemcami i przez natychmiastowà restytucj´ w∏adzy polskiej na tych terenach.

Przez podj´cie jawnej walki z Niemcami damy Êwiadectwo swej ˝ywotnoÊci na tych terenach, podkreÊlimy czynnà naszà rol´ we wspólnej walce przeciw Niemcom.

Przez wysi∏ek przywrócenia w∏adzy Rzplitej damy wyraz ciàg∏oÊci politycznego trwania Rzplitej na tych terenach. W tym wi´c wypadku same dzia∏ania dywersyjne, w których nie chodzi o jawne opanowanie terenu, nie stwarzajà, warunków, w jakich ludnoÊç polska wespó∏ z mniejszoÊcià naro–

dowà dawa∏yby wyraz swemu prawu gospodarowania na tych ziemiach.

Konieczne sà fakty opanowania terenu i ustanowienia w nim w∏adzy Rzplitej.

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, Londyn,1973, t. II, s. 422-425.]

3

(7)

Materia∏ pomocniczy nr 4

INSTRUKCJA DOWÓDCY AK GEN. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO

„BORA” DO KOMENDANTÓW OKR¢GÓW AK W SPRAWIE AKCJI „BURZA”;

20 LISTOPADA 1943.

[...]

IV. Zarzàdzenia do „wzmo˝onej akcji dywersyjnej” wydaj´ nast´pujàce:

1) „Wzmo˝ona akcja dywersyjna” otrzymuje kryptonim „Burza”.

2) Cel i zadania „Burzy”: podkreÊlenie naszej woli bicia Niemców, i to nawet w wypadku niekorzystnego dla nas stosunku si∏, czyli wÊród okolicznoÊci nie zezwalajàcych na podj´cie powstania powszechnego, oraz samoobrona przed wyniszczeniem nas przez wycofujàcych si´ Niemców.

3)Wykonanie „Burzy”. Dzia∏ania b´dà polega∏y na zaci´tym n´kaniu cofajàcych si´ stra˝y tylnych niemieckich [...], na silnej dywersji na ca∏ej g∏´bokoÊci terenu, w szczególnoÊci na komunikacj´.[...]

V. Stosunek do Rosjan

1) Znajdujàcym si´ na ziemiach naszych sowieckim oddzia∏om partyzanckim nie nale˝y w ˝adnym wypadku utrudniaç prowadzenia walki z Niemcami.

Unikaç obecnie zatargów z oddzia∏ami sowieckimi. Te nasze oddzia∏y, które mia∏y ju˝ takie zatargi i nie mog∏yby z tego powodu u∏o˝yç poprawnie stosunków z oddzia∏ami sowieckimi, powinny byç przesuni´te na inny teren. Z naszej strony dopuszczalna jest jedynie akcja samoobrony.

2)Nale˝y przeciwdzia∏aç tendencji ludnoÊci terenów wschodnich do ucieczki na zachód przed niebezpieczeƒstwem rosyjskim. Zw∏aszcza masowe opuszczanie przez ludnoÊç polskà rejonów, gdzie tworzy ona wyraênie polskie skupiska, by∏oby równoznaczne z likwidacjà polskiego stanu posiadania na tych terenach.

3) Wobec wkraczajàcej na ziemie nasze regularnej armii rosyjskiej wystàpiç w roli gospodarza. Nale˝y dà˝yç do tego, aby naprzeciw wkraczajàcym oddzia∏om sowieckim wyszed∏ polski dowódca, majàcy za sobà bój z Niemcami i wskutek tego najlepsze prawo gospodarza. W daleko trudniejszych warunkach w stosunku do Rosjan znajdzie si´ dowódca i ludnoÊç polska, której uwolnienie od Niemców dokonane b´dzie jedynie przez Rosjan. Miejscowy dowódca polski winien si´ zg∏osiç wraz z majàcym si´ ujawniç przedstawicielem cywilnej w∏adzy administracyjnej u dowódcy oddzia∏ów sowieckich i stosowaç si´ do jego ˝yczeƒ, pami´tajàc:

4

(8)

12 Materia∏ pomocniczy nr 4

a) ˝e odci´cie od naczelnych w∏adz polskich jest tylko przejÊciowe i, ˝e Rzàd RP, a nie Rosjanie, pozostajà nadal w ka˝dym wypadku w∏aÊciwà w∏adzà prze∏o˝onà i, ˝e charakter i zakres dzia∏ania w∏adzy sowieckiej winien byç dla obywatela, polskiego okreÊlony przez legalne w∏adze Rzplitej;

b) ˝e wszystkie próby wcielenia oddzia∏ów polskich do wojsk rosyjskich czy te˝ do oddzia∏ów Berlinga sà gwa∏tem i nale˝y im stanowczo si´ przeciwstawiç, powo∏ujàc si´ w takich wypadkach na instrukcje otrzymane od w∏aÊciwej w∏adzy polskiej, która ze swej strony zrobi wysi∏ek celem jak najszybszego nawiàzania ∏àcznoÊci z terenami uwolnionymi spod okupacji niemieckiej.

[cyt. za: Polskie Si∏y Zbrojne , t. III, Londyn 1950, s. 558-559.]

4

(9)

Materia∏ pomocniczy nr 5

ROZKAZ DOWÓDCY AK GEN. TADEUSZA KOMOROWSKIEGO „BORA”

DO KOMENDANTÓW OKR¢GÓW AK, 12 LIPCA 1944.

„STOSUNEK DO SOWIETÓW”

[...] Sowiety sà z jednej strony pot´˝nym kombatantem naszym w walce z Niemcami, a z drugiej strony groênym zaborcà, bijàcym zasadniczà naszà niepodleg∏à postaw´.

[...] Z tego wzgl´du rozkazuj´ ÊciÊle trzymaç si´ poni˝szych wytycznych w wypadku zetkni´cia si´ dowódców i oddzia∏ów AK z wojskami lub oddzia∏ami partyzantów sowieckich:

1. Dowódcy AK prowadzà jak najd∏u˝ej dzia∏ania bojowe przeciw Niemcom zupe∏nie samodzielnie, nie szukajà pochopnie ∏àcznoÊci z oddzia∏ami sowieckimi. Nawiàzujà ∏àcznoÊç z w∏asnej inicjatywy tylko w wypadkach nieodzownej potrzeby taktycznej – potrzeby pola walki.

2. Przy ka˝dym zetkni´ciu si´ z oddzia∏ami sowieckimi dowódcy oddzia∏ów AK ujawniajà si´, oÊwiadczajàc:

−Na rozkaz Rzàdu Rzplitej Polskiej zg∏aszam si´ jako dowódca (podaç nazw´ oddzia∏u) z propozycjà uzgodnienia z wkraczajàcymi na teren Rzplitej Polskiej si∏ami zbrojnymi Sowietów wspó∏dzia∏ania w operacjach wojennych przeciwko wspólnemu wrogowi.

−Nale˝y równie˝ oÊwiadczyç, ˝e oddzia∏ (wymieniç nazw´) jest cz´Êcià AK, podlega Rzàdowi Polskiemu, rozkazom N[aczelnego] W[odza] i Dowódcy AK, a bezpoÊrednio dowódcy (podaç funkcj´ bezpoÊredniego dowódcy).

3. Wolno udzielaç Sowietom na ich proÊby wiadomoÊci o po∏o˝eniu Niemców. O w∏asnych oddzia∏ach wolno informowaç tylko o najbli˝ej znajdujàcych si´. [...]

6. Postawa ˝o∏nierzy AK w stosunku do Sowietów musi byç pe∏na godnoÊci, wykluczajàca s∏u˝alczoÊç lub nadskakiwanie.

7. ˚o∏nierze AK nie powinni prowadziç rozmów na tematy polityczne z ˝o∏nierzami sowieckimi.

Rozbie˝noÊç zapatrywaƒ i celów polskich i sowieckich jest tak du˝a, ˝e wszelkie rozmowy sà bezcelowe.

˚o∏nierz AK powinien zawsze i jedynie podkreÊlaç, ˝e walczy o niepodleg–

∏oÊç Polski i o ustrój wewn´trzny, o którym zadecyduje wolny Naród Polski.

5

(10)

14 Materia∏ pomocniczy nr 5

8. W wypadku usi∏owania przez Sowiety wcielania oddzia∏ów polskich do wojsk sowieckich lub oddzia∏ów Berlinga nale˝y:

a) protestowaç,

b) dà˝yç do wycofania si´ i unikni´cia rozbrojenia si∏à lub wcielenia, c) w ostatecznoÊci broƒ zabezpieczyç, a oddzia∏y rozformowaç,

d) w wypadku ch´ci niszczenia oddzia∏u przez Sowiety si∏à ﬁzycznà bro–

niç si´.

PodkreÊlam jednak, ˝e walka z Sowietami jest niepo˝àdanà ostatecznoÊcià i to tak w stosunku do oddzia∏ów regularnych sowieckich, jak partyzanckich oraz band komunistycznych (PPR i AL).

9. Przy ujawnianiu si´ w garnizonach, tj. tam, gdzie jest zorganizowana w∏asna samoobrona miejscowoÊci, dowódca ujawniajàcy si´ winien mieç nieujawnionego, a zakonspirowanego zast´pc´, który obejmie dowództwo w konspiracji w wypadku aresztowania dowódców.

10. Zasadniczo ujawniajà si´ tylko oddzia∏y uzbrojone. Dowódca po ujaw–

nieniu si´ jest obowiàzany przesy∏aç meldunki do swych prze∏o˝onych:

a) dotyczàce jego dzia∏alnoÊci bojowej,

b) stosunku Sowietów do ujawnionego oddzia∏u,

c) zachowania si´ Sowietów w stosunku do ludnoÊci cywilnej.

[cyt. za: Prawdziwa historia Polaków, t. III, Warszawa 2000, s. 1766–1768.]

5

(11)

Materia∏ pomocniczy nr 6

KOMUNIKAT SOWIECKIEJ AGENCJI TELEGRAFICZNEJ (TASS) W SPRAWIE GRANIC, 11 STYCZNIA 1944.

[...].

Obecnie powstaje mo˝liwoÊç odrodzenia si´ Polski jako silnego i niepodleg∏ego paƒstwa. Ale Polska powinna odrodziç si´ nie w drodze zaboru ziem ukraiƒskich i bia∏oruskich, lecz przez zwrócenie Polsce odwiecznych ziem polskich, które Niemcy jej odebrali. Tylko w ten sposób mo˝na by∏oby zapewniç zaufanie i przyjaêƒ mi´dzy narodem polskim, ukraiƒskim, bia∏oruskim i rosyjskim. [...]. W tym wypadku granica radziecko-polska mog∏aby przebiegaç mniej wi´cej wed∏ug tak zwanej linii Curzona, którà w roku 1919 przyj´∏a Rada Najwy˝sza Mocarstw Sprzymierzonych i która przewiduje przy∏àczenie Ukrainy Zachodniej i Bia∏orusi Zachodniej do Zwiàzku Radzieckiego. [...].

Emigracyjny rzàd polski, oderwany od swego narodu, okaza∏ si´ niezdolny do nawiàzania przyjaznych stosunków ze Zwiàzkiem Radzieckim. Okaza∏ si´

równie˝ niezdolny do zorganizowania aktywnej walki z najeêdêcami nie–

mieckimi w samej Polsce. Co wi´cej, swà b∏´dnà politykà cz´sto idzie on na r´k´ okupantom niemieckim. Tymczasem interesy Polski i Zwiàzku Ra–

dzieckiego wymagajà, by mi´dzy naszymi krajami nawiàzane zosta∏y trwale przyjazne stosunki oraz, by naród polski i narody Zwiàzku Radzieckiego zjednoczy∏y si´ w walce ze wspólnym wrogiem zewn´trznym, jak tego wymaga wspólna sprawa wszystkich sprzymierzonych.

[Komunikat Radzieckiej Agencji Telegraﬁcznej: „Nowe Widnokr´gi”, Moskwa 15 stycznia 1944, nr 1–2.]

6

(12)

16 Materia∏ pomocniczy nr 7

ROZKAZ SOWIECKI O POST¢POWANIU WOBEC ODDZIA¸ÓW PARTYZANCKICH AK, 24 LUTEGO 1944.

Meldunek wywiadowczy

1. Poni˝ej rozkaz znaleziony przy zastrzelonym komisarzu sowieckiego oddzia∏u partyzanc. im. Czapajewa wchodzàcego w sk∏ad brygady partyzanckiej im. Stalina. Jako skutek wy˝ej wymienionego rozkazu rozbito 1. XII. 43 oddzia∏

polski, dzia∏ajàcy w rejonie Puszczy Nalibockiej, przy czym sztab zaproszono na konferencj´ i rozstrzelano, a cz´Êç ludzi wcielono do oddzia∏u sowieckiego.

2. W dn. 18. I oddzia∏ sowieckich partyzantów rozrzuca∏ ulotki w Nowo–

gródzkim z treÊcià, ˝e sowiecka republika polska zostanie wcielona do ZSRR.

Lawina

[gen. T. Komorowski „Bór”]

[T¸UMACZENIE Z ROSYJSKIEGO]

Kopia. ÂciÊle tajne. [...] Ujawnienie zadania przed wykonaniem b´dzie karane. [...] 1 grudnia 1943 równo o godz. 7–ej we wszystkich zamieszka∏ych miejscowoÊciach rejonu przystàpiç do rozbrojenia si∏ polskich legionistów–

partyzantów. Odebranà broƒ i dokumenty zaewidencjonowaç, a legionistów razem z odebranà bronià dostarczyç do polskiego obozu Mi∏oszewskiego w okolicy wsi Niestorowicze rejonu Iwieniec. Opornych legionistów–

partyzantów, w czasie rozbrojenia i rozstrzeliwaç na miejscu. [...]. Dowódca brygady im. Stalina p∏k Gulewicz [i in.]

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, t. III, Londyn 1976, s. 292-293.]

7

(13)

Materia∏ pomocniczy nr 8

STANOWISKO RJN W ZWIÑZKU Z PRZEKROCZENIEM GRANICY RP PRZEZ ARMI¢ CZERWONÑ 4 STYCZNIA 1944 ROKU, 3 KWIETNIA 1944.

OÂWIADCZENIE

Bieg wypadków tej wojny doprowadzi∏ do ponownego przekroczenia przez wojska ZSRR wschodniej granicy Paƒstwa Polskiego. W zwiàzku z tym faktem oÊwiadczamy, co nast´puje:

1. Wojska ZSRR, przekroczywszy granic´ polsko-rosyjskà, ustalonà w Traktacie Ryskim na podstawie dobrowolnej umowy mi´dzy Polskà a Rosjà i Ukrainà, wkroczy∏y na terytorium Paƒstwa Polskiego.

2. Postanowienia Traktatu Ryskiego sà obowiàzujàce dopóki nie zostanà zmienione zgodnà, niczym nieskr´powanà, wolà zainteresowanych paƒstw.

Rzàd Rzeczypospolitej Polskiej nie wyrazi∏ swej zgody na zmian´ linii granicznej wschodniej i odrzuci∏ propozycj´ rzàdu ZSRR uznania za nowà lini´ granicznà tzw. „linii Curzona”.

3. Paƒstwo Polskie − mimo tymczasowej okupacji niemieckiej − istnieje, dzia∏a i walczy; posiada bowiem legalne konstytucyjne w∏adze naczelne [...].

Reprezentujà oni razem ciàg∏oÊç niepodleg∏ego bytu paƒstwowego Rzeczypospolitej i wyra˝ajà wol´ ca∏ego Narodu Polskiego.

4. Choç ZSRR i Polska nie utrzymujà obecnie mi´dzy sobà stosunków dyplomatycznych i wojska ZSRR wkroczy∏y na terytorium Polski bez porozumienia z Rzàdem Polskim, wojska te walczà ze wspólnym wrogiem − Niemcami. Nale˝y do wojsk tych zachowaç poprawny stosunek dopóki dzia∏ania ich b´dà zgodne z prawami mi´dzynarodowymi.

5. Na ca∏ym obszarze Paƒstwa Polskiego urz´dujà legalne w∏adze polskie cywilne i wojskowe, które dzia∏ajà w myÊl dyrektyw Rzàdu. Przeto obywatele Paƒstwa Polskiego powinni nadal post´powaç w myÊl zarzàdzeƒ tych w∏adz, a nie uznawaç ˝adnych samozwaƒczych rzekomych rzàdów i rad i nie stosowaç si´ do ich wezwaƒ, np. udzia∏u w plebiscytach, poborze do oddzia∏ów wojskowych Berlinga lub armii czerwonej itp. − jako niezgodnych z przepisami prawa mi´dzynarodowego.[...]

Rada JednoÊci Narodowej, Pe∏nomocnik Rzàdu na Kraj, Wicepremier Rzàdu Rzeczypospolitej

[cyt. za: Prawdziwa historia Polaków, t. II, Warszawa 1999, s. 1588.]

8

(14)

18 Materia∏ pomocniczy nr 9

POROZUMIENIE MI¢DZY PKWN I RZÑDEM ZSRR O POLSKO−SOWIECKIEJ GRANICY PA¡STWOWEJ NA LINII CURZONA, 27 LIPCA 1944.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rzàd Zwiàzku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pragnàc uregulowaç kwestie granicy paƒstwowej mi´dzy Rzeczàpospolità Polskà a Zwiàzkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich w duchu przyjaêni i zgody, zawar∏y niniejsze porozumienie w nast´pujàcej sprawie:

Artyku∏ 1

Przy ustaleniu granicy paƒstwowej mi´dzy Rzeczàpospolità Polskà a Zwiàzkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich przyjàç za podstaw´

tak zwanà lini´ Curzona [...]

Artyku∏ 5

Ustalenie w naturze granicy paƒstwowej mi´dzy Polskà z ZSRR poleca si´

Mieszanej Polsko-Radzieckiej Komisji Granicznej.[...]

[cyt. za: Prawdziwa historia Polaków, Warszawa 1999, t. III, s. 1817.]

9

(15)

Materia∏ pomocniczy nr 10

ODEZWA SOWIECKA Z DRUGIEJ PO¸OWY LIPCA 1944 ROKU.

Polacy do broni!

Polacy!

Wybi∏a godzina ca∏kowitego oczyszczenia Polski od niemieckich najeêdêców.

Armia Czerwona dniem i nocà bije Niemców na ziemi polskiej i p´dzi ich na zachód. [...]

Polacy!

Staƒcie do walki o wolnoÊç waszej ojczyzny, o szcz´Êcie waszego narodu, o szcz´Êcie waszych dzieci. T´pcie waszych odwiecznych wrogów – Niemców!

[...]

Pot´˝na Armia Czerwona Êpieszy do was na odsiecz. Ona niesie nam wolnoÊç i niezale˝noÊç. Ona nie wtràca si´ w nasze wewn´trzne sprawy.

Na terenach Polski wyzwolonych ju˝ przez Armi´ Czerwonà powiewajà bia∏o-czerwone sztandary, dzia∏ajà organy w∏adzy polskiej, dzia∏ajà ustawy polskie, odradza si´ nowe ˝ycie i pokojowa praca.

Okazujcie pomoc waszej wyzwolicielce – Czerwonej Armii.

Wszystkim, czem tylko mo˝ecie pomagajcie rosyjskim oddzia∏om zwiadowczym, obs∏ugom czo∏gów i moêdzierzy, saperom, strzelcom, artylerzystom i lotnikom! [...]

Pomsta i Êmierç niemieckim najeêdêcom!

Niech ˝yje wolna, silna, niepodleg∏a i demokratyczna Polska!

Niech ˝yje przyjaêƒ pomi´dzy narodami Zwiàzku Radzieckiego i Narodem Polskim!

[cyt. za: T. ˚enczykowski, Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 20.]

10

(16)

20 Materia∏ pomocniczy nr 11

DEKRET PKWN O ROZWIÑZANIU „TAJNYCH ORGANIZACJI WOJSKOWYCH NA TERENACH WYZWOLONYCH”, 24 SIERPNIA 1944.

Na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z dnia 15 sierpnia 1944 r.

o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocà ustawy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego postanawia a Prezydium Krajowej Rady Narodowej zatwierdza, co nast´puje:

Art. 1.Wielkie zadanie uwolnienia Ojczyzny spod okupacji hitlerowskiej i zapewnienia narodowi naszemu trwa∏ego pokoju, wymagajà szybkiej organizacji, rozbudowy i ujednolicenia odrodzonego Wojska Polskiego, aby w sojuszu z bratnià Armià Czerwonà, z Armiami Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych doprowadziç do pe∏nego zwyci´stwa. Z chwilà powo∏ania jednolitego Wojska Polskiego i uwolnienia wielkich po∏aci kraju, tracà racj´

bytu wszystkie istniejàce tajne organizacje wojskowe i pomocniczo–wojskowe na terenach wyzwolonych.

Obecnie obowiàzkiem ka˝dego ˝o∏nierza, ka˝dego oﬁcera, podoﬁcera i szeregowca tajnych organizacji wojskowych jest oddaç swe si∏y, wiedz´

i talent dla Polski w szeregach odrodzonego Wojska Polskiego.

Zgodnie z powy˝szym rozwiàzuje si´ wszystkie tajne organizacje wojskowe na terenach wyzwolonych. [...]

Art. 6. Za uchylanie si´ od postanowieƒ niniejszego dekretu winni b´dà pociàgni´ci do odpowiedzialnoÊci karnej wed∏ug przepisów wojskowego kodeksu karnego.

Przewodniczàcy Krajowej Rady Narodowej:

Boles∏aw Bierut

Przewodniczàcy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego:

Edward Boles∏aw Osóbka-Morawski Kierownik Resortu Obrony Narodowej:

Micha∏ Rola-˚ymierski gen. broni

„Dziennik Ustaw”, Lublin 31 VIII 1944, nr 3, s. 13.

[cyt. za: Prawdziwa historia Polaków, t. III, s. 2013.]

11

(17)

Materia∏ pomocniczy nr 12

WO¸Y¡

Na wiosn´ 1943 roku Ukraiƒcy zacz´li napadaç na polskie osiedla i mordowaç polskà ludnoÊç. Ca∏e wsie by∏y palone i wycinane w pieƒ.

Ukraiƒcy dysponowali du˝ymi i dobrze uzbrojonymi si∏ami. Oprócz oddzia∏ów wiejskich posiadali pewnà iloÊç zwartych oddzia∏ów policyjnych umundurowanych i uzbrojonych przez Niemców. Niektóre z tych oddzia∏ów policji ukraiƒskiej posz∏y w las do ukraiƒskiej armii partyzanckiej (UPA) nawet w ca∏ych zwiàzkach batalionowych. Rzezie ukraiƒskie przesuwa∏y si´

stopniowo na zachód. [...] W tej sytuacji komendant okr´gu poza zadaniem przygotowania okr´gu do walki z Niemcami musia∏ myÊleç o obronie ludnoÊci przed Ukraiƒcami i obron´ t´ zorganizowaç [...].

[cyt. za: Polskie Si∏y Zbrojne w II wojnie Êwiatowej, t. III, Londyn 1950, s. 584.]

Akcj´ „Burza” – 15 stycznia 1944 roku rozpoczyna 27. Wo∏yƒska Dywizja Piechoty AK, w sile ok. 6 tys. ˝o∏nierzy, dowodzona przez mjr. Jana Kiwerskiego

„Oliw´”. We wspó∏pracy z oddzia∏ami sowieckimi stacza szereg walk z Niemcami, m.in. pod W∏odzimierzem Wo∏yƒskim. Wraz z Sowietami zdobywa Turzysk. Przez trzy tygodnie walczy o zdobycie w´z∏a kowelskiego.

18 kwietnia ginie pp∏k „Oliwa”, a dowództwo obejmuje mjr Tadeusz Sztumberk–Rychter „˚egota”. W drugiej po∏owie kwietnia dywizja z du˝ymi stratami wychodzi z okrà˝enia, przebijajàc si´ na Lubelszczyzn´, gdzie zostaje rozbrojona przez Sowietów.

Pp∏k Jan Wojciech Kiwerski, „Oliwa”, „Rudzki”, „Dyrektor” – uro–

dzony w 1910 roku, saper. Udzia∏ w Kampanii WrzeÊniowej koƒczy 5 paêdziernika 1939 roku pod Kockiem. W konspiracji od stycznia 1940 roku, wchodzi w sk∏ad tzw. sztabu dywersji w KG ZWZ. Od kwietnia 1940 roku jest oﬁcerem operacyjnym i zast´pcà komendanta Zwiàzku Odwetu KG ZWZ, pos∏ugujàc si´ pseudonimami Kalinowski i Lipiƒski. Od 1942 roku jest te˝ oﬁcerem operacyjnym w Dowództwie Saperów oraz dowódcà Oddzia∏ów Dyspozycyjnych „Kedywu”. Kieruje akcjami zbrojnymi AK, bioràc w nich te˝ czynny udzia∏. Jego dzie∏em jest s∏ynna akcja pod Arsena∏em, zakoƒczona wyrwaniem Janka Bytnara „Rudego” z ràk gestapo.

W 1944 roku zostaje mianowany komendantem Okr´gu Wo∏yƒ i jedno–

czeÊnie dowódcà 27. Wo∏yƒskiej DP AK. Od stycznia realizuje plan „Burza”, stacza szereg bitew z Niemcami, wypiera ich z Turzysk i w´z∏a kowel–

skiego. Ginie w walce 18 kwietnia 1944 roku w nie wyjaÊnionych do koƒca okolicznoÊciach. Odznaczony Virtuti Militari V klasy (1943) i poÊmiertnie IV klasy.

12

(18)

22

DEPESZA DOWÓDCY AK DO NACZELNEGO WODZA Z 15 MARCA 1944.

− Wo∏yƒ melduje − 1) bolszewicy rozbroili naszà placówk´ w m. Przebrane 12 km pó∏noco−wschód Kiwerce. Cz´Êç ludzi aresztowano, dowódców rozstrzelano. 2) Dnia 9 III w m. Bo˝yszcze komendanta i trzech ludzi rozstrzelano, oko∏o 20 aresztowanoi wywieziono do ¸ucka, kilku powieszono. 3) M∏odzie˝

wcielajà do swych oddzia∏ów. W zwiàzku z powy˝szym, w razie powtórzenia si´ podobnych wystàpieƒ Sowietów wobec naszych oddzia∏ów nakaza∏em wstrzymanie na terenie Wo∏ynia dalszego ujawniania si´.

[cyt. za: PSZ , t III s. 590.]

MELDUNEK KOMENDANTA OKR¢GU WO¸Y¡ DO NACZELNEGO WODZA, 4 KWIETNIA 1944.

Dnia 26 marca rozmawia∏em z dowódcà armii sowieckiej dzia∏ajàcej na kierunku Kowel, gen. Siergiejewym i p∏k. Charytonowym. Dowódca sow.[iecki]

po porozumieniu si´ z w∏adzami centralnymi chce wspó∏pracy z naszà dywizjà i stawia nast´pujàce warunki:

1. Ca∏kowite podporzàdkowanie si´ bojowe dowództwu sowieckiemu, tu i za Bugiem.

2. Uznajà, ˝e jesteÊmy dywizjà polskà, która ma swoje w∏adze w War–

szawie i w Londynie.

3. Dywizja mo˝e bez ograniczenia utrzymywaç ∏àcznoÊç, ze swoimi w∏a–

dzami.

4. Mamy si´ przeorganizowaç z partyzantki na normalnà dywizj´ wojskowà [...]

5. Dowództwo sowieckie wyklucza pozostawienie na ty∏ach jakichkolwiek oddzia∏ów partyzanckich.

6. W zamian otrzymamy pe∏ne wyposa˝enie nale˝ne dywizji w broƒ, amu–

nicj´, artyleri´, sprz´t motorowy i zaopatrzenie.

Zastrzeg∏em, ˝e dam odpowiedê po otrzymaniu rozkazu od mych w∏adz.

Obieca∏em odpowiedê najpóêniej w ciàgu czterech dni. Prosz´ traktowaç spraw´ jako istotnie bardzo pilnà z nast´pujàcych powodów:

1. Oceniam, ˝e w wypadku odmownej odpowiedzi, b´d´ zmuszony do przejÊcia za Bug w iloÊci oko∏o dwu tysi´cy ludzi ewentualnie w walce

Materia∏ pomocniczy nr 12 12

(19)

z Sowietami, gdy˝ pozostawienie oddzia∏ów partyzanckich na ty∏ach doprowadzi niewàtpliwie do walki i moim zdaniem szybkiego zniszczenia naszych oddzia∏ów.

2. Wszystkie nasze oddzia∏y sà ca∏kowicie ujawnione

3. Na terenach zaj´tych Sowiety przeprowadzajà regularny pobór cz´Êciowo do armii Berlinga. Mam wiarygodne wiadomoÊci, ˝e z Równego i Zdo∏bunowa ju˝ wywieziono poborowych w wieku od 18 do 50 lat. W tej chwili z koniecznoÊci wspó∏pracuj´ wojskowo na terenie Wo∏ynia, w ramach wspó∏pracy przesuwam si´ na zachód.

ODPOWIEDè NACZELNEGO WODZA Z DNIA 27 MARCA

w zwiàzku z propozycjà Sowietów przekazuj´ instrukcj´ do wykonania:

1. W oparciu o pomoc Sowietów przystàpcie do przeorganizowania si´

w 27. Wo∏yƒskà D.P. Dywizja ta pozostawiona b´dzie nadal pod zwierz–

chnictwem d-cy AK, a przeze mnie pod zwierzchnictwem N.W. i Rzàdu Polskiego w Londynie. Dla utrzymania tej podleg∏oÊci zachowaç macie nieskr´powanà i niekontrolowanà przez Sowietów ∏àcznoÊç ze mnà.

[...]

4. Dywizja ma wyraênie mieç charakter odtworzonej jednostki Wojska Polskiego i realizowaç cele wojenne wyznaczone przez naczelne w∏adze paƒstwowe polskie. Nie mo˝e byç deportowana do Rosji, wszyscy ˝o∏nierze tej dywizji zaprzysi´˝eni byç majà na rot´ przysi´gi Armii Krajowej.

5. Udzielajàc odpowiedzi dowództwu sowieckiemu wyjaÊnijcie, ˝e wasza grupa jest pierwsza, na którà natraﬁli na terenie Rzeczpospolitej; w miar´

ich wkraczania w g∏àb terenu Polski natraﬁà na dalsze jednostki polskie wal–

czàce z Niemcami, które tak samo jak wy nale˝à do Armii Krajowej.

W tej perspektywie zachodzi potrzeba zasadniczego u∏o˝enia sobie stosunków mi´dzy rzàdem sowieckim i rzàdem polskim w Londynie, co da mo˝noÊç zgodnego prowadzenia wojny z Niemcami, na naszym terenie przez Zwiàzek Sowiecki i przez Polsk´. [...]

Lawina

[cyt. za: M. Fija∏ka, 27. Wo∏yƒska Dywizja Piechoty AK, Warszawa 1986, s. 98-99.]

Materia∏ pomocniczy nr 12 12

(20)

24

DEPESZA DOWÓDCY AK DO NACZELNEGO WODZA, 26 KWIETNIA 1944.

Na Wo∏yniu nasze oddzia∏y walczàce od 9 IV na pó∏nocny zachód od W∏odzimierza we wspó∏dzia∏aniu z dywizjà kawalerii sowieckiej w skutek wycofania si´ wojsk sowieckich na wschodni brzeg Turii zosta∏y 16 IV odci´te i toczone w rejonie lasów mi´dzy Zam∏yniem a K∏adniowem. Po pi´cio–

dniowych ci´˝kich walkach z przewa˝ajàcym nieprzyjacielem, w ca∏kowitym okrà˝eniu pod silnym ogniem artylerii i bombardowaniem z powietrza od–

dzia∏y nasze w nocy 20/21 IV przebi∏y si´ w kierunku pó∏nocnym na zachód od Lubonia. [...] Pomimo dotkliwego braku amunicji b´dàce w okrà˝eniu oddzia∏y nasze zada∏y nieprzyjacielowi powa˝ne straty w zabitych i rannych [...]

W walkach tych poleg∏ dowodzàcy osobiÊcie komendant okr´gu Wo∏yƒ, pp∏k dypl. „Oliwa”.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 597.]

DOWÓDCA AK DO NACZELNEGO WODZA Z 31 MAJA 1944.

Wobec braku ˝ywnoÊci i amunicji oraz Êrodków opatrunkowych, a tak˝e szerzàcego si´ tyfusu, dalsze pozostawanie oddzia∏ów wo∏yƒskich na bezpoÊrednim zapleczu frontu niemieckiego niemo˝liwe. Nakaza∏em przerzucenie ich na zachód od Bugu.

[cyt. za: PZS, t. III, s. 602.]

DEPESZA O ROZBRAJANIU PRZEZ W¸ADZE SOWIECKIE 27. WO¸Y¡SKIEJ D.P., 26 LIPCA 1944 .

Przyj´liÊmy dnia 25. VII. godz. 23.45 telegram z [...] tekstem otwartym:

„Sowieci nas rozbrajajà 27 d.p.”

Warta

[Szef Obszaru VI Stanis∏aw S´dziak]

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, t. II, s. 575.]

Materia∏ pomocniczy nr 12 12

(21)

Materia∏ pomocniczy nr 13

WILE¡SZCZYZNA

Akcja „Burza” na Wileƒszczyênie : Oddzia∏y AK okr´gów Wilno i Nowo–

gródek, w sile ok. 15 tys. ˝o∏nierzy, pod dowództwem p∏k. Aleksandra Krzy˝anowskiego „Wilka” w ramach Akcji „Burza” zadajà Niemcom powa˝ne straty. Najwi´ksza z ich operacji, „Ostra Brama”, trwa blisko tydzieƒ i przynosi wyzwolenie Wilna 13 lipca, we wspó∏dzia∏aniu z oddzia∏ami sowieckimi. Po kilku dniach NKWD aresztuje polskie dowództwo i sztab.

Sowieci rozbrajajà otoczone polskie jednostki. Oko∏o 5 tys. ˝o∏nierzy, odmawiajàcych wstàpienia do armii Berlinga, traﬁa do ∏agrów. Pozostali na wolnoÊci wracajà do konspiracji lub przebijajà si´ na zachód.

P∏k Aleksander Krzy˝anowski, „Wilk” − urodzony w 1895 roku. Od 1917 roku w I Korpusie Polskim na Wschodzie. Za udzia∏ w wojnie polsko–

bolszewickiej odznaczony Krzy˝em Walecznych. Uczestniczy w Kampanii WrzeÊniowej. W stopniu majora dowodzi dywizjonem artylerii. Od paêdziernika 1939 roku w szeregach S∏u˝by Zwyci´stwu Polski, a nast´pnie w ZWZ-AK. Od maja 1941 roku do lipca 1944 roku pe∏ni funkcj´

komendanta Okr´gu Wileƒskiego ZWZ-AK. Dowodzi Operacjà „Ostra Brama”, wspólnie z oddzia∏ami sowieckimi wyzwalajàc Wilno. W lipcu 1944 roku podst´pnie aresztowany przez NKWD i wywieziony w g∏àb Zwiàzku Sowieckiego. Ucieka z obozu, zostaje ponownie uwi´ziony. Po uwolnieniu wraca do kraju, gdzie w lipcu 1948 roku aresztuje go Urzàd Bezpieczeƒstwa. Po okrutnym Êledztwie umiera 29 wrzeÊnia 1951 roku w wi´zieniu mokotowskim.

DEPESZA DOWÓDCY AK DO NACZELNEGO WODZA, 22 CZERWCA 1944.

Przedstawiam dla orientacji protokó∏ rozmów wst´pnych, jakie w myÊl naszych wskazówek, prowadzà podleg∏e nam obwody i oddzia∏y liniowe z delegatami partyzantki sowieckiej [w pó∏nocnej cz´Êci Okr´gu Wileƒskiego]

[Delegat sowiecki:]

a) Kto i na czyj rozkaz organizuje AK oraz pod czyimi rozkazami armia ta pozostaje?

b) Jakie zadania w chwili obecnej na przysz∏oÊç stawia sobie AK poza walkà z Niemcami?

c) Na jakim zaciàgu, ochotniczym czy przymusowym opiera si´ organizacja Polskiej Armii Krajowej?

d) Dlaczego na tym terenie formuje si´ AK?

13

(22)

26 Materia∏ pomocniczy nr 13

e) Jaki jest stosunek AK do komitetu Wandy Wasilewskiej w Moskwie i do formacji wojskowych organizowanych przez ten komitet?

f) Dlaczego oddzia∏y AK nie zabijajà rozbrojonych ˝o∏nierzy niemieckich i im pomagajàcych?

Delegat polski oÊwiadczy∏ co nast´puje:

Ad a) Polska Armia Krajowa jest zorganizowana na rozkaz jedynego pra–

wowitego Rzàdu R.P. przebywajàcego chwilowo w Londynie i pozostaje pod rozkazami Naczelnego Wodza P.S.Z.

Ad b) AK ma za zadanie strze˝enie naturalnych praw R.P.

Ad c) Pytanie to dotyczy wewn´trznych spraw Polski i jako takie nie wymaga odpowiedzi.

Ad d) AK formuje si´ na wszystkich ziemiach R.P., a zatem i na terenie województwa wileƒskiego.

Ad e) Nie mo˝emy uznaç komitetu W. Wasilewskiej, jako organizacji nie podporzàdkowujàcej si´ Rzàdowi R.P. i dzia∏ajàcej na szkod´ narodu i paƒstwa polskiego. Z tych samych wzgl´dów nie uznajemy równie˝ formacji wojskowych organizowanych przez wspomniany komitet

Ad f) AK stoi na gruncie prawa mi´dzynarodowego, które zabrania za–

bijaç jeƒców wojennych, a nie majàc mo˝noÊci zamkni´cia ich w obozie, puszcza wolno.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 604-606.]

MELDUNEK DOWÓDCY OKR¢GU NOWOGRÓDZKIEGO AK, 14 LIPCA 1944.

Wilno zdobyte przy znacznym udziale AK, która wesz∏a do miasta. Du˝e zniszczenia i straty. Stosunki z armià sowieckà chwilowo poprawne. Rozmowy w toku [...]

Wilno prze˝y∏o bardzo krótkà, ale jak˝e radosnà chwil´ wolnoÊci. 14 VII polskoÊç miasta bije w oczy. Pe∏no naszych ˝o∏nierzy. S∏u˝ba opl [obrony przeciwlotniczej] polska. Szpitale przepe∏nione, wszystkie w r´kach polskich.

W fabrykach i warsztatach tworzà si´ komitety i zarzàdy polskie. W∏adze administracyjne ujawnià si´ w najbli˝szym czasie. Litwinów nie ma.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 612.]

13

(23)

Materia∏ pomocniczy nr 13

DOWÓDCA WILE¡SKIEGO OKR¢GU AK DO DOWÓDCY AK, 12 LIPCA 1944.

Cztery baony AK w walce pod Wilnem walczà razem z armià sowieckà w rejonie Mejszago∏y. Sà dane, ˝e nasz krwawy dorobek zostanie przypisany oddzia∏om partyzantki litewskiej albo Berlingowi.

[...] Oceniam , ˝e w ostatecznych zamiarach Rosji le˝y likwidacja naszych oddzia∏ów. Moment przystàpienia do tego oddalajà jedynie trudnoÊci armii rosyjskiej zwiàzane z niezwykle szybkim marszem naprzód. [...] Pozostawionych poza miastem oddzia∏ów AK nie dopuszczajà do wkroczenia do Wilna.

Obiecano odpowiedê nazajutrz. Mija 3 dni jak jej oczekuj´. Po∏o˝enie komplikuje fakt, ˝e do rejonu Wilna majà przybyç oddzia∏y Berlinga. Rzàd litewski Paleckisa jest awizowany pod Wilnem.

cyt. za: PSZ, t. III, s. 612.]

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU WILNO AK DO DOWÓDCY AK, 15 LIPCA 1944.

Jako dowódca oddzia∏ów AK zosta∏em zaproszony do dowódcy 3 frontu bia∏oruskiego gen. Czernihowskiego. Rozmowy odbywa∏y si´ w dobrej atmosferze. Polityki i Berlinga nie poruszano... Przyj´to bez zastrze˝eƒ naszà propozycj´ wystawienia dywizji piechoty i brygady kawalerii w pierwszym rzucie w szybkim odejÊciu na front, jak równie˝ pomoc materialnà sowietów.

Prosz´ o aprobat´.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 614.]

DOWÓDCA AK DO NACZELNEGO WODZA, 19 LIPCA 1944.

17 VII − w∏adze sowieckie aresztowa∏y podst´pnie sztab okr´gu Wilno i Nowogródek. Oddzia∏y AK grupujà si´ w Puszczy Rudnickiej, gdzie w razie gwa∏tu sowieckiego przyjmà walk´. W zwiàzku z aresztowaniem sztabu okr´gu poleci∏em dowódcy okr´gu wileƒskiego:

1) przerwaç jakàkolwiek prac´ z Sowietami

2) Êciàgnàç si∏y do Puszczy Rudnickiej, skàd przesuwaç je w kierunku po∏udniowo-zachodnim, bàdê do Puszczy Augustowskiej, bàdê w rejon Bia∏ystok;

3) walk´ z Sowietami przyjmowaç tylko w ostatecznoÊci, staraç si´ prze–

sunàç bez walki.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 615.]

13

(24)

28 Materia∏ pomocniczy nr 13

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU NOWOGRÓDEK P¸K. MACIEJA KALENKIEWICZA PS. KOTWICZ DO DOWÓDCY AK, 22 SIERPNIA 1944.

Aresztowani oﬁcerowie i dowódcy „Wiana” i „Nowiu” [okr´gi Wilno i Nowogródek] w wi´zieniu NKWD w Wilnie. Losy Wilka i Poleszuka nieznane.

5 do 7 tysi´cy internowanych w Miednikach ˝o∏nierzy wywieziono w kierunku Miƒska. Ponad 70 oﬁcerów wywieziono samochodami w nieznanym kierunku.

Postawa internowanych do koƒca nieugi´ta. Na wszelkie agitacje za armià Berlinga odpowiadajà gwizdami i zbiorowymi okrzykami: „My chcemy Wilka”.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 615–616.]

13

(25)

Materia∏ pomocniczy nr 14

ZIEMIA LWOWSKA

Na kresach po∏udniowo-wschodnich Akcja „Burza” rozpoczyna si´

w marcu 1944 roku. Jej g∏ównym celem jest opanowanie Lwowa. Od 22 do 27 lipca Polacy, wspólnie z oddzia∏ami sowieckimi, walczà o Lwów, wyzwalajàc miasto. Ju˝ nast´pnego dnia jednak oddzia∏y sowieckie rozbrajajà jednostki Armii Krajowej. 31 lipca komendant Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej, p∏k W∏adys∏aw Filipkowski „Janka” udaje si´ na rozmowy z gen. ˚ymierskim. W nocy z 2 na 3 sierpnia ca∏à polskà delegacj´

aresztuje NKWD.

P∏k W∏adys∏aw Jakub Filipkowski, „Cis”, „Janka” – urodzony w 1892 roku. Oﬁcer s∏u˝by sta∏ej Wojska Polskiego. Bierze udzia∏ w Kampanii WrzeÊniowej. Wzi´ty do niewoli przez Sowietów, ucieka. Od 1940 roku do lipca 1943 roku Inspektor Komendy G∏ównej AK na Obszar Lwów. Od 1 sierpnia 1943 roku do 31 lipca 1944 roku jest komendantem Obszaru Lwów. W lipcu 1944 roku dowodzi Akcjà „Burza” na swoim terenie.

27 lipca, przy wsparciu oddzia∏ów sowieckich, wyzwala Lwów, a podleg∏e mu oddzia∏y zadajà nieprzyjacielowi powa˝ne straty. Zaproszony do

˚ytomierza na rozmowy z gen. Micha∏em Rolà-˚ymierskim, zostaje aresztowany w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 roku przez NKWD. Przebywa w wi´zieniach sowieckich do listopada 1947 roku. Umiera w 1950 roku.

DOWÓDCA OKR¢GU LWOWSKIEGO AK DO DOWÓDCY AK, 26 LIPCA 1944.

Walki we Lwowie na ukoƒczeniu. Udzia∏ w nich biorà oddzia∏y 5 d.p. w sile 3000 ludzi. Dowódca sowiecki otrzyma∏ instrukcje, by nie u˝ywaç nadal naszych oddzia∏ów do walki.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 618.]

RELACJA DOWÓDCY 14. PU¸KU U¸ANÓW MJR. „DRA˚A”

Miasto zaj´∏y polskie oddzia∏y powstaƒcze, radzieckie jednostki pancerne tylko wspiera∏y. Na wszystkich budynkach widaç by∏o tylko bia∏o–czerwone ﬂagi. Genera∏ Filipkowski, komendant obszaru, w pe∏nym umundurowaniu znajdowa∏ si´ ze swoim sztabem przy ul. Kochanowskiej 23. P∏k Czerwiƒski, dowódca okr´gu by∏ komendantem miasta. Porzàdek utrzymywa∏a policja AK.

14

(26)

30 Materia∏ pomocniczy nr 14

DEPESZA KOMENDANTA OBSZARU LWÓW DO KOMENDY G∏ÓWNEJ AK, 27 LIPCA 1944.

DziÊ ujawni∏em si´ przed genera∏em [sowieckim], przedstawicielem d-cy frontu. OÊwiadczy∏ mi, ˝e stanowisko naczelnego dowództwa sowieckiego jest nast´pujàce:

Obszar ten nale˝y do paƒstwa sowieckiego. Tote˝ nale˝y broƒ z∏o˝yç w terminie do dwóch godzin i rozwiàzaç wszystkie oddzia∏y. Zostanie przeprowadzona mobilizacja przez organa paƒstwowe sowieckie. Polacy b´dà mieli mo˝noÊç wyboru mi´dzy oddzia∏ami Berlinga a wojskiem so–

wieckim. Oﬁcerowie AK, którzy nie podlegajà mobilizacji, mogà zachowaç broƒ i ochotniczo zg∏osiç si´ do Berlinga.

Wobec tej sytuacji przymusowej, wyda∏em rozkaz rozwiàzujàcy oddzia∏y w III Obszarze.

Janka

[kmdt Obszaru Lwów p∏k W∏adys∏aw Filipkowski]

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, t. III, s. 586.]

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU LWÓW DO DOWÓDCY AK, 30 LIPCA 1944.

Po ujawnieniu si´ komendanta obszaru wobec dowódcy frontu [I frontu ukraiƒskiego gen. Koniewa], ten oÊwiadczy∏, ˝e obszar lwowski nale˝y do paƒstwa sowieckiego. Nale˝y broƒ z∏o˝yç w ciàgu dwu godzin i rozwiàzaç oddzia∏y. Zostanie przeprowadzona mobilizacja przez Sowiety. Polacy b´dà mieli wybór mi´dzy Berlingiem a wojskiem sowieckim. Komendant obszaru wyda∏ rozkaz rozwiàzania oddzia∏ów.

[cyt. za: AK w dokumentach, t. III, s. 592.]

DEPESZA DOWÓDCY OBSZARU LWÓW DO DOWÓDCY AK, 5 SIERPNIA 1944.

Aresztowanych 31 VII 1944 roku oko∏o 30 oﬁcerów AK ujawnionych w walkach o Lwów, osadzono w wi´zieniu na ¸àckiego, jako zbrodniarzy − faszystów polskich. Sà dalsze aresztowania ˝o∏nierzy AK i rewizje po domach, które u˝ycza∏y lokali. Prosimy o interwencj´ i z∏o˝enie protestu. Komendanci nie zostali zwolnieni. NKWD z Ukraiƒcami kontynuujà dzie∏o Gestapo.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 620.]

14

(27)

Materia∏ pomocniczy nr 14

RELACJA MIKO¸AJCZYKA ZE SPOTKANIA Z PKWN:

Po pierwszym spotkaniu z Polakami z Lublina [7 sierpnia] rozmawia∏em na osobnoÊci z Rolà ˚ymierskim. [...] Przyzna∏, i˝ wie o walkach w Warszawie i zapewni∏, ˝e uczyni wszystko, co tylko le˝eç b´dzie w jego mocy. Obieca∏ mi uwolnienie jednej z czo∏owych osobistoÊci Armii Krajowej pu∏kownika Filipkowskiego, aresztowanego przez czerwonych, po tym jak udzieli∏ im pomocy w wyzwalaniu Lwowa. Filipkowskiego nigdy nie ujrza∏em.

[cyt. za: Mocarstwa wobec Powstania. Wybór dokumentów i materia∏ów, pod red. M. M.

Drozdowskiego, Warszawa 1994, s. 16-18.]

14

(28)

32 Materia∏ pomocniczy nr 15

LUBELSZCZYZNA

Na Lubelszczyênie Akcja „Burza” rozpoczyna si´ w lipcu 1944 roku.

Komendant Okr´gu, p∏k Kazimierz Tumidajski „Marcin” mobilizuje 3 i 9 Dywizj´ Piechoty, ponadto przechodzi z Wo∏ynia cz´Êç 27. Dywizji Piechoty.

Oddzia∏y AK zadajà znaczne straty si∏om niemieckim, zajmujà wiele miejscowoÊci samodzielnie bàdê we wspó∏dzia∏aniu z Armià Czerwonà.

Sowieci ˝àdajà w∏àczenia oddzia∏ów AK do armii Berlinga albo ich rozwiàzania. 29 lipca 1944 roku p∏k Tumidajski wydaje rozkaz o roz–

wiàzaniu oddzia∏ów. 3 sierpnia Sowieci aresztujà Okr´gowego Delegata Rzàdu w Lublinie, dzieƒ póêniej – p∏k. Kazimierza Tumidajskiego.

P∏k Kazimierz Tumidajski, „Marcin”, „Edward”, „Grabowski” – urodzony w 1897 roku. Od 1915 roku w Legionach Polskich, a nast´pnie w Polskiej Organizacji Wojskowej. Bierze udzia∏ w wojnie polsko–bolszewickiej.

Odznaczony Virtuti Militari V klasy i czterokrotnie Krzy˝em Walecznych.

W Kampanii WrzeÊniowej w stopniu majora dowodzi batalionem 2. pu∏ku Strzelców Podhalaƒskich. W konspiracji dzia∏a od jesieni 1939 roku, poczàtkowo w Krakowie. Od 1942 roku jest szefem sztabu, a nast´pnie komendantem Okr´gu Lubelskiego Armii Krajowej. Kieruje Akcjà „Burza” na Lubelszczyênie, zadajàc nieprzyjacielowi powa˝ne straty. Po wejÊciu Sowietów 29 lipca 1944 roku wydaje rozkaz o rozwiàzaniu oddzia∏ów AK, by uniknàç ich wcielenia do armii gen. Berlinga. Aresztowany przez NKWD 4 sierpnia, zostaje wywieziony i uwi´ziony w Zwiàzku Sowieckim. Nie poddaje si´, rozpoczyna g∏odówk´. Umiera w szpitalu w Skopinie 4 lipca 1947 roku. We wrzeÊniu 1944 roku rozkazem Naczelnego Wodza od–

znaczony Virtuti Militari IV klasy i awansowany do stopnia pu∏kownika.

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 24 CZERWCA 1944.

Niemcy otoczyli lasy ordynacji Zamoyskich. Nasz oddzia∏ partyzancki 9 p. p,. w walce od 18 VI. W akcji Wehrmacht, oko∏o 3 dywizje piechoty, czo∏gi, lotnictwo.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 624.]

DEPESZA DOWÓDCY AK DO NACZELNEGO WODZA, 28 CZERWCA 1944.

Na terenie mi´dzy Bugiem a Wis∏à bardzo o˝ywiona dzia∏alnoÊç oddzia∏ów partyzanckich PPR. Sta∏e zasilanie ich zrzutami ludzi i materia∏u. W Lubelskiem zmuszanie do wst´powania do AL (PPR), wobec AK liczne napady.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 626.]

15

(29)

Materia∏ pomocniczy nr 15

DEPESZA DOWÓDCY AK DO NACZELNEGO WODZA, 26 LIPCA 1944.

Sowieckie oddzia∏y w po∏udniowej Lubelszczyênie jeszcze zachowujà si´

poprawnie, ale gen. Baranowski, dowódca zjednoczonych partyzantów imienia Szewczenki, listem z 14 VI do komendanta W∏odawy oskar˝y∏ AK o walk´ z PPR i biernoÊç wobec okupanta.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 626.]

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU LUBELSKIEGO AK DO DOWÓDCY AK, 8 WRZEÂNIA 1944.

Oddzia∏y AK okr´gu Lublin w „Burzy” od 20 do 29 lipca 44 roku opanowa∏y samodzielnie garnizony niemieckie: Be∏˝ec, Wàwolnica, Urz´dów, Koƒskowola, Lubartów, Poniatowa, Kock. Wspólnie z wojskami sowieckimi: Bia∏a Podlaska, Che∏m, ZamoÊç, Mi´dzyrzec, Radzyƒ, ¸uków, Krasnystaw, Szczebrzeszyn, Lublin, Pu∏awy, D´blin. Zniszczono kilkanaÊcie czo∏gów i samochodów pancernych. Kilkadziesiàt pojazdów mechanicznych. Zdobyto dwie baterie artylerii lekkiej, 11 dzia∏ ppanc., 42 ckm, 28 lkm, 50 pistoletów maszynowych, kilkadziesiàt kb i du˝à iloÊç innego sprz´tu. Zabitych 993 Niemców, 386 wzi´to do niewoli. W∏asne straty 102 zabitych, 126 rannych. W kilku wypadach oddzia∏ami wojsk sowieckich dowodzili oﬁcerowie AK. Lublin zosta∏ tak szybko zdobyty dzi´ki zdezorganizowaniu obrony niemieckiej i wywo∏aniu paniki przez AK.

[za: PSZ, t. III, s. 625- 626.]

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 29 LIPCA 1944.

Otrzyma∏em rozkaz rozbrojenia. Rozkaz wykonuj´. Ludzie wracajà do swych rejonów.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 627.]

DEPESZA DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 30 LIPCA 1944.

JesteÊmy rozbrojeni przez bolszewików. Koniec AK. Niech ˝yje Polska.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 627.]

15

(30)

34 Materia∏ pomocniczy nr 15

DEPESZA Z-PCY DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 15 SIERPNIA 1944.

Dowódca okr´gu i delegat okr´gowy badani przez komisj´ 4 genera∏ów sowieckich. Kontakt z internowanymi niemo˝liwy. Na rozkaz sowieckiego genera∏a Bacona [ sic!] mobilizujà 3 d.p. Przeciwdzia∏am mobilizacji i wcieleniu do armii Berlinga.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 627.]

DEPESZA Z-PCY DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 14 i 15 SIERPNIA 1944.

9 d.p. rozbrojona, a gen. Halka [Ludwik Bitner] internowany.

Odzia∏y 3, 9 i 27 d.p. rozbrojone.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 628.]

DEPESZA Z-PCY DOWÓDCY OKR¢GU LUBLIN DO DOWÓDCY AK, 15 SIERPNIA 1944.

Aresztowanie i wywo˝enie ludzi przez NKWD. Dochodzi do wypadków czynnego oporu, co mo˝e doprowadziç do nie dajàcych si´ przewidzieç konsekwencji. Spo∏eczeƒstwo domaga si´ interwencji Rzàdu w sprawie Warszawy i wyjaÊnienia stosunków z Rosjà. Zapowiada si´ odruchowo wystàpienie zbrojne przeciw Sowietom, którego powstrzymaç nie mog´, a które w skutkach mo˝e byç groêne. Interwencja aliantów u Sowietów ko–

nieczna i szybka. W razie akcji odruchowej zmuszony b´d´ stanàç na jej czele. Prosz´ o wskazówki.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 628.]

OPOWIEDè DOWÓDCY AK, 1 WRZEÂNIA 1944.

Za wszelkà cen´ nie dopuÊciç do wystàpieƒ zbrojnych przeciw Sowietom.

Nasza sprawa polityczna w trakcie rozwiàzywania, na razie nie mo˝ecie liczyç na ˝adnà pomoc, lecz konieczna cierpliwoÊç i wytrwanie.

[cyt. za: PSZ, t. III, s. 628.]

15

(31)

Materia∏ pomocniczy nr 16

OR¢DZIE PANA PREZYDENTA DO ARMII KRAJOWEJ, 29 LIPCA 1944.

˚o∏nierze Armii Krajowej

Wasze walki na Wo∏yniu, w Ziemi Wileƒskiej i Nowogródzkiej, ostatnio stoczone boje we Lwowie i w Lubelskim i d∏ugi, nieprzerwany szereg dzia∏aƒ bojowych na ty∏ach wrogach, okaza∏y Êwiatu, ˝e Rzeczpospolita, choç zalana przez wroga i skrwawiona, ˝yje i nigdy ˝yç nie przesta∏a. WÊród najwi´kszych przeciwnoÊci dowiedliÊcie niez∏omnej woli Narodu, by ze wzgl´du na oﬁary utrzymaç byt wolny i niepodleg∏y.

Ojczyzna Wam tego nie zapomni – serca ca∏ego Narodu sà z Wami.

W imieniu Rzeczypospolitej sk∏adajàc ho∏d poleg∏ym, Êl´ Wam, nie–

ustraszeni rycerze Polski s∏owa goràcej podzi´ki.

Niech Bóg Was chroni i prowadzi.

W∏adys∏aw Raczkiewicz

[cyt. za: T. ˚enczykowski, Polska lubelska 1944, Warszawa 1990, s. 20.]

16

(32)

36

DOWÓDCA AK DO OKR¢GÓW O DECYZJI PODDANIA STOLICY, 1 PAèDZIERNIKA 1944.

1. Dalsza walka w Warszawie nie ma ju˝ ˝adnych szans. Zdecydowa∏em jà skoƒczyç. Warunki kapitulacji gwarantujà ˝o∏nierzom pe∏ne prawa kom–

batantów i ludnoÊci cywilnej humanitarne traktowanie. Sam iÊç musz´ z ˝o∏–

nierzami do niewoli.

2. Swoim nast´pcà w pracy konspiracyjnej mianuj´ ob. Niedêwiadka.

3. Akcj´ „Burzy” ograniczyç do minimum, ca∏y wysi∏ek skierowaç na samo–

obron´ ludnoÊci.

4. Dzi´kuj´ wszystkim ˝o∏nierzom Armii Krajowej za dotychczasowy wysi∏ek i prac´ w braterskim zespole dla dobra sprawy.

Ufam, ˝e wszyscy ˝o∏nierze Armii Krajowej wype∏niaç b´dà a˝ do koƒca swój ˝o∏nierski obowiàzek wierni sztandarom Rzeczypospolitej Polskiej.

Wierz´, ˝e w ci´˝kich zmaganiach przez obﬁtà oﬁar´ krwi wywalczymy zwyci´stwo, a przez nie wolnoÊç Ojczyzny. [...]

[cyt. za: Armia Krajowa w dokumentach, t. IV, Londyn 1977, s. 424.]

Materia∏ pomocniczy nr 17 17

(33)

DIAGILEWO POD RIAZANIEM

„Diagilewo 179” sta∏o si´ obozem pozornie uprzywilejowanym, gdy˝

w∏adze sowieckie traktowa∏y go jako „Spec∏agier dla internirowanych” polskich oﬁcerów. Warunki w nim faktycznie by∏y nie o wiele lepsze ni˝ w innych ∏agrach [...] NKWD, a ÊciÊle mówiàc kontrwywiad wojskowy „Smiersz” stale interesowa∏

si´ wi´êniami i co jakiÊ czas wytaczano komuÊ sprawy. [...] Podejrzanych lub skazanych przesy∏ano z obozu do wi´zienia w Riazaniu.

W Diagilewie znalaz∏o si´ z czasem ( przywo˝ono ich w ró˝nych terminach) wielu czo∏owych dowódców AK i przedstawicieli cywilnych w∏adz Polski Podziemnej. Byli tam Okr´gowi Delegaci Rzàdu: Józef Przybyszewski (woj.

bia∏ostockie) i W∏adys∏aw Cholewa (woj. lubelskie) wraz ze swymi zast´pcami i najbli˝szymi wspó∏pracownikami.

D∏ugà list´ oﬁcerów AK otwierali:

p∏k Kazimierz Tumidajski − „Marcin” (kmdt Okr. Lublin),

p∏k Aleksander Krzy˝anowski − „Wilk” (kmdt Okr. Wilno-Nowogródek), p∏k W∏adys∏aw Filipkowski − „Janka” (kmdt Obsz. Lwów),

pp∏k Franciszek Studziƒski − „Kotlina” (kmdt Okr. Tarnopol), pp∏k Stefan Czerwiƒski − „Karabin” (kmdt Okr. Lwów), gen. bryg. Ludwik Bittner − „Halka” (d-ca 9 Dywizji AK), p∏k Adam Âwitalski − „Dàbrowa” (d-ca 3 Dywizji AK), p∏k Hieronim Suszczyƒski − „Szeliga” (d-ca 8 Dyw. AK),

mjr Tadeusz Sztumberk−Rychter − „˚egota” (b. d-ca 27 Wo∏yƒskiej Dyw. AK), mjr W∏adys∏aw Kaufman − „Bogus∏aw” (szef Inspektoratu AK w Bia∏ymstoku).

[cyt. za: T. ˚enczykowski, Polska Lubelska 1944, s. 225-226.]

Materia∏ pomocniczy nr 18 18

(34)

38 Materia∏ pomocniczy nr 18

Plan obozu w Diagilewie

18

[cyt. za: T. ˚enczykowski, Polska Lubelska 1944, po s. 225.]

(35)

Materia∏ pomocniczy nr 19

KARTKI Z KALENDARZA DELEGATA RZÑDU W¸ADYS¸AWA CHOLEWY

6 VIII Zbudzenie o 3–ej w nocy, wyjazd samochodem do Âwidnika oko∏o 4-ej, start o 4.30. przylot do Moskwy o 8.15. Rewizja ubrania.

Zabranie rzeczy. Ostrzy˝enie. Dok∏adna rewizja ubrania.

7 VIII Kàpiel, danie bielizny.

8 VIII Dano ksià˝ki. Cela nr 9 parter.

9 VIII Jak... 11 moich stóp d∏uga i siedem szeroka, ∏ó˝ko 2 stopy szerokie i nieca∏e 6 d∏ugie, deski. Materac cienki, poduszka maleƒka, ale z pierza.

Koc bawe∏niany.

11-12 VIII Z 11 na 12 przeprowadzka do celi nr 145 Lefortowskie wi´zienie w Moskwie, G∏ówny Urzàd Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego Ministerstwa Spraw Wewn´trznych.

14 VIII Godz. 23-1 pierwsze badanie.

15 VIII Kàpiel. Drugie badanie godz. 23–2.

16 VIII Trzecie badania od 22–23–ej.

17 VIII Przeprowadzka do celi nr 99. Zamieszka∏em razem ze Stefanem Iwaszkiewiczem.