R
E
C
E
N
Z
J
E
___________________________________________________________
ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom L, zeszyt 1 − 2003
William D. M o u n c e, Pastoral Epistles (WBC 46), Nashville: Thomas Nelson Publishers 2000, ss. CXXXVI + 641 (z indeksami).
Listy pasterskie (LP) nie ciesz ˛a sie˛ takim zainteresowaniem jak inne pisma Pa-włowe. Widac´ to najlepiej w wydawanych seriach komentarzy, w których ukazuj ˛a sie˛ one najcze˛s´ciej jako jedno z ostatnich opracowan´. Tak jest równiez˙ w przypadku serii „Word Biblical Commentary”, do której nalez˙y komentarz Mounce’a. Jedn ˛a z głównych racji takiego podejs´cia do LP jest ich pastoralny charakter oraz prawie powszechne przekonanie o nie-Pawłowym pochodzeniu. Rozstrzygnie˛cie kwestii autorstwa tych Listów stanowi punkt wyjs´cia przy ich interpretacji. Ocena wartos´ci kaz˙dego komentarza do LP zalez˙y przede wszystkim od stanowiska, jakie ich autor zajmuje w tej kwestii oraz od siły argumentów, jakie przytacza na jego poparcie.
Komentarz Mounce’a – wbrew wspomnianemu powszechnemu trendowi – stanowi przyczynek staraj ˛acy sie˛ wykazac´, z˙e wszystkie trzy Listy (1-2 Tm i Tt) zostały napisane przez Pawła. Jego autor dowodzi tego na trzech płaszczyznach: historycznej, teologicznej i literackiej. Takie stanowisko przyjmuje sie˛ z pewnym zdziwieniem we współczesnej biblistyce, jednak nie jest to pierwszy przypadek w serii WBC, z˙e jej autorzy reprezentuj ˛a „tradycyjne” pogl ˛ady.
Za najwie˛kszy wkład Mounce’a nalez˙y uznac´ ukazanie słabych stron metod statys-tycznych w badaniach nad LP. Mounce zwraca uwage˛ na liczbe˛ uz˙ytych przez Pawła róz˙nych słów w pozostałych Listach (2301), co stanowi mały procent z potencjalnego słownika, jakim sie˛ posługiwał. Jego Listy dostarczaj ˛a bardzo wybiórczego materiału do badan´ statystycznych nad je˛zykiem. Drobne zmiany w prezentacji danych prowa-dz ˛a do odmiennych wyników. Inn ˛a słab ˛a stron ˛a metody statystycznej, odsłonie˛t ˛a przez autora komentarza, jest to, z˙e zakłada ona stałos´c´ w stosowaniu słownictwa i stylu. Mounce słusznie wykazuje, z˙e trzeba koniecznie uwzgle˛dnic´ czynniki ze-wne˛trzne, które prowadz ˛a do zmian. Dalej, uczeni traktuj ˛a niesłusznie LP jako zwart ˛a i jednorodn ˛a całos´c´, podczas gdy mie˛dzy nimi wyste˛puj ˛a znaczne róz˙nice, i to nie tylko je˛zykowe. Mounce powołuje sie˛ na angielskiego specjaliste˛ w dziedzinie statys-tyki, zdaniem którego minimaln ˛a liczbe˛ słów konieczn ˛a do powaz˙nej analizy statys-tycznej stanowi 10 tys. Otóz˙, najdłuz˙szy z Listów Pawła, Rz, liczy tylko nieco ponad 7 tys. słów. LP stanowi ˛a jeszcze we˛z˙szy materiał.
Inaczej wygl ˛ada zastosowanie tych kryteriów przez Mounce’a, zwłaszcza w przy-padku wskazania zewne˛trznych czynników, które wpłyne˛ły na słownictwo LP. Nie widac´ jasnych kryteriów metodologicznych. Posunie˛ty wiek Pawła, trudna sytuacja z˙yciowa (wie˛zienie), kultura łacin´ska stanowi ˛a bliz˙ej niesprecyzowane argumenty; co
118 RECENZJE
wie˛cej, mog ˛a w takim samym stopniu dowodzic´ przeciwnej tezy. Przykładowo wyz˙-sza liczba latynizmów nie musi s´wiadczyc´ o tym, z˙e Apostoł pisał podczas wie˛zienia rzymskiego, ale z˙e autor LP z˙ył w Italii czy był pod wpływem tejz˙e kultury. Wkład Mounce’a polega na ukazaniu złoz˙onos´ci problemu dotycz ˛acego autorstwa LP na podstawie badania słownictwa i stylu.
Co zas´ dotyczy zagadnien´ teologicznych, Mounce stosuje tutaj w pewnym za-kresie kryteria wypracowane przy analizie je˛zyka. Wykazuje, z˙e pewne tematy, typo-we dla Pawła, nie pojawiaj ˛a sie˛ w innych autentycznych Listach. Na tej podstawie pisma te nalez˙ałoby uznac´ za nieautentyczne. Trafnie zauwaz˙a, z˙e nie ma takich tematów, których brak w jakims´ pis´mie podwaz˙ałby jego autentycznos´c´. Mounce nie umie sie˛ jednak uporac´ z terminami (i z ich tres´ci ˛a), które spotykamy w chrzes´cijan´-stwie dopiero z kon´cem I w. Autor ma natomiast racje˛, z˙e LP nie musiały powstac´ pod wpływem gnozy Marcjona (por. Kol); nie znaczy to automatycznie, z˙e napisał je Paweł.
W celu wyjas´nienia innego podejs´cia do adresatów w LP, niz˙ w innych pismach Pawła, Mounce przyjmuje, z˙e błe˛dna nauka w Efezie nie stanowiła zwartej doktryny, lecz była zlepkiem luz´no powi ˛azanych idei, co uniemoz˙liwiło Apostołowi systema-tyczny wykład (s. XCVII). Odnosi sie˛ wraz˙enie, z˙e mamy do czynienia ze sztuczn ˛a rekonstrukcj ˛a błe˛dnej doktryny w celu dopasowania jej do danych w LP. Jeszcze mniej przekonuje stwierdzenie, z˙e Apostoł pisał do swych zaufanych współpracowni-ków, którzy znali jego nauczanie, dlatego nie musiał im niczego wyjas´niac´.
Najwie˛cej zastrzez˙en´ budzi dowodzenie Pawłowego autorstwa LP na podstawie danych historycznych. Moz˙na sie˛ zgodzic´ z interpretacj ˛a przekazów wczesnochrzes´ci-jan´skich, z˙e były dwa wie˛zienia rzymskie – bez tego kolokacja LP w z˙yciu Apostoła byłaby niemoz˙liwa. Istnienie okolicznos´ci, w których mogły powstac´ LP, nie oznacza jednoczes´nie, z˙e te w nich powstały. Autor „naci ˛aga” czy dopasowuje fakty, aby wykazac´ moz˙liwos´c´ napisania LP przez Pawła. Trzeba uznac´ za bardzo w ˛atpliw ˛a wartos´c´ tych analiz.
Mounce odrzuca zjawisko pseudonimii jako tłumacz ˛ace autorstwo LP. Dokonuje słusznego rozróz˙nienia: czym innym jest przypisanie jakiegos´ dzieła pewnej osobie (uznaj ˛ac ideow ˛a i duchow ˛a zalez˙nos´c´), czym innym napisanie osobistego listu i twierdzenie, z˙e jego autorem jest kto inny (s. CXXIV). Wprawdzie moz˙na przyto-czyc´ tu przykład Listów katolickich, te nie zawieraj ˛a jednak tylu osobistych i histo-rycznych odniesien´. Problem dotyczy głównie 2 Tm. Mounce buduje swoj ˛a teze˛ w duz˙ej mierze na studium M. Priora (Paul the Letter-Writer and the Second Letter to Timothy (JSNTSup 23), Sheffield 1989), z˙e 2 Tm został napisany przez Pawła. Rozci ˛aga to naste˛pnie na pozostałe Listy. Według Mounce’a Paweł z racji uwie˛zienia posłuz˙ył sie˛ sekretarzem przy pisaniu 2 Tm, dokładniej Łukaszem (por. 2 Tm 4, 11a). Wykazuje naste˛pnie podobien´stwa mie˛dzy 2 Tm i dwoma pozostałymi LP (chociaz˙ w innych miejscach podkres´la róz˙nice), aby pokazac´, z˙e te Apostoł równiez˙ napisał przez sekretarza. Od razu nasuwa sie˛ w ˛atpliwos´c´. Przy redagowaniu 2 Tm Paweł mógł z racji przebywania w wie˛zieniu zlecic´ to zadanie swemu współpracow-nikowi; dlaczego jednak ta sama osoba miałaby cieszyc´ sie˛ tak ˛a sam ˛a swobod ˛a podczas pisania 1 Tm i Tt, tj. wczes´niej (przed 2 Tm), kiedy Apostoł przebywał na wolnos´ci? Stwierdzamy, z˙e hipoteza zasługuje na uwage˛ jedynie w przypadku
przyje˛-119
RECENZJE
cia autentycznos´ci 2 Tm – to jednak nie jest dziełem Mounce’a. W jego wersji nie jest ona niczym innym, jak potwierdzeniem nieautentycznos´ci wszystkich LP.
Argumentacja Mounce’a przechodzi od słusznych i przekonuj ˛acych spostrzez˙en´ metodologicznych w kwestii badan´ statystycznych nad je˛zykiem LP do czasami nawet naiwnych prób obalenia oczywistych dowodów natury teologicznej i historycz-nej oraz do sprzeczhistorycz-nej samej w sobie rekonstrukcji sytuacji, w jakiej powstały te pisma. W miare˛ rozwoju argumentacji dochodzi w komentarzu coraz mocniej do głosu zaangaz˙owanie emocjonalne i che˛c´ dowiedzenia załoz˙onej tezy przez obalenie kaz˙dej przeciwnej racji. Z tego powodu odnosi sie˛ wraz˙enie braku obiektywizmu naukowego przy interpretacji danych biblijnych i pozabiblijnych. Wartos´c´ opracowa-nia Mounce’a polega na weryfikacji stanowiska o nieautentycznos´ci LP. Rezultatem tego jest ukazanie słabos´ci argumentów za autentycznos´ci ˛a LP – tym samym na pokazaniu siły argumentów przeciwnych. Korzystanie z komentarza wymaga pamie˛ta-nia o punkcie widzepamie˛ta-nia, jaki przys´wieca jego autorowi.
