F. Kanclerz
Roboty konserwatorskie na Kremlu
w Rostowie n/Donem
Ochrona Zabytków 9/1-2 (32-33), 131-132
fe r o w a ć w sposób p o s tu la ty w n y s ta n b a d a ń n a d n im i” . C zęść szczeg ó ło w a o b e j m u j e n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : p ie rw s z e n a g r o b k i re n e s a n s o w e , g ru p a w c zesn y ch n a g ro b k ó w re n e s a n s o w y c h z la t 1520—40, n a g r o b e k Z y g m u n ta S ta re g o , tw ó rc a „ L a m e n tu O p a to w s k ie g o ”, J a n C ini, J a n M a r i a P a d o v a n o , J a n M ich ało w icz, H ie ro n im C a n a v e s i, S a n ti G u cci, n a g ro b e k F ir le jó w w B e jsc a c h , n a g ro b k i p ię tro w e . M a r ia n M o r e l o w s k i , W a d liw e m e to d y w b a d a n iu z w ią z k ó w a rty s ty c z n y c h P o ls k a -M o z a w X I I w . „ B H S ” , X V, n r 2, 1953, s tr. 95—96. — P o le m ik a z a r t y k u łe m T. D o b rz e n ie c k ie g o o L e le w e lu i d rz w ia c h g n ie ź n ie ń sk ic h . W. M u c h i n a , O b ra z i te m a t w rz e ź b ie m o n u m e n ta ln o -d e k o ra c y jn e j. „ P rz e g l. A r t.” 1952, n r 5, s tr. 23—34, il. n lb . — S k ró c o n y s te n o g ra m r e f e r a tu w y g ło szo n eg o n a k o n fe r e n c ji n a u k o w e j w A k a d e m ii S z tu k i Z S R R . O m ó w ie n ie w ią ż ą c y c h się z rz e ź b ą z a g a d n ie ń fo r m a l n y c h i tre ś c io w y c h , p o p a r te p rz y k ła d a m i z h is to r ii rzeźb y . W ito ld P i a s e c k i . O tw o rz y w a c h s z tu k a to rs k ic h . „ A rc h it.” , 1951, s tr . 321— 324, ii. n lb . — K ró tk ie u w a g i o m a te r ia le s z tu k a to r s k im w w ie k a c h d a w n y c h i d z i siaj. A . O l s z e w s k i Z P I Ś M I E N N I C T W A O B C E G O R O B O T Y K O N S E R W A T O R S K IE N A K R E M L U W R O S T O W IE n'D O N E M .* R o stó w n a d D o n em , p o d o b n ie ja k w ie le s ta r y c h m ia s t w e u r o p e js k ie j części Z w ią z k u R ad z ie c k ie g o , p o sia d a p o tę ż n y K re m l. Z esp ó ł b u d o w li K re m la ro s to w sk ie g o p o w s ta ł w X V I w ie k u , g d y ó w cześn i k n ia zio w ie m o s k ie w sc y ro z p o c z ę li opanow yw ać; s ą s ie d n ie te r e n y a zw ła sz c z a d o stę p do M orza C z a rn e g o . W 1761 r o k u m ia s to R o stó w p rz e tw o rz o n o w fo rte c e , a K re m l ta m te js z y s ta ł się n a js iln ie js z ą f o r ty f i k a c ją f e u d a ln ą n a d D o n em . O to czo n y w y so k im c e g la n y m m u r e m i lic z n y m i c y lin d ry c z n y m i w ie ż a m i i b a s z ta m i p a n o w a ł n a d m ia s te m i o k o licą. W o jn ę 1941— 44 p r z e tr w a ł w dość d o b ry m s ta n ie , n a to m ia s t n ie z w y k le s iln y h u r a g a n w e w rz e ś n iu 1953 ro k u sp o w o d o w a ł p o w a ż n e szk o dy. Z e rw a n e z o sta ły w te d y w sz y stk ie d a ch y , h e łm y w ież i k o p u ły so b o ró w , p o n a d to u sz k o d z o n e z o sta ły m u ry , w y k o n a n e z o z d o b n e j cegły. P r a c e k o n s e r w a to rs k ie ro zp o częto n a k ry c ie m z a b y tk ó w ty m c z a so w y m i d a s z k a m i o ra z z o rg a n iz o w a n ie m b a d a ń . R e z u lta te m b a d a ń b y ło s tw ie rd z e n ie is tn ie n ia w e w n ą tr z so b o ró w f r e s k ó w z X V I—X V II w iek ó w . W s tę p n e s tu d ia a r c h iw a ln e p o zw o liły s tw ie rd z ić , iż w k o ń c u X IX w ie k u p r z e p ro w a d z o n o r e s ta u r a c j ę K re m la , f in a n s o w a n ą p rz e z ro s to w s k ic h k u p c ó w . P r o j e k ta n te m ty c h p r a c b y ł k u p ie c S z ljia k o w , n a p e w n o d o b ry p o d ó w c z a s e k o n o m is ta , n a to m ia s t lic h y h is to ry k s z tu k i i a r c h i te k t . Z m ie n io n o w ó w c z a s k s z ta łty w s z y s tk ic h d a c h ó w i h e łm ó w . P ie r w o tn ie b a s z ty m ia ły n a k r y c ia o p r o f ilu g ru s z k o w y m z a ż u r a m i a n ie k tó r e t y p u n a m io to w e g o . W a r tość a r ty s ty c z n a i h is to ry c z n a z e s p o łu n a k ło n iła r e s ta u r a to r ó w d o p o d ję c ia p r a c b a d aw c z y c h i p ro je k tó w r e k o n s tr u k c j i p rz y p o m o cy A k a d e m ii N a u k Z SR R . W p ro w a d zono do b a d a ń a rc h e o lo g ó w i p r z e d s t a w ic ie li in n y c h d y s c y p lin n a u k o w y c h ja k c e ra m ic y czy m e ta lu rg o w ie . C ie k a w y m o d k ry c ie m b y ło s tw ie rd z e n ie , iż w ię ź b y k o p u ł n a c e rk w ia c h i s o b o r a c h w y k o n a n e b y ły z e le m e n tó w ż e la z n y c h , p o c h o d z ą c y c h z X V I I I - to w ie c z n y c h z a k ła d ó w m e ta lu r g ic z n y c h u r a ls k ic h i s y b e r y js k ic h i p o k r y te b la c h ą z e la z n ą p o w le c zo n ą o d p o w ie d n ią p o zło tą. P o g ię te i p o ła m a n e w s k u te k d z ia ła n ia h u r a g a n u p r ę ty ż e la z n e z e b ra n o i po w y p r o s to w a n iu o ra z s p o je n iu k a w a łk ó w p o n o w n ie z m o n to w a n o n a ta m b u r a c h . J e d n o c z e ś n ie z w ró cono u w a g ę n a w iad o m o ści, z a w a r t e w s ta r y c h p ie ś n ia c h , k tó r e o p ie w a ły „ z ło te k o p u lk i R o s to w a ” . S k rz ę tn e b a d a n ia sz c z ą tk ó w p o w ło k b a rw n y c h n a p o k r y cia c h k o p u ł d o p ro w a d z iły do o d k r y c ia ś la d ów p o z ło ty n a a b s y d a c h so b o ru U s p ie ń - sk ieg o i n a k o p u łc e „W ie lk ieg o S y s o ła ” (d z w o n n ic y soboru). P o z ło tę u z y s k iw a n o o n g iś p rz e z z a sto so w a n ie p o b ia ły c y n o w e j w e d łu g n ie z n a n e j d ziś re c e p ty . W d a w n y c h c z a sa c h zło cisty o d cień c y n o w e j p o w ło k i o tr z y m y w a n o p rz e z p o w le c z e n ie b la c h y d o d a tk o w o g o rą c y m ło je m n ie d ź w ie d z im a lb o „ a n g ie ls k ą w ą t r o b ą ” — z w y c z a jn ą s ia rk ą , ro z to p io n ą w w y s o k ie j te m p e r a tu r z e . O b e c n ie w R o s to w ie p r o w a d z o n e są b a d a n ia la b o r a to r y jn e , a ż e b y u z y sk a ć p e łn e ro z w ią z a n ie tego p r o b le m u te c h n ik i p o z ło tn ic z e j S ta r e j R u si. N a ra z ie o p ra c o w a n o n o w ą m e to d ę m e t a liz a c ji p o k ry c ia k o p u ł d la z a p o b ie ż e n ia k o ro z ji m e ta lu i w p ły w o m a tm o s f e r y c z n y m , p o g o rs z o n y m o b e c n ie w s to s u n k u do d a w n ie js z y c h p rz e z w y z ie w y i d y m y o k o lic z n y c h z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h . J e d n y m z n o w y c h sp o so b ó w u z y s k a n ia p o z ło c is te j b a rw y je s t p o k ry c ie b la c h y ro z tw o re m a lu m in io w e g o p ro s z k u , d o d a tk o w o p o w leczo n eg o s a m o lo to w y m la k i e r e m o z ło c isty m p o ły s k u . O m a w ia n e p r a c e ty p u m e ta lu rg ic z n e g o n a k o p u ła c h k r e m la ro s to w sk ie g o w z b o g a c a ją z a k re s d z ia ła ln o ś c i * O p ra c o w a n o n a p o d s ta w ie a r t y k u i u B. G n i a - d o w s k i e g o , W o s s ta n o w le n i ja p a m i a t n i k o w a r c h i t e k t u r y R o s to w s k a w o K re m lia . . .A r c h i t e k t u r a Z S R R ” , 1956. n r 1. 131
k o n s e r w a to r s k ie j, łą c z ą c b a d a n ia d a w n y c h t e c h n i k z n o w o c z e s n y m i o s ią g n ię c ia m i w te j d z ie d z in ie . W to k u p r a c k o n s e r w a to r s k ic h n a tr a f i o n o w R o sto w ie n a p e w n e tr u d n o ś c i. B a d a n ia h is to r y c z n e d o w io d ły m ia n o w ic ie , iż część h e łm ó w w ież b y ła p o k r y ta g o n ta m i. T e c h n ik a t a je s t ju ż o d d a w n a n ie z n a n a n a te r e n a c h ro s to w sk ic h . P o s ta n o w io n o je d n a k o d tw o rz y ć w ła ś c iw e p o k r y c ie i p o p o s z u k iw a n ia c h u d a ło się o d n a leźć w K a r e lii s ta re g o cieślę, b ie g łe g o w k r y c i u d a c h ó w g o n te m . S p ro w a d z o n o m a j s t r a d o R o s to w a i ta m , p rz y u c z y w sz y k il k u w s p ó łp r a c o w n ik ó w , w y r a b ia s p e c ja l n e , g r u b e g o n ty o sik o w e . W e d łu g o ś w ia d c z e n ia k ie r o w n i c tw a ro b ó t k ry c ie g o n te m w y r ó ż n ia s ię d o d a tn io p o d w z g lę d e m te c h n ic z n y m i e k o n o m ic z n y m i p o z w a la o s ią g n ą ć w y s o k i p o zio m e stety czn y ^ z w ła szcza n a m a ły c h k o p u ła c h w ie ż i b a s z t.
S z c z e g ó ln ie w a ż n y m p ro b le m e m b y ła r e p e r a c j a m u r ó w z d e k o ra c ja m i, w y k o n a n y m i z c e g ie ł k s z ta łtó w e k . D o r o b ó t ty c h tr z e b a b y ło u z y s k a ć około 95 ty p ó w ceg ie ł p o k ilk a d z ie s ią t s z tu k k a ż d e g o p ro filu . P r ó b o w a n o rę c z n e g o p ro f ilo w a n ia cegieł, le c z k o s z t w y k o n a n ia b y ł w y so k i, poza ty m n ie m o ż n a b y ło u z y sk a ć g o to w y c h k s z ta łto w y c h c e g ie ł z z a k ła d ó w c e ra m ic z n y c h . P o s ta n o w io n o w ię c z b u d o w a ć i u r u c h o m ić n a b u d o w ie p ie c do w y p a la n ia ż ą d a n y c h p ro f ili. J e d n o c z e ś n ie je d n a k p r z e p ro w a d z o n o p r ó b y z w y k o n a n ie m k s z ta ł tó w e k p r e f a b r y k o w a n y c h . D o teg o ce lu u ż y to m ie s z a n in y p ia s k u z s z a m o te m i b e to n e m , w y c is k a n e j w fo r m a c h d r e w n ia n y c h . D la u z y s k a n ia w ła śc iw e g o w y g lą d u lic a do m a s y d o d a w a n o w te j części f o r m y b a r w n y s k ła d n ik . C h o ciaż w y n ik i t y c h p ró b z a s a d n ic z o u d a ły się i p r o d u k c j a ta k i c h p r e f a b r y k o w a n y c h b lo k ó w o k a z a ła się e k o n o m ic z n a , je d n a k u ż y to ich ty lk o w n ie k t ó r y c h m ie js c a c h , c z e k a ją c n a w y k o n a n ie w ła ś c iw e j w y p a la n e j cegły p r o f ilo w e j. O r g a n iz a c ja ro b ó t, f in a n s o w a n y c h ta k z b u d ż e tu te r e n o w e g o ja k i z d o ta c ji p a ń stw o w y c h , b y ła p rz e p r o w a d z o n a b a rd z o s t a r a n n ie . U s ta n o w io n o s p e c ja ln y zesp ó ł b u d o w la n o - k o n s e r w a to r s k i, z o rg a n iz o w a n o s u s z a r n ie d r z e w a b u d o w la n e g o n a m i e j s c u , k u ź n ię i s t o la r n i ę m e c h a n ic z n ą — ta k a ż e b y w s z y s tk ie p o tr z e b n e ro b o ty w y k o n y w a ć n a m ie js c u b u d o w y . R o b o ty k o n s e r w a to r s k ie n a R o sto w sk im K r e m l u t r w a j ą i p o p rz e z w y c ię ż e n iu ró ż n y c h tr u d n o ś c i te c h n ic z n y c h n ie d łu g o zo s t a n ą c a łk o w ic ie u k o ń c z o n e . F. Kanclerz * O p r a c o w a n o n a p o d s ta w ie a r t y k u ł u A. W 1 k - t o r o w a , O z a s z c z y t l e p a m l a t n i k o w a r c h l t e k -Z A G R O Ż E N IE -Z A B Y T K Ó W A R C H IT E K T O N IC Z N Y C H P R Z E Z W O D Y Z B IO R N IK Ó W P R Z Y Z A P O R A C H R Z E C Z N Y C H . * S y s te m z a p ó r w o d n y c h n a W ołdze, r e a l i z o w a n y od s z e re g u la t, w y ło n ił n o w y p r o b le m o c h ro n y z a b y tk ó w a r c h i te k t u r y , z n a jd u ją c y c h się b e z p o śre d n io n a d b r z e g a m i z b io rn ik ó w . Z b io rn ik i R y b iń s k i i U g lio k i p o d w y ż sz y ły d a w n y p o z io m w o d y n a W o łd ze ta k , ż e s k r a j sto k ó w b rz e ż n y c h rz e k i w p o b liż u z a b y tk o w y c h b u d o w li d a w n e g o K re m la w U g liczu w y s ta je t y l k o do 2 m e tr ó w n a d p o zio m w o d y w z b io rn ik u . P r z y p r o je k to w a n iu te g o z b io r n ik a z b a d a n o w y so k o ść n a w o d n ie n ia p o w o d zio w eg o w p rz e c ią g u 74 l a t i u s ta lo n o w te n s p o s ó b pozio m s ta łe g o z a le w u . W la ta c h 1939— 40 w y ło żo n o sto k i z b io r n ik a d u ż y m i p ły ta m i k a m ie n n y m i a p o te m z b io r n ik n a p e łn io n o . D o 1955 r o k u p ła sz c z k a m ie n n y s p e łn ia ł d o b rz e s w e z a d a n ie o c h ro n y p ia s z c z y sty c h b rz e g ó w . G d y je d n a k w 1955 r o k u p o zio m w o d y w z b io r n ik u w n a s tę p s tw ie dużego n a p ły w u p o d n ió s ł się p o z a s k r a j o c h ro n n e j o b m u - ró w k i b rz e g u , fa le ro z m y ły c a łą n ie c h r o - n io n ą k o ro n ę b rz e g u i p o d e sz ły p o d f u n d a m e n ty i m u r y z a b y tk o w y c h b u d o w li, s to ją c y c h w p o b liż u . J e d n o c z e ś n ie b a rd z o p o w a ż n ie p o d n ió s ł się p o zio m w ó d g r u n to w y c h , c o w p ły n ę ło w y b itn ie u je m n ie n a sp o isto ść g r u n t u p o d f u n d a m e n ta m i i z a g ro z iło cało ści z a b y tk ó w . S zczeg ó ln ie p o w a ż n ie z a g ra ż a ła w o d a X V II -to w ie c z n e j c e rk w i J a n a Z w ia s tu n a . W z w ią z k u z n ie p rz e w id z ia n y m i n a s t ę p s tw a m i ro z m y c ia n ie c h r o n io n y c h k o ro n b rz e g ó w z b io r n ik ó w w o d n y c h n a s u w a ją się n a s tę p u ją c e p o s tu la ty : 1. k o n ie c z n e jesit p rz e p r o w a d z e n ie b a d a ń g r u n t u pod z a b y tk ie m , s to ją c y m w b e z p o ś re d n ie j b li sk o ści b rz e g u z b io r n ik a re te n c y jn e g o . B a d a n ia p o p rz e z w ie rc e n ia w in n y d o s ta rc z y ć d a n e o ro d z a ju g ru n tó w , co p o z w o li n a u s ta le n ie ś r o d k ó w z a ra d c z y c h p rz e c iw k o s z k o d liw e m u d z ia ła n iu w o d y g r u n to w e j 2. S to k i b rz e ż n e z b io r n ik a n a le ż y o b ło ży ć m o c n y m p ła s z c z e m o c h ro n n y m aż do k o ro n y , z o d p o w ie d n im tr w a ły m p a r a p e te m i o d p ro w a d z a n ie m w o d y p o w ie rz c h n io w e j. N a p o d s ta w ie z a b y tk ó w U g licza n a le ż y stw ie rd z ić , dż p r a c e h y d ro te c h n ic z n e i p r o je k to w a n ie w o d n y c h z b io rn ik ó w n a r z e k a c h w y m a g a ją o k re ś le n ia s p o s o b ó w u c h ro n ie n ia p rz e d w o d ą g r u n to w ą i e w e n t. z a le w e m f u n d a m e n tó w b u d o w li niei ty lk o z a b y tk o w y c h , k tó r e n ie z „ w ła s n e j w o li” z n a la z ły się tu ż p rz y lin ii „ c o fk i” — p rz y z w ie rc ia d le w o d n y m z b io rn ik a .
____________________ F. Kanclerz
t u r y p r i g i d r o t e c h n l c z e s k l c h r a b o t a c h . „ A r c h i t e k t u r a Z S R R ” , 1956, n r 1.
