Konserwacja reliktów rotundy św.św. Feliksa i Adaukta na Wawelu

Piotr Stępień

Konserwacja reliktów rotundy

św.św. Feliksa i Adaukta na Wawelu

Ochrona Zabytków 44/2 (173), 91-101

K O M U N IK A T Y , DYSKUSJE

P IO T R S T Ę P IE Ń

KONSERWACJA RELIKTÓW ROTUND Y ŚW .ŚW . FELIKSA I A D A U K TA

NA W AWELU

R otunda, znana o b e cn ie pod w tó rn y m w e zw a n ie m Św. Św . Feliksa i A d a u kta , była pierw szą b u d o w lą przedro- mańską o d krytą na W a w e lu . Na jej m u ry n a tra fił w 1911 r. arch. Z y g m u n t H endel, p ro w a d zą c prace w bu d yn ku d a w n y c h K uchni K ró le w skich . Pełne o d s ło n ię c ie re lik tó w , pierw sze o p ra c o w a n ia badaw cze i u d o s tę p n ie n ie ob ie ktu do zw iedzania w latach d w u d z ie s ty c h b yły dziełem prof. A d o lfa S zyszko-B ohusza, w ie lo le tn ie g o K ie ro w n ika O d ­ n o w ie n ia Zam ku na W a w e lu . W latach 1 9 5 6 -1 9 6 6 i 1 9 7 4 -1 9 7 5 w rejonie ro tu n d y p rze p ro w a d zo n o badania arch e o lo g iczn e , odsła nia ją c dalsze re likty m u ró w , p o ­ chodzące z a neksów przyle g łych do ro tu n d y. Z o d s ło n ię ­ ty c h re lik tó w u tw o rz o n o rezerw at a rc h e o lo g ic z n o -a rc h i- te k to n ic z n y , któ ry po pracach a d a p ta cyjn ych w 197 5 r. u d o s tę p n io n o do zw iedzania w ram ach w y s ta w y W a w e l

za g in io n y.

O b ja w y d e stru kcji, s tw ie rd z o n e w latach osiem dziesią­ tych , tj. ok. 10 lat po o tw a rc iu w y s ta w y „W a w e l z a g in io ­ n y ” i ok. 70 lat po o d s ło n ię c iu zasadniczej części m u ró w - b yły p o d sta w ą decyzji o przepro w a d ze n iu w latach 1 9 8 6 -1 9 9 0 prac ko n s e rw a to rs k ic h , którym p o ś w ię c o n y je st ten artykuł.

Rozmieszczenie reliktów

M u ry ro tu n d y p o s a d o w io n e są bezpośrednio na skale w a p ie n n e j na p o zio m ie od 2 2 4 ,3 m (p o stro n ie p o łu d ­ n io w e j) d o 2 2 5 ,5 m npm (p o stro n ie p ó łn o c n e j), tj. ok. 2 ,8 -4 ,0 m poniżej o b e cn e g o p o zio m u Dziedzińca A r­ ka d o w e g o zamku (2 2 8 ,3 m n p m ). R otunda ma rzut c z w o ro liś c ia - p ó łk o lis te a bsydy o śre d n icy 2 ,6 -2 ,8 m ro z ­ dzielone są o d cin ka m i m u ró w (zw . dalej fila ra m i) o szero­ kości 0 ,9 5 -1 ,1 5 m, które w yznaczają część centralną o śre d n icy 4 ,8 -4 ,9 m. M u ry kam ienne mają gru b o ść 0 ,7 -0 ,9 m. W w iększości za ch o w an e są do w y so ko ści 2 ,4 -3 ,4 m; w absydzie p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j po s tro ­ nie zew nętrznej do ponad 6,8 m. W absydzie p ó łn o c ­ n o -w s c h o d n ie j brak ś ro d k o w e g o o d cin ka. W absydach p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j i p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j zn a jd ują się na w y s o k o ś c i 185 i 165 cm (o d o b e cn e g o poziom u w n ę trza ) o b u s tro n n ie ro zg lifio n e , p ó łk o liś c ie sklepione okienka; o tw ó r ma szerokość 4 0 -4 5 cm ■ w yso ko ść ok. 80 cm. W e w n ą trz absydy p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j z a c h o w a ­ ne są dw a kam ienne w s p o rn ik i (kro ksztyn y) i znaczne fra g m e n ty ty n k ó w . W filarze p o łu d n io w y m znajduje się o tw ó r d rz w io w y o szerokości ok. 80 cm i w y so ko ści ok. 2 45 cm, ró w n ie ż s k le p io n y p ó łko liście .

Z „c z w o ro liś c ie m ” zw iązane są dalsze re likty m u ró w , za ch o w an e ju ż ty lk o do w y s o k o ś c i kilku d zie się ciu cm: pom iędzy absydam i p o łu d n io w o -w s c h o d n ią i p o łu d n io ­ w o -z a c h o d n ią m ury k o lis te g o pom ieszcznia (zw . czasem nieściśle „p ią tą a b s y d ą ") z w a rs tw a m i p ie rw o tn e j posa­ dzki i d w a o d c in k i m u ró w z a n e ksó w przylegających do ro tu n d y od zachodu: m ur D o łu d n io w y o d łu g o ś c i 2,5 m, przew iązany z m uram i absydy D o łu d n io w o -z a c h o d n ie j

oraz m ur p ó łn o c n y o d łu g o ś c i ok. 5,5 m, p o s a d o w io n y na w a rs tw ie g ru n tu ok. 4 0 cm, d o s ta w io n y do absydy p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j.

7. Position o f the rotunda in relation to the present bui/dinas o f the Roy ai Castle

Do m u ró w ro tu n d y przylegają p o n a d to :

- mur tzw . K o n ra d o w ski, d o b ie g a ją c y d o ro tu n d y od p ó łn ocy; w m iejscu zetknięcia w n ę trze m uru zostało w y p re p a ro w a n e w latach 1 9 7 4 -1 9 7 5 (sonda badaw cza) z o d sło nię cie m o p isa nych s ty k ó w m u ró w a n e ksó w i ro ­ tu n d y;

-z e w n ę trz n a , w s c h o d n ia ściana skrzydła K uchni K ró le w ­ skich, styczna do ro tu n d y od w s c h o d u , co s p o w o d o w a ło zniszczenie ś ro d k o w e j części absydy p ó łn o c n o -w s c h o d ­ niej;

- d w ie ścia n y d z ia ło w e , p ie rw o tn ie p o łu d n io w o -z a c h o d ­ nie skrzydła zamku K azim ierzow skiego, c z ę ś c io w o prze- m u ro w a n e w czasach n o w o ż y tn y c h , styczne do ro tu n d y od p ó łn o c y i p o łu d n ia , z przerw am i w y k o n a n y m i w latach d w u d z ie s ty c h i sześćdziesiątych dla o d sło nię cia ro tu n d y; - w ie lo b o c z n y aneks przy absydzie p o łu d n io w o z a c h o d ­ niej, za c h o w a n y d o w y s o k o ś c i ró w n e j z absydą.

Na m urach ro tu n d y oparta jest d re w n ia n a ko n stru kcja , o ty n k o w a n a od w e w n ą trz , zrealizow ana w latach d w u ­ dziestych przez A. S zyszko-B ohusza ja ko rekonstrukcja górnej, nie z a ch o w an e j części ro tu n d y. Z te g o sam ego czasu p o ch o d zi reko n stru kcja kam iennej posadzki w e ­ w n ą trz ro tu n d y. W posadzce tej p o z o s ta w io n o o tw ó r od sła nia ją cy fra g m e n t skały i g ru n tu , z zagłębieniem i śladami słu p k ó w .

\

4 N

\

.

j

и

и

20

____ Г

L_J

\

V.

\

1

\

\

_{’ 1}

"" \

2. Rzut rotundy Św. Św. Feliksa i Adaukta i m urów sąsiadujących. Mury objęte pracami konserwatorskimi : A - rotunda-i aneksy wczesnośredniowieczne, В - aneks gotycki: 1 - otw ór drzwiowy w filarze południowym, 2 - absyda południowo-wschodnia 3 - filar wschodni, 4 - zachowane odcinki m urów absydy północno-wschodniej, 5 - nie zachowana część absydy północno-wschodniej, 6 -fila r północny, 7 - zagłębienie w skałę, 8 - absyda północno-zachodnia, 9 - przejście z absydy północno-zachodniej do aneksu U (wtórnie wybite, a następnie zamurowane), 1 0 - filar zachodni. 11 - absyda południowo-zachodnia, 1 2 - kolisty aneks zidentyfikowany jako klatka schodowa, 13 - północny mur aneksu ł. przewiązany z murami rotundy (и/ odniesieniu do aneksu I/ - mur południowy), 1 4 - północny mur aneksu Ił, dostawiony do rotundy, 15 — mur tzw. Konradowski, 1 6 - sonda badawcza w murze tzw. Konradowskim, 1 7 - mury zamku gotyckiego (XIV w.), 18 - odcinek muru gotyckiego i renesansowego usunięty przez A. Szyszko-Bohusza dla odsłonięcia południow o-w schodniej absydy rotundy, 19 - wie/oboczny aneks gotycki, 20 - filary kuchni renesansowej, 21 - fundament muru nowożytnego. 22 - mur XIX - wieczny, 23 - pomnsty dla zwiedzających, t -re lik ty tynków na murach rotundy, w - wsporniki (kroksztyny) gotyckie, p - próg wejścia gotyckiego lub nowożytnego, g - grób w aneksie II. Oprać, autora

2. Plan o f the rotunda o f St. Felix and St. Adauctus and adjacent walls

Conservated walls: A - rotunda and its early medieval annexes, В - Gothic annexe, 1- door opening in the south pillar, 2 - south-east apse, 3 - east pillar, 4 - existing parts o f the north-east apse, 5 - non-extant part o f the north-east apse, 6 - north pillar, 7 - cavity in the rock, 8 -north-w est apse, 9 -entrance from the north-w est apse to annexe II (opened in the secondary phase and later on walled up), 1 0 - west pillar 11 - south-west apse, 1 2 - round annexe identified as the staircase, 1 3 - north w all o f annexe I, linked w ith the wall o f tne rotunda (in relation to annexe II - south wall), 14 - north w all o f annexe II, 15 - so-called Konrad's wall, 1 6 - research excavation in so-called Konrad’s wall, 17 - walls o f the Gothic castle (fourteenth century), 18 - part o f the Gothic and Renaissance wall removed by A Szyszko-Bohusz to uncover the south-east apse o f the rotunda, 19 — multilateral Gothic annexe, 20 — pillars o f the Renaissance kitchen. 21 - foundation o f the modern wall, 22 - nineteenth-century wall, 23 - platforms for visitors, t - relics o f plasters on the walls o f the rotunda, w - Gothic corbels, g - grave in annexe II

O becne w e jście d o ro tu n d y p ro w a d zi przez o tw ó r w p o łu ­ d n io w y m g o ty c k im murze d z ia ło w y m (w y k u ty przez A. S zyszko -B o h u sza ), p o m o st k o m u n ik a c y jn y o k o n s tru ­ kcji sta lo w e j ze szklanym i p łyta m i (z lat siedem dziesią­ ty c h ), um ieszczony nad reliktam k o liste g o pom ieszczenia w przestrzeni zam kniętej w w . murem d z ia ło w y m , w ie lo - b o czn ym aneksem i absydą p o łu d n io w o -z a c h o d n ią , a d a ­ lej przez opisany w yżej o tw ó r w filarze p o łu d n io w y m .

Stan badań

R otunda Św . Św . Feliksa i A d a u kta ma b o g a tą literaturę, której pełne o m ó w ie n ie w ykracza poza ram y tego a r­ ty k u łu . B ib lio g ra fia do lat sześćdziesiątych zaw arta jest w Dziejach Sztuki P o lskie j1. P u b lika cje A. S z y s z k o -B o h u ­ sza2 mają nadal p o d s ta w o w e znaczenie ja k o źró d ło w a relacja, d o k u m e n tu ją c a stan o b ie k tu bezpośrednio po o d s ło n ię c iu . Prace J. M u c z k o w s k ie g o , M. G u m o w skie g o , J. S trz y g o w s k ie g o , M . M olè, W. S em kow icza, T. S zyd ­ ło w s k ie g o , J. C ib u lk i, M . M o re lo w s k ie g o , J. H aw rota i A. B ochnaka o m a w ia ją ró żn o ro dn e p ró b y re ko n stru kcji i in te rp re ta cji o b ie ktu oraz je g o genezę. Zasadnicze no w e ustalenia i w y p ły w a ją c e z nich h ip o te zy zn a jd ują się w p u b lik a c ja c h A. Ż akiego i K. Ż u ro w s k ie j3, o p ra c o w a ­ nych na p o d s ta w ie badań a rc h e o lo g ic z n y c h z lat 1 9 5 6 -1 9 6 6 ; ich p o d s u m o w a n ie i now szą b ib lio g ra fię zaw iera ostatnia m o n o g ra fia K. Ż u ro w s k ie j4. Dalsze in te r­ pretacje podają m .in. A. T om aszew ski5, S. K ozieł6, a także J. N iż n ik 7 i Z. P ia n o w s k i8 na p o d s ta w ie w ła s n y c h badań w rejonie ro tu n d y.

W n a jnow szej literaturze p rze d m io tu przyjm uje się p o ­ w sta n ie ro tu n d y na ko n ie c X lu b początek XI w . i przew aż­ nie w iąże z p a n o w a n ie m B olesław a C hrobrego. P ie rw o t­ nym w e z w a n ie m ro tu n d y b yło w e z w a n ie Najśw iętszej Panny M a rii. Należy przytoczyć hipotezę K. Ż u ro w skie j, że za ch o w an a część ro tu n d y s ta n o w iła kryutę, w ła ś c iw a kaplica zn a jd o w a ła się nad nią, a ko liste pom ieszczenie m iędzy absydam i p o łu d n io w o -w s c h o d n ią i p o łu d n io ­ w o -z a c h o d n ią m ie ściło klatkę s c h o d o w ą . O tw ó r w re lik ­ tach posadzki te g o pom ieszczenia K. Ż urow ska in te rp ­

1 Dzieje Sztuki Polskiej, t. I - Sztuka polska przedromańska 1 romańska do schyłku X III w. Red. M. W alicki. Warszawa 1971. 2 A. S z y s z k o - B o h u s z , Rotunda Świętych Feliksa i Adaukta (Najświętszej Panny Marii) na Wawelu. Rocznik Krakowski XVIII, 1919; tenże, O rotundzie Św. Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu. Prace Komisji Historii Sztuki, t. 2, 1922.

3 A. Z a k i , K. Ż u r o w s k a , Odkrycie reliktów najstarszego pa/atium na Wawelu. Sprawozdania z posiedzeń Komisji O d­ działu PAN w Krakowie za 1964. Kraków 1965. ss. 424-426; K. Ż u r o w s k a , Rotunda wawelska, studium nad centralną ar­ chitekturą epoki wczesnopiastowskiej. Studia do D ziejów W a­ w elu III. Kraków 1968; A. Ż а к i. Archeologia Małopolski wczes­ nośredniowiecznej. Prace Komisji A rcheologicznej PAN w Kra­ k o w ie nr 13, W rocław — Warszawa — Kraków 1974.

K. Ż u r o w s k a , Studia nad architekturą wczesnopiastowską.

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki z. 17. Kraków 1983.

A. T o m a s z e w s k i , Romańskie kościoły z emporami zachod­ nimi. W rocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1974, ss. 51 -53. 6 S. K o z i e ł, R otunda NP Mar ii i przedromański kościół „B " na Wawelu w świetle odkryć archeologicznych. Sprawozdania z p o ­ siedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie 1977/1, ss. 7-8. 7 B. F i s c h i n g e r , M. Ł ę s k a , J. N i ż n i k , Przewodnik po w ystaw ie Wawel Zaginiony. Maszynopis w PZS na Wawelu (przygotow any do druku).

Z. P i a n o w s k i , Z dziejów średniowiecznego Wawelu,

Kraków 1984.

retuje ja k o ślad d re w n ia n e g o słupa krę co n ych sc h o d ó w . Pierwszy aneks, o rg a n ic z n ie zw ią za n y z ro tu n d ą (z k tó re ­ go p o ch o d zi m ur p o łu d n io w y ) in te rp re to w a n y jest różnie: jako p alatium (K. Ż u ro w s k a ) lu b ja k o z re d u ko w a n a form a m asyw u za ch o d n ie g o (S. Kozieł i in .); k w e stia ta jest nadal otw arta. D rugi aneks (u tw o rz o n y przez d o s ta w ie n ie m uru p ó łn o c n e g o ) i przejście łączące go z absydą p ó łn o c ­ no -za ch o d n ią d a to w a n e są na XI w.

Po w łączeniu do lin ii o b w a ro w a ń (K o n ra d M a zo w ie c k i, 1241) ro tunda przestała p e łn ić fu n k c je sakralne i uległa znacznym uszkodzeniom . O d n o w ił ją i p rz y w ró c ił jej fu n k c ję sakralną Kazim ierz W ie lk i, nadając n o w e w e ­ zw anie Św. Św. Feliksa i A d a u kta . R otunda znalazła się w ciągu skrzydła p o łu d n io w o -z a c h o d n ie g o zamku. Z Kazimierzem W ie lk im w iązana jest też b u d o w a w ie lo - bocznego aneksu przy absydzie p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j. Przy b u d o w ie re nesansow ych K uchni K ró le w skich (1 5 1 6 -1 51 7) ro tu n d a została p o n o w n ie zdesa kra lizo w a - na i w to p io n a w n o w e s tru k tu ry b u d o w la n e . Przy p rze b u ­ d o w ie skrzydła K uchni na lazaret (1 8 0 6 ) m ury jej roze­ brano d o p o zio m u obe cn ie za ch o w an e g o .

Założenia konserwatorskie

Z u w a g i na znaczenie re lik tó w ro tu n d y ja k o d o ku m e n tu h isto rii i w ie lu nie ro zw ią za n ych kw e stii b a daw czych - p o d s ta w o w y m założeniem b y ł z a c h o w a w c z y charakter prac - u trw a le n ie i zabezpieczenie o b ie k tu , z użyciem m etod u m o ż liw ia ją c y c h p o n o w n e badania i stu d ia o b ie k ­ tu po prze p ro w a d ze n iu ko n se rw a cji. D ążono przy tym do uczytelnienia re lik tó w . J e d n o cze śn ie usta lo n o , że p o m i­ m o n o w y c h hip o te z d o ty c z ą c y c h p ie rw o tn e g o układu ro tu n d y, za ch o w an a zostanie aranżacja ekspozycyjna a u ­ to rs tw a A. S zyszko-B ohusza, z m akietą części górnej. Prace zostały poprzedzone w y k o n a n ie m (na zlecenie P a ń s tw o w y c h Z b io ró w S ztuki na W a w e lu ) przez K ra k o w ­ skie P rze d się bio rstw o G eodezyjne in w e n taryza cji fo t o ­ gram etrycznej ro tu n d y z rozrysem w skali 1 :1 0 i 1:20.

Rozwarstwienie chronologiczne

W ła ś c iw e przep ro w a d ze n ie prac w y m a g a ło rozpoznania o b ie ktu poprzez c h ro n o lo g ic z n e ro z w a rs tw ie n ie re lik tó w m u ró w . Je dną z is to tn y c h k w e s tii było ścisłe określenie uzupełnień w ą tk u w y k o n a n y c h przez A. S z y s z k o -B o h u ­ sza. Część górna ro tu n d y (jak w yżej w s p o m n ia n o ) została zre ko n stru o w a n a na zasadzie m akiety (k o n s tru k c ja d re w ­ niana z ty n k ie m ), co b y ło w ó w c z a s rozw iązaniem n o w a ­ torskim . Poniżej w y k o n a n o je d n a k u zu p e łn ie n ia m u ró w w w ą tku kam iennym , używ ając kam ień z d e stru ktu i za­ praw ę o p o d o b n y m w yg lą d zie . P onadto w części w ą tk u au te n tyczn e g o u z u p e łn io n o zapraw ę. Po kilku d zie się ciu latach w y g lą d u zu pełnień nie różni się od au te n tyku . Dla ścisłego w yznaczenia zakresu u zu pełnień w y k o rz y s ­ tano odnale zio n e w ś ró d m a te ria łó w po A. S z y s z k o -B o h u - szu szkice rysu n k o w e w ą tk u (niestety, o b e jm u ją ce ty lk o część w e w n ę trz n e g o lica m u ró w ) i fo to g ra fie z czasu odsłaniania re lik tó w (p u b lik o w a n e i z Działu Ik o n o g ra fii PZS na W a w e lu ). Is to tn y c h in fo rm a cji, także dla okreś­ lenia w cześniejszych faz b u d o w la n y c h , do sta rczyły o m ó ­ w io n e dalej badania la b o ra to ryjn e zapraw y i kam ienia oraz obserw acja lu m in e sce n cji w z b u d z o n e j p ro m ie n io w a n ie m u ltra fio le to w y m . W yraźne zró ż n ic o w a n ie lu m in e sce n cji p o z w o liło na rozróżnienie zapraw o bardzo zb liżo n ym w yg lą d zie , a także p o w ią za n ie za p ra w z różnych m iejsc b u d o w li.

Z apraw y X X -w ie c z n e nie w y k a z y w a ły lu m in e sce n cji, b yły „c ie m n e ” (m .in. brak d o d a tk ó w o rg a n ic z n y c h ), na to m ia st

3 Rozwinięcie wewnętrznego lica murów rotundy — filar południow y (S). absyda południowo-zachodnia (SW ) i filar zachodni (W). ze schematem rozwarstwienia chronologicznego: A — zabhowany wątek przedromański. z drobnymi naprawami późniejszymi, В — oścteża (XI w ) i zamurowanie (przed 1241 ) przejścia do aneksu II. С — rekonstrukcja wątku kamiennego wykonana przez A. Szyszko-Bohusza. D relikty tynków i nr warstwy. E — w sporniki gotyckie. AC — wątek przedromański. lecz ze znaczną ingerencją konserwatorską A. Szyszko-Bohusza (przemurowania. spoinowanie). G — przemusowania gotyckie lub renesansowe. Oprać, autora.

3. Developed view o f the inner face o f the walls o f the rotunda — south pillar (S). south-west apse (SW) and west pillar (W ) with chronological scheme: A— preserved pre-Romanesque perts o f the wall, w ith small later repairs. В — entrance (eleventh century) and walled-up passage (before 1241) toannexell, С —reconstruction o f the stone w all executed by A. Szyszko-Bohusz D — relics o f plasters and number o f layer, E — Gothic corbels. AC — pre-Romanesque parts o f the wall, but with a considerable intervention during conservation by A. Szyszko-Bohusz (re-walling, repointing). G — part o f the w all remade in Gothic or Renaissance. Elaborated by the author.

I--- 1

za p ra w y h isto ryczn e — silną lu m in e sce n cję o bardzo z ró ż n ic o w a n e j barw ie: białej (za p ra w y z id e n ty fik o w a n e ja k o p rze d ro m a ń skie ), zie lo n e j (w różnych o d cie n ia c h - p ra w d o p o d o b n ie g o ty c k ie ), ja s n o fio le to w e j (g o ty c k ie lu b re n e sa n so w e ); s p o ra d yczn ie z a o b s e rw o w a n o lu m in e ­ scencję ż ó łtą i p o m a ra ńczo w ą .

W y n ik i a n a liz n a n o szo n o na plansze in w e n ta ry z a c ji fo t o ­ gram e tryczn e j. P o d s u m o w a ć je m ożna następująco: 1. R e ko n stru o w a n e przez A .S zyszko -B o h u sza fra g m e n ty w ą tk u to: w e w n ę trz n e lic o filara p o łu d n io w e g o (z o t ­ w o re m d rz w io w y m ), g ó rn a część filara w s c h o d n ie g o , znaczne fra g m e n ty w e w n ę trz n e g o lica absydy p ó łn o c ­ n o -z a c h o d n ie j (p o n iż e j i na le w o od o k ie n k a ), w y p e ł­ nienie g n ia zd po belkach w d o ln y c h partiach w e w n ę trz ­ neg o lica m u ró w ro tu n d y oraz znacząca część z e w n ę trz ­ neg o lica a b syd y p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j (w o k ó ł o k ie n ­ ka, w k tó ry m od s tro n y ze w n ę trzn e j a u te n ty c z n y jest je d y n ie fra g m e n t g lifu po p ra w e j).

2. J a k o a u te n tyczn e należy przyjąć n a to m ia st w e w n ę trz n ą stro n ę o k ie n ka w absydzie p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j i ze­ w n ę trz n ą s tro n ę o tw o ru d rz w io w e g o w filarze p o łu d n io ­ w y m ; w o b u p rzypadkach ułożenie kam ieni w z w o rn ik u łę ku w „ jo d e łk ę ” je st sła b o zaznaczone. W w y m ie n io n y c h w yże j re k o n s tru k c ja c h A .S zyszko -B o h u sza „jo d e łk a w z w o rn ik u (n a zyw a n a przez n ie g o ró w n ie ż „k a n a fa - s e m ") została znacznie „w y s ty liz o w a n a .

3. Z id e n ty fik o w a n o i w y p re p a ro w a n o po s tro n ie w e w n ę t­ rznej a b syd y p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j fra g m e n ty ościeży w tó rn ie p rze b ite g o o tw o ru d o aneksu II; o d s ło n ię to ró w ­ nież fra g m e n t za m u ro w a n ia te g o o tw o ru (przed 1241 r.) kostką rom ańską, id e n tyczn ą ja k z a m u ro w a n ie stro n y ze w n ę trzn e j w id o c z n e w sondzie z lat 1 9 7 4 —1975.

4. Na po czą tku XIV w . m ury ro tu n d y były znacznie uszkodzone; w trakcie o d n o w y za Kazimierza W ie lk ie g o w w ie lu m iejscach u zu p e łn ia n o w ą te k i zapraw ę w s p o i­ nach; pełne rozgraniczenie tych na p ra w i w ą tk u przed- ro m a ń skie g o je st bardzo trudne.

5. Fragm enty ty n k ó w na w e w n ę trz n y m licu absydy p o łu d ­ n io w o -z a c h o d n ie j o b e jm u ją 4 w a rs tw y ; k o le jn o od p o d ­ łoża są to:

I - szczą tko w o za ch o w an a w a rstw a , m iejscam i za w ie ra ją ­ ca o k ru c h y cegły, p ra w d o p o d o b n ie go tycka ,

II - w a rs tw a o szarobeżow ej p o w ie rz c h n i, jaśniejszym przełom ie, o zm iennej g ru b o ści (5 - 2 0 m m ), p ra w d o p o d o ­ bnie g o tycka ,

III - w a rs tw a o zm iennej barw ie p o w ie rz c h n i: od szaro- kre m o w e j d o szarobeżow ej (c ie m n e j), przełom ie b ia ło - szarym, g ru b o ści 1 0 -1 5 mm, w u ltra fio le c ie w ykazująca lu m in e sce n cję zieloną, go tycka lu b renesansow a. IV - resztki w a rs tw y b a rw y białoszarej, w u ltra fio le c ie w yka zu ją ce lu m in e sce n cję ja s n o fio le to w ą , może rene­ sansow e.

O tym , że są to ty n k i w tó rn e , św ia d czy m.in. zachow ana do ln a kraw ędź zw iązana z w tó rn y m i poziom am i u ż y tk o ­ w y m i, w yz n a c z o n y m i przez gniazda belek (o b e cn ie w y - D ełnione) z cza só w Kazimierza W ie lk ie g o i z nie za­ c h o w a n ą (o p isa n ą je d y n ie przez A. S zyszko-B ohusza) posadzką n o w o ż y tn ą . Bezsprzecznie w n ę trze ro tu n d y b y ­ ło od czasu p o w s ta n ia ty n k o w a n e , je d n a k ty n k i p ie rw o tn e u le g ły zniszczeniu w okresie desakralizacji w X III w . N ie w ie lk ie fra g m e n ty ty n k ó w , które m ożna id e n ty fik o ­ w ać ja k o p ie rw o tn e , zn a jd ują się na filarze p o łu d n io w y m (w a rs tw a „ O " ) .

6. Fragm enty ty n k ó w na ze w n ę trzn ym licu absydy p ó ł­ n o c n o -z a c h o d n ie j i p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j pochodzą n a jp ra w d o p o d o b n ie j z czasu o d n o w y przez Kazimierza W ie lk ie g o , je d n a k przed b u d o w ą p o łu d n io w o -z a c h o d ­ niego skrzydła zamku (m u r d z ia ło w y tego skrzydła n a ­ kryw a czę ś c io w o ty n k na absydzie p ó łn o c n o -z a c h o d ­ n ie j).

7. P ow iązanie w s p o rn ik ó w (k ro k s z ty n ó w ) w absydzie p o łu d n io w o za ch o d n ie j z o d n o w ą przez Kazimierza W ie l­ kie g o (w y s u n ię te przez A. S zyszko -B o h u sza ) jest p o ­ tw ie rd z o n e przez u s y tu o w a n ie ty c h w s p o rn ik ó w na w y ­ sokości skle p io n ka nad w ie lo b o c z n y m aneksem ka zim ie ­ rzow skim . N a to m ia st d a to w a n ie p ro g u w filarze w s c h o d ­ nim (od ze w n ą trz) na tę samą fazę je st hipotetyczne; może on ró w n ie ż p o c h o d z ić z fazy renesansow ej.

8. W y p re p a ro w a n ie o tw o ru w skale przy filarze p ó łn o c ­ nym pozw ala na przypuszczenie, że jest to n a tu ra ln y lej krasow y; m ó g ł być je d n a k w yko rz y s ta n y np. na piscinę Z czterech w z m ia n k o w a n y c h przez A. S zyszko-B ohusza śla d ó w s łu p k ó w d re w n ia n y c h w g ru n cie z a c h o w a ły się dw a. P ow iązanie te g o miejsca z ołtarzem jest m ało p ra w ­ d o p o d o b n e .

Badania la b o ra to ryjn e zapraw y w y k o n a ły doc. M aria W irska -P a ra ch o n ia k (badania m ik ro s k o p o w e cienkiej p ły tk i) i m gr Barbara H o le w iń s k a -S o w a (badania c h e m i­ czne w la b o ra to riu m P ra co w n i K onserw acji Dzieł Sztuki PKZ K ra kó w ).

s tru k tu ry o rg a n o g e n iczn e j (np. ig ły gąb e k) pozw alają przypuszczać, że tłu cze ń p o c h o d z i z w a p ie n i ju ra jskich . A naliza p la n im e tryczn a w ykazała, że o k ru c h y te sta n o w ią 18,6 -20,3%. Ziarna kw a rcu i o k ru c h y p ia s k o w c ó w (p ia ­ sek) zajm ują z a le d w ie 0 ,8 -5 ,1 % , co nie s ta n o w i w y p e ł­ niacza, lecz je d y n ie zanieczyszczenie. T ło w ę g la n o w e , kryp to krysta liczn e, p o ro w a te , zó łta w o szare (w św ie tle przechodzącym ). W obrazie m e g a s k o p o w y m zapraw a ma barwę b ia ło k re m o w ą do b ia ło ż ó łta w e j, stru ktu rę kruchą, drobnoziarnistą. Badania nie p o tw ie rd z iły w y s tę p o w a n ia sierści zw ierzęcej (w z m ia n k o w a n e j w lite ra tu rze ), lecz z uw agi na n ie w ie lką ilość m ateriału p o b ra n e g o do badań - nie przesądza to m o ż liw o ś c i w y s tę p o w a n ia ta kie g o dod a tku w p e w n ych partiach zapraw y. W w ie lu m iejscach w zapraw ie przedrom ańskiej w id o c z n e są (n ie w y s tę p u ją ­ ce w badanych p ró b k a c h ) o k ru c h y w ę g la drze w n e g o . R elikty ty n k ó w w e w n ę trz n y c h (g o ty c k ic h i renesanso­ w y c h ) i z e w n ę trzn ych (p ra w d o p o d o b n ie X IV -w ie c z n y c h , jak o p isano w y ż e j) - to ty p o w e za p ra w y w a p ie n ­ n o -p ia s k o w e . T yn ki w e w n ę trz n e (w a rs tw y II-IV ) z a w ie ­ rają piasek o ziarnach 0 ,5 -2 mm (ok. 3 5 -4 0 % w analizie pla n im e tryczn e j) i n ie liczn e o k ru c h y w a p ie n i (2,0- 3,8% ); z e w n ę trz n e -d ro b n y , je d n o lity piasek o śre d n icy ziaren ok. 0,5 mm (4 5 ,4 % )9.

C a łk o w ic ie o d m ie n n ą te c h n o lo g ię w yka zu ją re lik ty tyn ku w ościeżu X I-w ie c z n e g o przejścia z a bsydy p ó łn o c n o ­ -za ch o d n ie j do aneksu II. Je st to zapraw a g ip s o w a

4. Rozwinięcie wewnętrznego lica m u­ rów rotundy - absyda pólnocno-zachod- nia (NW), filar północny (N ) i północna część absydy północno - wschodniej (NE), ze schematem rozwarstwienia chronolo­ gicznego. Oznaczenia jak na rys. nr 3

4.Developed view of the inner face o f the walls o f the rotunda - north-west apse (NW), north pillar (N) and the northern

part o f the north-east apse (NE). Mar­ kings as in fig. 3

O d n o śn ie zapraw y p ie rw o tn e ; (w w ą tk u przedrom ańs- kim ) d o ty c h c z a s o w e p u b lik a c je stw ie rd za ły, że jest to zapraw a „c z y s to w a p ie n n a ” . B adania p o tw ie rd z iły h ip o ­ tezę autora (w y s u n ię tą w program ie k o n se rw a to rskim ), że jest to zapraw a w a p ie n n a z w yp e łn ia cze m z tłu czn ia skały w a p ie n n e j i e w e n tu a ln ie s k a rb o n iz o w a n e g o (s tw a rd n ia ­ łe g o ) w apna. U życie sam ego gaszonego w a p n a ja ko za p ra w y jest praktycznie n ie w y k o n a ln e . O kru ch y w a p ie n i mają w ie lk o ś ć 1 -3 mm, sporadycznie 5 mm; resztki

5. Rozwinięcie wewnętrznego lica m u­ rów rotundy - wschodnia część absydy północno-wschodniej (NE), filar wscho­ dni (E) i absyda południowo-wschodnia (SE), ze schematem rozwarstwienia chronologicznego. Oznaczenia jak na rys. nr 3 oraz F - rekonstrukcja lica kamiennego wykonana w trakcie prac konserwatorskich opisanych w artykule 5. Developed view of the inner face of the walls of the rotunda - the eastern part of the nort-east apse (NE), east pillar (E) and south-east apse, (SE), with chrono­ logical scheme. Markings as in fig. 3; F -reconstruction o f the face o f the stone w all executed during the conservation work described in the article

o z a b a rw ie n iu ró ż o w a w y m , tw a rd a , o d p o rn a na w ilg o ć (!). W ykonana została p ra w d o p o d o b n ie z gip su w y s o k o - p a lo ne g o (tzw . gip su ja s try c h o w e g o ), z n ie w ie lk im d o d a ­

9 Por. pierwszą analizę L. Kowalskiego: L. K o w a l s k i , O wieku murów rotundy świętych Feliksa i Adaukta (NPMarii) na Wawe­ lu. Czasopismo Krakowskiego Towarzystwa Technicznego IV, 1920, ss. 12-13; uwaga: L. Kowalski podaje skład w procentach w agowych.

tkie m w a p n a (ja k o o p ó ź n ia c z a ). Z a b a rw ie n ie nadają d ro ­ bne o k ru c h y i p ył ceram iczny; w y s tę p u ją też cząsteczki w ę g la d rz e w n e g o i g ru d k i g lin y . Zw raca u w a g ę p o d o ­ b ie ń s tw o tej za p ra w y d o te c h n o lo g ii i w y g lą d u z a p ra w sto s o w a n y c h w rezydencji p ie rw szych P ia s tó w (I b u d o w ­ la - ro tu n d a z tz w . p a la tiu m ) na O s tro w ie L e d n ickim . A. S zyszko -B o h u sz do re k o n s tru k c ji w ą tk u użył za p ra w y w a p ie n n o -p ia s k o w e j, z piaskiem g ru b o z ia rn is ty m (d o 3 m m ).

M a te ria ł kamienny i technologia m urów

A S z y s zko -B o h u sz id e n ty fik u je m ateriał ka m ie n n y 10 ja k o p ia s k o w ie c d o ln o k re d o w y , g la u k o n ity c z n y , m ik o w y (tz w . p łyta barw aldzka - złoża od G d o w a po W a d o w ic e ), w ska zu ją c ja ko p ra w d o p o d o b n e m iejsce p o ch o d ze n ia W ieliczkę. D ro b n o z ia rn is ty , s z a ro z ie lo n k a w y p ia s k o w ie c g la u k o n ity c z n y o s p o iw ie w ę g la n o w y m rzeczyw iście przeważa w m urach ro tu n d y , lecz nie je st je d y n y m m a te ­ riałem . S tw ie rd z o n o w y s tę p o w a n ie w a p ie n i z b ity c h (z id e n ty fik o w a n y c h ja ko w a p ie n ie m ezozoiczne, p rz y p u ­ szczalnie jura jskie ; s p o iw o w ę g la n o w e im p re g n o w a n e w o d o ro tle n k a m i zelaza n a d a ją cym i za b a rw ie n ie ż ó łta w e i rd z a w e 11 oraz g ru b o z ia rn is ty c h p ia s k o w c ó w o s p o iw ie

cit. 10 A. S z y s z k o - B o h u s z , Rotunda..., op.

11 Badania próbek materiału kam iennego z terenu Wzgórza W aw elskiego opracow ali prof. A. Manecki, prof. W. Parachoniak, doc. M. W irska-Parachoniak, m gr J. Tarkow ski z Akadem ii G órniczo-H utniczej w Krakowie (m aszynopis w PKZ - W aw el).

k rz e m io n k o w y m lu b żelazistym (nierozpuszczalnym w H C I), a n a w e t z le p ie ń c ó w 12. Rejon W ie lic z k i, na styku Podgórza K arpackiego i J u ry (Bram a K rakow ska), m ó g ł dostarczyć tak z ró ż n ic o w a n e g o m ateriału; bardziej p ra w ­ d o p o d o b n e jest je d n a k d ostarczenie go z kilk u , różnych k a m ie n io ło m ó w .

Z a ró w n o p ia sko w ce i w a p ie n ie użyte w w ą tk u przed- rom ańskim w y ka zu ją bardzo d obrą łu p liw o ś ć (zw iązaną z u w a rs tw ie n ie m ), dzięki czem u nie w y m a g a ły p ra k ty c z ­ nie o b ró b k i k a m ie n ia rs k ie j-łu p a n e p ły tk i i blo czki u k ła d a ­ no w a rs tw o w o przez całą g ru b o ś ć m uru, uzyskując w licu p e w n e p o d o b ie ń s tw o do a p p a re il a llongé.

P ó łn o c n y m ur aneksu II w y k o n a n o zb liżo n ą te ch n iką , lecz z łu p a n y c h p łyte k w a p ie n ia ju ra jskie g o , d ro b n o k ry s ty lic z - nego, b a rw y b ia ło k re m o w e j do b ia ło ż ó łta w e j (p rze b a r­ w ie n ia zw iązane z n ie w ie lk im i dom ieszkam i z w ią z k ó w żelaza); p o z io m o w a n ie w a rs tw jest m niej d o kła dn e niz w p o łu d n io w y m m urze aneksu i rotundzie. W ościeżach o tw o ru p rze b ite g o z aneksu II do absydy p ó łn o c ­ n o -z a c h o d n ie j, u żyto p ia sko w ce i w a p ie n ie , lecz o b ­ ro b io n e kam ieniarsko w m ałe ciosy. Kostka rom ańska z za m u ro w a n ia tp n n o tw o ru to w a p ie ń jurajski,

Stan zachowania

P o d s ta w o w y m problem em , któ ry przesądził o p o d ję ciu prac ko n s e rw a to rs k ic h , była zauw ażalna w w ie lu m ie js ­ cach d estrukcja zapraw y, która proszkow ała się, kruszvłe

12 Uzupełniające badania w yko na ł autor i mgr inż. Elżbieta Dubis

u

. i ,

i

\

В ч .

Л

R L * r ^

т&фг

i

щ ж

6. Zewnętrzne lico absydy południo­ wo-wschodniej, stan po konserwacji: A - wątek przedromański, lico nie za­

chowane, В - wątek przedromański, z za­ chowanym licem i drobnymi naprawami późniejszymi, С - lico rekonstruowane przez A. Szyszko-Bohusza, D - oryginal­ ny fragment glifu okienka. Fot. K. Musiał oprać, autora

6. Outer face of the south-east apse, after conservation: A - pre-Romanesque part o f the wall, face o f the wall is not preserved, В - pre-Romanesque part o f the wall with the preserved face and small later repairs, С - face ot the wall reconstructed by A. Szyszko-Bohusz, D - original part o f the window emb­ rasure.

i w y s y p y w a ła ze spoin. D estrukcja za p ra w y p ro w a d ziła do o d spajania się kam ieni. W re likta ch posadzki w „k la tc e s c h o d o w e j” i m urach a neksów s p o w o d o w a ło to przem ie­ szczenie w ie lu kam ieni i g ro z iło d ezintegracją całej s tru k ­ tury. Stan kam ienia b ył z ró żn ico w a n y. W e w n ą trz ro tu n d y je d y n ie p o jedyncze kam ienie w y k a z y w a ły oznaki p ro ­ szkow ania. W najgorszym stanie b yły p ia sko w ce w ze­ w n ę trz n y m licu absydy p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j, zw ła sz­ cza w górnej części - rd za w o p rzebarw ione, proszkujące się, z oznakam i ro zw a rstw ie n ia . W zew nętrznym licu absydy p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j, ze znacznym i w y rw a m i, o b ja w y p ro szko w a n ia o g ra n iczo n e były do p e w n ych fra g m e n tó w w ą tk u . R elikty ty n k ó w , spękane i na znacznej p o w ie rz c h n i o d sp o jo n e od p o d łoży, g ro z iły o d p a d n ię ­ ciem. R e likty były zakurzone i zabrudzone. D o d a tko w ym problem em była n ieczytelność kraw ędzi (zwłaszcza g ó r­ nej) m u ró w , na skutek zatarcia tyn kie m X X -w ie c z n y m dla „s c a le n ia ” re ko n stru kcji z reliktam i. W y s tę p o w a ły też zabrudzenia farbą, zapraw ą ce m e n to w ą , gipsem itd.

Przyczyny uszkodzeń

G łó w n e m ateriały użyte do b u d o w y ro tu n d y , tj, p ia s­ k o w ie c o s p o iw ie w ę g la n o w y m i zapraw a w a p ie n n a , charakteryzują się o g ra n iczo n ą o d p o rn o ścią . O d d z ia ły w a ­ nie c z y n n ik ó w atm o sfe ryczn ych s p o w o d o w a ło silniejsze zniszczenie zew nętrznej s tro n y b u d o w li; rdzaw e przebar­ w ie n ie p ia sko w ca w absydzie p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j może w ska zyw a ć d o d a tk o w o na przepalenie (pożar). Po zasypaniu n a stę p o w a ło z a w ilg o c e n ie i penetracja soli

rozpuszczalnych13, k w a s ó w i in n y c h z w ią z k ó w o sz k o d ­ liw y m o d d z ia ły w a n iu . Z kolei po o d s ło n ię c iu i z a in s ta lo ­ w a n iu cenra ln e g o o g rze w a n ia m u ry zostały osuszone, ale jednocześnie w cy k lu rocznym p o d le g a ły dużym w a h a ­ niom w ilg o tn o ś c i - od 3 0 -4 0 % w ilg o tn o ś c i w zg lę d n e j p ow ietrza na po czą tku sezonu o g rze w cze g o (przesusze­ nie - p o w o d u ją c e m .in. krystalizację s o li) d o ponad 90% w deszczow ych m iesiącach lata (p ę czn ie n ie oraz w a ru n k i dla ro z w o ju m ik ro flo ry ). W okresie b e zpośrednio p o p rze ­ dzającym prace k o n se rw a to rskie p ro w a d z o n o k o n tro lę klim atyczną (o g ra n icze n ie og rze w a n ia i n a w ilża n ie w okresie z im o w y m ), uzyskując je d n a k ty lk o częściow ą stabilizację w a ru n k ó w w ilg o tn o ś c io w y c h 14. Dzięki u s y tu ­ o w a n iu re lik tó w w e w n ą trz b u d y n k u w p ły w zanieczysz­ czeń p rze m ysło w ych p o w ie trza je st zm niejszony, lecz przy zw iększonej w ilg o tn o ś c i może k u m u lo w a ć się z in n ym i czynnikam i.

Prace konserwatorskie

Prace ko n se rw a to rskie p ro w a d z o n o w 4 k o le jn y c h sezo­ nach z im o w y c h : 1 9 8 6 /7 (ze w n ę trzn a strona absydy p o łu ­ d n io w o -z a c h o d n ie j), 1 9 8 7 /8 i 1 9 8 8 /9 (w n ę trz e ro tu n d y, strona p ó łn o cn a , m ury a n e k s ó w ) i 1 9 8 9 /9 0 (k o n tro la i prace u zu p e łn ia ją ce ).

13 W najniższych warstw ach (np. relikty „k la tk i sch o d o w e j") w zaprawie stwierdzono 4,7-7,9% soli rozpuszczalnych - c h lo r­ ków, azotanów i siarczanów (analiza mgr B. Holew ińskiej). 14 Szczegółowa dokum entacja w Pracowni Konserwacji M alar­ stwa i Rzeźby PZS na W awelu.

7. Zewnętrzna strona okienka w absydzie południowo-wschodniej, stan po kon­ serwacji. Strzałka wskazuje oryginalny fragment glifu. Fot. K. Musiał

7. Outer part o f the w indow in the south-east apse after conservation. Arrow points to the original fragment of the embrasure

M e to d y oczyszczania b yły z ró ż n ic o w a n e w zależności od stanu m ateriału. W ą tki o ry g in a ln e w z e w n ę trzn ym licu a b syd y D o łu d n io w o -w s c h o d n ie j z u w a g i na bardzo zły stan kam ienia i za p ra w y o d ku rza n o i c h le b o w a n o . P osa­ dzkę w „k la tc e s c h o d o w e j” i m u ry a n e k s ó w o d ku rza n o pędzlam i i odkurzaczem . W e w n ę trz u ro tu n d y i po stro n ie p ó łn o c n e j m o ż liw e b y ło d e lik a tn e przem ycie w o d ą .

8. Wewnętrzna strona okienka w absydzie południow o-w schod­ niej, stan w trakcie konserwacji. Całość autentyczna (fot. P. Stepień)

8. Inner part o f the w indow in the south-east apse during conservation. Entirely original.

W w ie lu m iejscach u s u w a n o plam y po farbie, stare n a p ra w y zapraw ą c e m e n to w ą oraz p o d k le je n ia ż y w ic ą e p o k s y d o w ą z lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych. P o d kle je n ia te nie da ły d o b ry c h e fe k tó w , p o n ie w a ż w raz z ż y w ic ą o d ry w a ły się dalsze fra g m e n ty o s ła b io n e j za­ p ra w y i kam ienia. W e w n ę trz u ro tu n d y u su n ię to X X -w ie c z n y ty n k z a kryw a ją cy g ó rn e w a rs tw y w ą tk u ka ­ m ie n n e g o , w y p re p a ro w u ją c ty n k i h isto ryczn e i w s p o ­ m n ia n e ościeża przejścia z absydy p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j do aneksu II. Resztki g ru n tu i g lin y w sp o in a ch p o z o s ­ ta w io n o ja k o ślady d o k u m e n tu ją c e p o zio m y terenu. N a to ­ m iast w y p re p a ro w a n o o tw ó r w skale przy filarze p ó łn o c ­ nym.

W najniższych p a rtia ch w ą tk u p rze p ro w a d zo n o zabieg o d so le n ia m e to d ą s w o b o d n e j m ig ra cji s o li do rozszerzo­ nego ś ro d o w is k a (ko m p re sy lig n in o w e z w o d ą d e s ty lo ­ w a n ą ).

Szczególnego p o stę p o w a n ia w ym a g a ła posadzka w „ k la t­ ce s c h o d o w e j” oraz m ury a n e ksó w . J a k w yże j o p isano, d e stru kcja z a p ra w y d o p ro w a d z iła do o d sp o je n ia i

prze-9. Fragment ościeża przejścia z absydy północno-wschodniej do aneksu II, w trakcie odsłaniania (fot. P. Stępień)

9. Fragment o f the passage from the north-west apse to annexe II, during disclosure.

m ieszczenia części kam ieni. D zięki istn ie n iu d o ku m e n ta c ji stanu ty c h e le m e n tó w w latach sześćdziesiątych (d o k u ­ m entacja fo to g ra fic z n a m u ró w ane ksó w w trakcie prac w y k o p a lis k o w y c h i d o ku m e n ta c ja ry s u n k o w a p osadzki15 m o ż liw a była d o kła dn a re ko n stru kcja p ie rw o tn e g o u k ła ­ du. P rz y w ró c o n o w ten sposób czytelność ty c h re lik tó w , np. o tw o ru (p o słupie?) w posadzce „k la tk i s c h o d o w e j", z k o n c e n try c z n y m układem otaczających go kam ieni. Do k o n s o lid a c ji m ateriału zastosow ano:

1. P reparaty o p a rte na krzem ianach etylu: V P 128 7 i Stein- fe stig e r OH, prod. W a c k e r-C h e m ie (M o n a c h iu m ) oraz NT 6 4 2 5 SF prod. C h e m ie w e rk N ü n c h ritz (N ü n c h ritz ) prze­ znaczone g łó w n ie do w zm a cn ia n ia p ia s k o w c ó w , g ru n tu , g lin y i za p ra w y w a p ie n n o -p ia s k o w e j; nieco słabiej k o n ­

10. M ur aneksu / z widocznym warst­ wowym układem płaskich kamieni. Stan po konserwacji (fot. K. Musiał)

10. Wall o f annexe ł, with clearly visible horizontal layers o f fla t stones, alter con­ servation

s o lid u ją c e zapraw ę z w yp e łn ia cze m w a p ie n n y m 16. Należy p o d kre ślić, że użyto p re p a ra tó w n ie h y d ro fo b o w y c h , o d zia ła n iu w y łą c z n ie ko n s o lid u ją c y m , aby nie zakłócać o d p a ro w a n ia w ilg o c i.

2. Ż y w ic e a k ry lo w e i p o c h o d n e g łó w n ie w fo rm ie dysp e r­ sji w o d n e j (pre p a ra ty Osakryl KM i S -4, O ktam id K S M -W ), sporadycznie w fo rm ie ro z tw o ru w rozpuszczal­ nikach o rg a n ic z n y c h (O so la n KL), przeznaczone do k o n ­ so lid a c ji zapraw y, ty n k ó w , p o d kleje ń ty n k ó w , m o co w a n ia d ro b n ie jszych fra g m e n tó w ka m ie n ia 17.

3. Rzadkie m le ko w a p ie n n e do p o w ie rz c h n io w e j, w s tę p ­ nej k o n s o lid a c ji rozkruszonej zapraw y przed w z m a c n ia ­ niem całości m uru krzem ianam i e ty lu 18'

S to s o w a n ie poszcze g ó ln ych te c h n o lo g ii uzależnione b y ­ ło od stanu m ateriału. Z e w nętrzne lic o absydy p o łu ­ d n io w o -w s c h o d n ie j (w ą te k a u te n tyczn y) po o d czysz­ czeniu w całości w z m o c n io n o krzem ianem etylu (VP 1 2 8 7 ), a następnie zapraw ę d o d a tk o w o m ie js c o w o w z m a c n ia n o i sklejano ży w ic a m i a k ry io w y m i. W reliktach „k la tk i s c h o d o w e j” w raz z posadzką i m urach a neksów - s iln ie zd e stru o w a n ą zapraw ę w zm a c n ia n o w stę p n ie m lekiem w a p ie n n y m , następnie całość d w u k ro tn ie nasą­

16 O dnośnie użycia preparatów opartych na estrach kwasu krze­ m ow ego (krzemianach etylu) w pracach konserwatorskich na W awelu - zob. P. S t ę p i e ń , Konserwacja kamiennego detalu architektonicznego Zamku na Wawelu, prace w latach

1984-1986. „O chrona Z a b ytkó w " nr 3, 1987.

17 Odnośnie użycia żyw ic akrylow ych i pochodnych do ko n ­ solidacji zaprawy - zob. P. S t ę p i e ń , Konserwacja reliktów murów Zamku na Wawelu, prace w latach 1986-1988. „O chrona Z a b ytkó w " nr 2, 1989.

18 Odnośnie połączenia technologii wapiennej i konsolidacji preparatami krzem oorganicznym i - zob. P. S t ę p i e ń , Case studies in the use o f organosiianes as consolidants in conjunction with traditional lime technology. M ateriały VI M iędzynarodow e­ go Kongresu Zniszczenia i Konserwacji Kamienia (Vlth Inter­ national Congress on Deterioration and Conservation of Stone). Toruń 1 988.

czano (w z m a c n ia n o ) krzem ianem e tylu (VP 1 2 8 7 lub S teinfestiger O H ), a na zakończenie zapraw ę d o d a tk o w o k o n s o lid o w a n o ży w ic ą a krylo w ą . Po stro n ie p ó łn o c n e j ro tu n d y (od zew n ą trz) zasadniczym zabiegiem było w z m o c n ie n ie zapraw y i p o d k le je n ie ty n k ó w dyspersją w o d n ą ż y w ic y a k ry lo w e j (O sakryl K M ), n a to m ia st w z m a ­ cn ia n ie p ia sko w ca krzem ianem etylu (N T 6 4 2 5 SF) o g ra ­ n iczo n o do p e w n y c h fra g m e n tó w w ą tk u . W e w n ę trzu ro tu n d y w zm o c n ie n ia krzem ianem etylu w y m a g a ły ty lk o po je ayn cze kam ienie, n a to m ia st zapraw ę i ty n k w z m a c ­ nia n o i p o d k le ja n o O sakrylem KM . A n a lo g ic z n ie w z m o c ­ n io n o koronę m u ró w aneksu g o ty c k ie g o . Z kolei przy utw a rd za n iu g ru n tu i g lin k i w o k ó ł o tw o ru w skale przy filarze p ó łn o c n y m użyto krzem ian e tylu (S te in fe s tig e r O H ) w bezpośredniej m ieszance z ż y w ic ą a k ry lo w ą (ro z tw ó r w rozpuszczalnikach o rg a n ic z n y c h ).

Takie z ró żn ico w a n ie p re p a ra tó w i ich połączeń u m o ż ­ liw iło o p tym a ln e w yko rz y s ta n ie ich w ła ś c iw o ś c i i uzys­ kanie d o b re g o efektu k o n s o lid u ją c e g o . Krzem iany e tylu u m o ż liw ia ją g łę b oką k o n s o lid a c ję s tru k tu ry m ateriału, nato m ia st nie są w stanie „s k le ić ” pę kn ięć lub n ie s p o is ­ te g o , rozkruszonego m ateriału. To zadanie przejm ują ż y w ic e a kry lo w e i p o chodne.

U zupełnienia z a p ra w y s to s o w a n o ty lk o w niezbędnych w y p a d k a c h , ja k o opaski o c h ro n n e na kra w ę d zia ch starych ty n k ó w , do u m o c o w a n ia kam ieni itp. W iększe u z u p e ł­ nienia zapraw y w y k o n a n o je d y n ie w e w s c h o d n ie j części p ó łn o c n e g o m uru aneksu II, czego w y m a g a ło scalenie luźnych kam ieni ze stru ktu rą m uru. S to s o w a n o zapraw ę w a p ie n n o -p ia s k o w ą m o d y fik o w a n ą n ie w ie lk im d o d a t­ kiem dyspersji w o d n e j ż y w ic y a kry lo w e j. C e lo w o przyjęto te c h n o lo g ię różną od opisanej w yżej za p ra w y przed- rom ańskiej, aby - zg o d n ie z założeniem - u m o ż liw ić przyszłym badaczom ła tw e o d ró żn ie n ie s u b sta n cji a u te n ­ tycznej od uzupełnień. W yg lą d za p ra w y jest n a to m ia st p o d o b n y, aby nie za kłó cić o d b io ru estetycznego re lik tó w przez zw iedzających.

11. Północna strona rotundy (zewnętrz­ ne lico absydy północno-wschodniej)

11. Northern side o f the rotunda (outer face o f the north-east apse)

W ą tk i ka m ienne u z im e łn io n o ty lk o w 2 m iejscach, w d o l­ nej części naroży fila ra w s c h o d n ie g o (w e w n ę trzu ro tu n ­ d y ). S to s u n k o w o duże w y rw y w ty c h m iejscach m o g ły p o w o d o w a ć dalsze uszkodzenia m echaniczne, a n a w e t w y c ią g a n ie kam ieni przez tu ry s tó w . W y p e łn ie n ie ty c h w y rw b yło k o n ty n u a c ją u z u p e łn ie ń w ą tk u w y k o n a n y c h w cze śn ie j przez A. S zyszko-B ohusza.

S tw ie rd z o n e w tra kcie prac zagrożenie b io lo g ic z n e (p le ś ­ nie) w y m a g a ło p rze c iw d z ia ła n ia przez zw a lcza n ie o g n is k ro z w o ju m ik ro flo ry i p ro fila k ty c z n e odkażenie, d o czego u żyto p a ra -c h lo ro -m e ta -k re z o l w ro ztw o rze a lk o h o lo w y m i fe n o l w ro z tw o rz e w o d n y m .

K o n se rw acji su b s ta n c ji z a b y tk o w e j to w a rz y s z y ły ta ­ kie prace, ja k oczyszczenie i w z m o c n ie n ie za p ra w y w X IX -w ie c z n y c h w ą tk a c h c e g la n ych przylegających do ab syd y p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j (o syp u ją ca się zapraw a zanieczyszczała m u ry ro tu n d y ), w y m ia n a części s p ę ka ­ nych ty n k ó w na d re w n ia n e j re ko n s tru k c ji górnej części ro tu n d y , a także z a in s ta lo w a n ie na okres prac w e n ty la c ji m e chanicznej (w y c ią g ó w ) przy w z m a c n ia n iu a b syd y p o ­ łu d n io w o -w s c h o d n ie j krzem ianem e tylu .

R ozłożenie prac na cztery sezony u m o ż liw iło k o n tro lę e le m e n tó w z a k o n s e rw o w a n y c h po u p ły w ie od je d n e g o do trzech c y k li ro czn ych k lim a tu w n ę trza i e w e n tu a ln e d o d a tk o w e w z m a c n ia n ie , p o d k le ja n ie itp.

K o n tro la p ro w a d z o n a także po za ko ń cze n iu prac w y k a z u ­ je p ra w id ło w y stan o b ie k tu . W a ru n k ie m je g o utrzym ania będzie sta b iliza cja w ilg o tn o ś c i w z g lę d n e j p o w ie trza w ob rę b ie w y s ta w y na p o z io m ie 6 0 -7 0 % oraz o ch ro n a

przed uszkodzeniam i m e ch a n iczn ym i zw ią za n ym i z ru ­ chem tu ry s tó w i o b s łu g ą urządzeń te c h n ic z n y c h w y s ta w y . Prace w y k o n a ł Zespół K onserw acji A rc h ite k tu ry - W a w e l, d zia ła ją cy w ram ach PKZ - K ie ro w n ic tw o O d n o w ie n ia Z am ku K ró le w s k ie g o na W a w e lu .

W pracach u cze stn iczyli: m gr inż. arch. P iotr Stępień (k ie ro w n ik zespołu - ko n s e rw a to r p ro w a d zą cy prace), M a rio la D udzicka, m gr Barbara K ryszałow icz, m gr inż. Elżbieta D ubis, Beata Iw iń s k a -P o le k , Katarzyna Jasińska, Lucyna N o w a k o w s k a , A g ata G ortat, Renata Sykała, B ar­ bara Ż m uda, P iotr P ołom ski, R obert P ro c h o w n ik i d o ry w ­ czo in n i p ra c o w n ic y . Nadzór ko n se rw a to rski z ram ienia

P a ń s tw o w y c h Z b io ró w S ztuki na W a w e lu s p ra w o w a ł m gr J a n B łyskosz; prace k o n s u lto w a li ró w n ie ż (przez udział w k o m isja ch k o n s e rw a to rs k ic h ) prof. W ła d y s ła w Z alew ski i d o c. Ireneusz Płuska z W yd zia łu K onserw acji Dzieł S ztuki A ka d e m ii S ztuk P ięknych w Krakow ie.

D o ku m e n ta cja prac zn a jd uje się w P a ń s tw o w y c h Z b io ­ rach S ztuki na W a w e lu i PKZ - W a w e l. D o św ia d cze n ia zebrane w trakcie prac w yko rzysta n e zo sta ły do p rze ­ p ro w a d ze n ia w latach 1 9 9 0 -1 9 9 1 przez te n sam zespół ko m p le k s o w e j k o n s e rw a c ji re lik tó w ko ścio ła Św. G ereo- na w z a c h o d n im skrzydle Zam ku na W a w e lu ; będą one p rzedm iotem od rę b n e j p u b lik a c ji.

m g r inż. arch. P io tr S tę p ie ń P KZ - K ie ro w n ic tw o O d n o w ie n ia Z a m ku K ró le w s k ie g o na W a w e lu

CO NS ER VATIO N OF THE M O N U M E N T OF THE SA IN T FELIX A N D SAINT AD AUCTUS

R O T U N D A ON THE W A W EL

The relics of the rotunda of St. Felix and St. A dauctus are located in the form er Royal Kitchens in the Royal Castle on the W awel hill. They were discovered on 1 9 1 1 -1 9 1 7 by Z. Hendel and A. Szyszko-Bohusz. A rcheological excavations in 1 9 5 6 -1 9 6 6 and 1 9 7 4 -1 9 7 5 revealed other remnants of the walls. The w h ole site was turned in to an archeological and architectural reserve open to the public.

Conservation discussed in the article includes:

- w alls o f the rotunda proper, w ith a fou r-lea f ground plan, preserved on the w h o le up to a height of 2 ,3 -3 ,4 metres, and over 6,8 metres in the s ou th-w e st apse,

- fo u nda tion w alls of a round structure between the south-east and so u th -w e s t apses, w ith layers of the original floor,

the west, and preserved up to a height of several score cms, - the m ultilateral annexe next to the sou th-w e st apse. Present-day literature on the subject accepts that the rotunda was bu ilt at the end of the tenth or the beginning of the eleventh century, and that it constitutes part of pre-Romanesque architec­ ture connected w ith the reign of Bolesław Chrobry. Originally, the rotunda was dedicated to the Holy Virgin Mary. The second annexe is considered to date from the eleventh century. After it was incorporated into the line of fortificatio ns (1241), the rotunda ceased to fu lfill its sacral functions. In the m id-fourteenth century Kazimierz the Great renovated the building, restored its functions and dedicated it to St. Felix and St. Adauctus. During the construction of the Royal Kitchens (1 51 6-1 517), the rotunda was once again deprived of its status as a chapel, and merged w ith the new building. A t the time of the 1 809 reconstruction, its walls were pulled do w n to the level extant today.

The basic conservation premise was to protect the object w ith the use of m ethods w h ich w o u ld make possible further research and studies. A dd itio nally, it was intended to make the relics more legible. Despite new hypotheses as regards the original form of the edifice, it was decided that the arrangement of the display originally made by A. Szyszko-Bohusz w o uld be maintained, in cluding the reconstruction of part of the upper rotunda as a w ooden model. In the 1920s, this was a truly pioneering solution and today posseses certain historical value of its ow n. W ork proper was preceded by inventories of the w alls conducted by means o f a photogram m etric method, laboratory studies o f the stone and mortar, and an analysis of the archive documents w hich made feasible a chronological assesment of the walls, i.a. the determ ination of the supplements dating from the 1 920s. For the sake of differentating the mortars, the observation concerned also luminescence activated by ultraviolet radiation.

Examinations of the mortar showed that in the pre-Romanesque parts of the walls use was made of lime mortar w ith a filler of broken limestone and probably carbonized lime. The G othic mortar consists of typical lim e-sand material. The stones of the pre-Romanesque material are dom inated by fine-grained, grey­ -greenish glau conictic sandstone w ith a calcitic binder, possibly from the region of Wieliczka. We also come across hard Mesozoic limestones, coarse-grained sandstones w ith silicious of fe rru g i­ nous binder or even conglomerates. Stone slates were placed in layers th ro u g h o u t tne w h ole thickness of the wall.

The basic problem w h ich was decisive for embarking upon conservation was the destruction of the mortar, noticeable in many places, w hich was pow dering, crum bling and pouring out of the jo ints. This damage resulted in the subsequent detachment of stones. Part of the sandstones, especially in the outer face of the rotunda, powdered and became subject to foliation. The entire process was caused by the centuries-old im pact of atmospheric factors, but the direct reasons was excessive drying

after the disclosure of the w alls and the installation of a ce n t­ ral-heating system.

Cleaning was differentiated depending on the state of the preservation of the material. Considering the very poor state of the stone and mortar, original portions o f the w all in the outer face of the south-east apse were cleaned w ith bread erasers. The original floor and walls of the annexes were dusted w ith paintbrushes and vaccum cleaners. It was possible to clean the inside of the rotunda and the northern side gently w ith water. In many places, splashes of paint, old repairs w ith cement m ortar and epoxy resin, w hich did not play their original role, were removed.

Desalination w ith distilled water pads was performed in the lowest parts of the w all. The original pattern of the stones was restored in sections of the w all upon the basis of archive documents.

The consolidation of the material included three technologies: - com pounds based on ethyl silicates: VP 1 287 and Steinfestiger OH, produced by W acker-Chem ie as w ell as NT 6425SF pro d u ­ ced by Nünchritz intended m ainly to strengthen the sandstone, clay and the lim e-sand mortar; other com pounds w h ich c o n ­ solidate the mortar slightly less contain calcitic fillers. It must be stressed that use was made o f no n-h ydrop ho bic, exclusuvely consolidating measures, in order not to disturb the evaporation of dampness;

-a c ry lic and derivative resins m ainly in th e fo rm of water diffusion (Osakryl KM and S-4, Oktamid K S M -W (Polish p ro du ction)), sporadically in the form of a solution of organic solvents (Osolan KL), intended for the consolidation of the mortar, plaster, and the fixing of old plaster and smaller fragments of stone to the base; - lime milk was rarely used for a surface preconsolidation of the crum bling mortar before the strengthening of the w h ole w all w ith ethyl silicates.

The restoration of tne mortar is practised only w hen necessary in the form of edge bands along the old plaster, in order to strengthen the stones etc. Greater replenishm ents of the mortar were conducted only in those cases when it was required to consoliaate loose stones into a w all structure. This entailed the use of lime-sand mortar, m odified w ith a small addition of a water diffusion of acrylic resin. A tech nolog y different from the above described pre-Romanesque mortar was applied purposefully, in accordance w ith the assum ption of making it possible for future scholars to easily distinguish the authentic substance from the later additions. The appearance of the mortar is similar, so as not to disturb visual perception.

Disinfection intended to destory m icroorganism s as w ell as a number of auxiliary undertakings were additionally performed. The above described tasks were carried o u t in the years 1986-1 990 by a team from the W orkshop for the Conservation of M onum ents, directed by the author of this article.

A N D R Z E J S T Ę P I E Ń B E A T A G R Z E S Z C Z U K

WIZJE FORTYFIKACJI M O D L IN A I W A R S Z A W Y W DWUDZIESTOLECIU

M IĘ D Z Y W O JE N N Y M

„ Przejeżdżałem w ty c h d n ia ch przez najbliższe o ko lice tw ie rd z y M o d lin [. . . ] . Po p o w ro c ie z te j w y c ie c z k i śpię lepiej, n iż n ie któ re nasze urzędy, a p e ty t m am taki, ja k N ie m c y na o d b u d o w ę R o s ji [ . .. ]. A w szystko to z p rz y ­ czyny. iż u sp o k o iłe m się na m o je m su m ie n iu o b y w a te ls ­ k im , p rze ko n a w szy się, że p lo tk i z ło ś liw e o m ilita ryzm ie p o ls k im są bajką taką ja k w ia d o m o ś ć p e w n e j a g e n c ji te le g ra fic z n e j o u c h w a le n iu przez Izbę D e p u to w a n y c h - cenzury [. .. ]. W b e zp o śre d n im sąsiedztw ie tw ie rd z y [ . . . ] wsie, obejścia ch ło p s k ie o p le c io n e są prześlicznie drutem ko lcza stym i w kilk a rzę d ó w Ucząc o d g ó ry na d ó l [■■■],

O lb rzym i szm at p o la zasiany rozm aitem żelastw em , dziś ju ż zrudzialem o d rd zy [. . . ] . W oźnica [ . . . ] да d a j om ludzie, że w fo rte c y to ja k i sei dach u k ra d li naw et, n ie ta bele jaki,

ka w a łe k zielaza " 1.

W styczn iu 192 2 r., g d y au to r o p u b lik o w a ł sw o je w rażenia z podróży. C ytadela M o d liń s k a nie była już d obrym m iejscem do eksploracji.

1 W. S t a n к i e w i с z, Na widnokręgu, felieton z 19.01.1 922 r., wycinek prasowy w aktach Centralnego A rchiw um W ojskowego.