Anna Rawa-Szubert
Dokumentacja konserwatorska - cele
i zadania
Ochrona Zabytków 41/1 (160), 42-43
AN N A RAW A-SZUBERT
DOKUMENTACJA KONSERWATORSKA - CELE I ZADANIA 1
W 1973 r. odbyła się w G d a ń sk u se sja naukow a po św ięcona do ku m entacji konserw atorskiej. W wyniku obrad se sji o pracow any został przez O śro d e k D o ku m entacji Zabytków w W arszaw ie schem at dokum enta cji konserw atorskiej znany zapew ne wszystkim ko n serwatorom 2.
W o p ra co w an e j na podstaw ie tego schem atu do ku m entacji pow inna się zn a le źć m aksym alna ilo ść infor m acji do tyczqcych w ygląd u obiektu, techniki je g o wy ko nania, a także dokładnych danych na temat prze prow adzonych p rac konserw atorskich, an a liz, użytych środków i m ateriałów . Tak o p ra co w an a dokum entacja ma być pom ocna historykom sztuki, poszukującym w ia dom ości tech nicznych służących do szerszych o p ra co w ań o raz konserw atorom pracującym przy o biektach po do bn ego typu. Dobrym przykładem może tu być do kum entacja konserw acji szat liturgicznych z kościoła N ajśw iętszej M arii Panny w G d a ń sk u (przeprow adzo na przez P K Z w W arszaw ie). D a je ona również obraz tego, ja k zm ie n iał się proces konserw acji w cią g u o sta tnich dw udziestu lat, w cza sie których rosły m ożliwości tech niczne oraz d o św iad czen ie i um iejętności p ra c u ją cych przy nich konserwatorów. To do skon ale o p ra co w ane źródło inform acji o obiektach jest m ało wyko rzystywane zarów no przez historyków sztuki, ja k i kon serwatorów. Konserw atorzy u w ażają, że jest w nim za m ało szczegó ło w ych danych do prow adzenia prac po do bn ego typu, historycy sztuki nie w ierzą, by można było w d o ku m e n tacji zn a le źć inform acje w ykracza jące poza ich w łasn e w iadom ości. Może też i dlatego , że nie bardzo po trafią p o słu giw ać się ściśle tech niczny mi danym i, ja k ie zdobyw a konserw ator w czasie pro w adzonych prac.
O m a w ia n a tu do ku m e ntacja rozpoczyna się kartą ty tułową. S p o rzą d za n ie kart tytułowych dokum entacji konserw atorskich zw iązane było z powstaniem C e n tra l nego Archiw um D okum en tacji przy O D Z . Istnienie ta kich kart je st rzeczą niew ątpliw ie słu szn ą i potrzebną, zw łaszcza że słu żą one identyfikacji tkaniny i prow a dzonych p rac. O p ra c o w a n a karta pow inna zaw ierać w szelkie potrzebne inform acje o tkaninie, podane w m ożliwie zw ięzły sposób. W ątpliw ości budzą jedynie dwa punkty: d o kła d n e po daw anie czasu trw ania kon serw acji o raz o góln ych kosztów prac. Przy rów nocze snym prow adzeniu kilku prac trudno jest bowiem u stalić, ile go d zin napraw d ę pośw ięcono danem u o b ie k towi. Koszt konserw acji za ś nie o dzw ierciedla w kładu pracy przy ratow aniu cennych obiektów, bo sp o rzą d za niem kosztorysów za jm u ją się pracow nie P K Z oraz kon serw atorzy p ra c u ją c y w sp ó łd zie ln iach , a nie pracow nie m uzealne.
Jednym z najw ażn iejszych punktów do kum entacji jest opis identyfikacyjn y przed i po konserw acji. N acisk, który pow inno się kłaść na ten punkt, jest tym w ięk szy, im m niej do sko n ałe są fotografie d o łączo n e do d o ku m e n ta cji. Pow inno się tu p o d kreślać te elem enty, które są niew id oczn e na zdję ciu, ja k np. kolorystyka. Kolor w tka n in ie może mieć nie tylko zn a cze n ie este tyczne, a le rów nież heraldyczne, czy też służyć o dczy taniu iko n o g ra ficzn e g o program u dzie ła (np. ch o rą g wie m iejskie z Torunia konserw ow ane przez P K Z w W arszaw ie). W o p isie należy uw zglę dnić również le
w ą stronę (czasam i praw a strona jest bardzo sp ło w iała, kolory bardzo się zm ie n iają). Poza kolorystyką opis pow inien za w ie ra ć: wymiary, kształt, kom pozycję oraz elem enty, które stanow ią o je g o strukturze for m alnej i iko n o gra ficzn ej. W tym p u nkcie n ie słych an ie w ażna jest jed n o zn a czn ie sp recyzow an a i u je d n o lico na term inologia. O d czu w a się dotkliw ie brak ja k ie g o kolwiek słow nika d o tyczącego tkanin i ich ko nserw a cji 3. W ażn e byłoby d o łącze n ie do kart d la ubiorów czy szat liturgicznych rysunku kroju oraz o p isa n ie ro dzaju szwów, zw łaszcza gd y za b ie g i konserw atorskie w ym a gają rozprucia o ryginalnych ściegów . O ile jest to możliwe, n a leża ło b y d o łączyć tu także rysunki te ch niczne, próbki w łaściw ej tkaniny, podszew ki, próbki przędzy itp.
Szczegó łow y opis techniczny w ym aga bardzo d o k ła d nego o p ra co w an ia , zw łaszcza że n iu an se te ch niczne m ają często d e cyd u jące zn a cze n ie przy u stala n iu a u torstwa i czasu pow stania tkaniny.
W o pisie technicznym powinny zn a le źć się o kre śle n ia gęsto ści osnowy i wątków na 1 cm, ilo ść w ęzłów na 1 dcm w w ypadku kobierców , wym iary raportów, sze rokość brytów, rodzaje splotów, opis i e w entualne ry sunki kroju szat, przekroje. Jeżeli tech nika w ykon ania tkaniny nie m ieści się w stosow anej term inologii, n a leży ją o p isa ć lub w ykon ać rysunki te ch niczne . Do budowy te ch n o lo giczn ej tkaniny należy także id e n tyfikacja użytych do je j w ykon ania m ateriałów (s p a lan ie nitek, b a d a n ia m ikroskopow e). C za sa m i przy u stalaniu rodzaju i budowy przędzy lub identyfikacji barw ników musimy się zw raca ć o pom oc do chem ika. B a d a n ia chem iczne m ogą m ieć zn a cze n ie zarów no d la historyka sztuki, ja k i konserw atora. W iele pracow ni konserw acji nie ma m ożliwości przep ro w adzan ia b a dań chem icznych, w w ielu praco w niach nie ma nawet m ikroskopu czy lupy.
W w ęgierskich praco w niach konserw atorskich przy kon serw acji w ysokiej klasy obiektów zasto so w anie takich metod ja k a n a liza aktyw izacji neutronow ej, czy sp e k trom etria em isyjna w za kre sie w idzialnym , czy s k a n in gow a m ikroskopia elektronow a do testow ania nitek metalowych, pozw oliły na d o kła d n ą kla syfika cję nitek, a to z kolei na do kład n e datow anie tkaniny.
Przykładem innej metody b a d ań chem icznych może być m etoda chro m ato grafii cienkow arstw ow ej słu żące j do identyfikacji barw ników. M etoda identyfikacji barw ników może w pływ ać na o cenę faktów i w ycią g a n ie w łaściw ych w niosków przez historyka sztuki. Sp o só b identyfikacji barw ników przez chro m ato grafię c ie n k o w arstwową jest m etodą prostą, a le w naszych w aru n kach może pozostaw ać tylko przedmiotem m arzeń kon serw atora tkanin i dokum entalisty.
Trzecim punktem schem atu do ku m entacji konserw ator skiej jest historia obiektu, która zdaniem autorki
-1 Referat opublikowano w całości w biuletynie SKZ „W ia domości Konserwatorskie” maj 1986—luty 1987, nr 3, s. 7—14. 2 Zob. Schem at dokum entacji konserwatorskiej zabytków ru chomych. BMiOZ, seria B, T. XLV, 1977.
3 Opracowaniem takiego słownika zajmuje się w Ośrodku Dokumentacji Zabytków w Warszawie dr Marta Michałow ska.
rozdziela niepotrzebnie opis inw entaryzacyjny i te ch n i czny tkaniny. G d yb y tę czę ść um ieszczono za o p i sem w yglądu i tech niki w ykon ania, do ku m entacja zy skała b y na przejrzystości.
Rubryka do tycząca historii obiektu pow inna w edług schem atu za w ie rać w yniki b a d ań obiektu, w ykaz m a teriałów źródłow ych i b ib lio g ra fię obiektu. Z b ie ra n ie m ateriałów źródłow ych i b ib lio grafii jest p o żą d an e w w ypadku obiektów w ysokiej klasy. Ten punkt d o ku m en ta cji pow inien być traktow any e lastyczn ie. Jeżeli wy m ienione m ateriały nie za w ie ra ją n icze go ciekaw ego z punktu w id ze n ia historii sztuki, punkt ten może być w ręcz pom inięty. D o pracow ni konserw atorskich tra fia ją bardzo często nie tylko kilkusetletn ie zabytki, ale rów nież tkan in y w spó łczesne, których historię niekiedy tru dniej jest odtworzyć niż obiektów „w iekow ych” . K o n serw ator często nie zn a jd u je czasu na po szukiw anie tych info rm acji.
N astępnym punktem w sch em acie jest stan za ch o w a nia i przyczyny zniszczeń. Tu — zdaniem autorki — powinny zn a le źć się d an e dotyczące w arunków prze chow yw ania obiektu. C zęsto ma to wpływ nie tylko na u stale n ie przyczyny zn iszcze ń , ale na w ybór sposobu postępow ania z tka n in ą . W w ielu w yp ad kach niezbyt chętnie po d aje się do w iadom ości konserw atora infor m acje, w ja k ich m uzeach przechow uje się tkaniny, gdyż w arunki przechow yw ania niektórych z nich są wręcz karygodne. W tym pu nkcie do ku m entacji pow inno się również uw zglę dnić w szystkie poprzednie konserw acje, które m ogą być przestrogą d la przyszłych konserw ato rów, ja k postępow ać nie należy. B a d a n ia tkaniny i tiakto w an ie je j w przeszło ści pozw ala n a d a ć o d p o w iedni kierunek a k tu a ln ie prow ad zon ej konserw acji. W n ioski i za ło że n ia konserw atorskie — dwa kolejne
punkty schem atu pozornie pokryw ające się ze so b ą — powinny u w zglę d n ia ć przede wszystkim w spólne usta le n ia konserw atora i historyka sztuki, który określi w a runki przyszłego losu obiektu. W za le żn o ści od tego, czy obiekt ma być eksponow any czy przechow yw any w m agazynie, rozw iąże podstaw ow ą w ątpliw ość konserw a tora w przyjęciu w łaściw ej metody konserw atorskiej, pom oże mu zdecydow ać, czy ma to być pełna reko n strukcja, czy m ożna o gra n iczy ć się do n a jb a rd zie j nie zb ę d n ego minimum. Proponow ane postępow anie po w inno w yliczać w punktach w szystkie czynności, które będą przeprow adzone z uw zględnieniem zm ian, ja k ie w trakcie prow adzonych prac powstały.
Przebieg prac konserw atorskich to czę ść do ku m enta
cji, jeże li nie na jw ażn iejsza, to równie w ażn a ja k opis inw entaryzacyjny i techniczny. N a jb a rd zie j p o żą d a n a jest w tym m iejscu rzetelność podaw anych inform acji, gdyż ma to za sa d n icze zn a cze n ie d la osób o p ie k u ją cych się obiektem oraz d la tych, które b ę d ą prow a dziły prace p o do bn ego typu. P rzebieg p rac pow inien być zrelacjo no w any w yczerpująco, p o d a w a ć wyniki w szystkich testów przeprow adzonych przed ko nserw a cją. Pow inien w yliczać w szystkie użyte środki i m ate riały z m otyw acją takiego , a nie in n e go w yboru. O b o k nazw pow szechnie stosow anych użytych środków n a leży po daw ać również nazwy handlow e oraz ich wzory chem iczne, stężenia procentowe stosow anych roztwo rów, w szelkie ro zpu szczalniki, tem peraturę, w której przeprow adzono niektóre czynności, o ile w pływ a to na skuteczno ść zasto so w anej metody. In fo rm acje te m ogą być bardzo przydatne przyszłym konserw atorom . O statnim punktem dokum entacji są z a le c e n ia d la u żytkownika, które powinny za w ie rać n a jb a rd zie j indy w id u aln e w ym agan ia d la ka żd e go obiektu. Bardzo w skazan e jest zam iast w yliczania, co n a jle p ie j służy danem u obiektow i, poinform ow anie cze g o ab so lu tn ie w w ypadku d a n e j tkaniny nie pow inno się robić. Je żeli obiekt narażony jest na d z ia ła n ie czynników szkodliw ych, takich ja k pleśnie, grzyby, szko dniki, n a leży podać, ja k obiekt przed nimi ch ro n ić. Tu także powinny zn a le źć się inform acje, ja k tka n in a może być eksp on ow an a i przechow yw ana. N a le ży p o d k re ślić ko nie czno ść okresowych kontroli obiektu, co pozw oli u n ikn ąć skutków d zia ła n ia czynników szkodliw ych dla tkanin. N a koniec należy w spom nieć o do ku m e n tacji fo to graficznej, która często nie d a je p e łn e go w yobra żenia o tkaninie. W tym punkcie należy po dkreślić w yraźnie brak fotografii kolorowych, które m ogłyby w w ielu w yp ad kach przedstaw ić w łaściw e efekty z a b ie gów konserw atorskich. Dobrym pom ysłem je st za z n a cza n ia na zdję ciu ca łe g o obiektu w ykonanych przed i po konserw acji m iejsc, w których prow adzone były prace konserw atorskie, a zw łaszcza reko nstrukcje. W a ż ne jest również, by fotografie u k a zu ją ce tka n in ę przed i po konserw acji w ykonane były w id e a ln ie tych s a mych w aru nkach . Ko n ie czn a byłaby rów nież ch o ciaż je d n a fo to grafia frcrgmentu w skali 1:1, w w ypadku szczegó ln ie o rygin a ln e go detalu pow inno się w ykonać m akro- lub m ikrofotografie.
Anna Raw a-Szubert Pracownia Konserw acji Tkanin Zamku Królew skiego w W arszaw ie
CONSERVATION DOCUMENTATION - ITS OBJECTS AND TASKS
As a collection of detailed information on a specific article, its environment and all work done on it, conservation do cumentation should be useful to all historians of art and conservators working on such objects. How to prepare con servation documentation so that it could serve this purpose? There is an established pattern of documentation worked out by the. Monuments Documentation Centre and binding upon Polish conservators when drawing documentation. The author discusses this pattern from a viewpoint of its usefulness to conservation practice.
Documentation should comprise descriptional and photograp hic parts. The biggest emphasis in a descriptional part should be paid to technical and technological aspects of the object, identification of materials and laboratory studies, just as when disassembling the textile the conservator has the possibility to examine in detail all nuances that accom panied its creation. This, in turn, is useful in dating and specifying the place of the production of the textile; it is
also of importance to a choice of a conservation technique. The description should also include: an identificational de scription of the article with special attention paid to its colouring, a brief history of the article, its condition and causes of its damaging, conclusions and conservation as sumptions as well as a proposed conservation procedure. The author points out the need for a reliable presentation of the course of conservation work. This is of utmost impor tance to conservators who use documentation.
It has been proposed to leave some margin for making no tes during periodic checks of the article after completing conservation. Apart from white-black photos a photogra phic part of the documentation should also include colour photographs, photographs in the scale 1 :1 as well as macro or micro-photographs in case of particularly interesting de tails. Photographs prior to and after conservation should be taken in exactly the same conditions.
