Dział Historii

Jan Główka

Dział Historii

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 342-347

3 4 2 N a b ytk i M N w K ielcach w latach 1993-1995

DZIAŁ HISTORII

1993-1995

W latach 1993-1995 Dział H istorii wzbogacił się o 653 m uzealia pochodzące z zakupów, przekazów, pozysków i najwięcej z darów. E ksponaty gromadzono z my­ ślą o stałej wystawie historycznej, a właściwie M uzeum H istorii M iasta, które m a powstać w kam ienicy m uzealnej w Rynku, zgodnie z nową lokalizacją i koncepcją organizacyjną. Nowe nabytki D ziału H istorii to zbiór różnego rodzaju przedm io­ tów, archiwaliów i dokum entacji fotograficznej, obrazujących dzieje Kielc, najbliż­ szych okolic i niekiedy regionu w ciągu ostatniego stulecia.

Liczną grupę stanow ią nabytki zw iązane z h isto rią m iasta w latach I wojny światowej. Rok 1914 wyznaczył w dziejach Kielc nową cezurę; dzięki wydarzeniom sierpniowym już w kilka la t po w kroczeniu strzelców Józefa Piłsudskiego m iasto stało się żywym pomnikiem tradycji niepodległościowych, a legenda - nie zawsze pochlebna dla mieszkańców grodu nad Silnicą - utrw aliła się z chwilą utw orzenia w pałacu biskupów krakow skich S an k tu ariu m M arszałka. Powróciła z nową siłą po przywróceniu w 1990 roku tej swoistej skarbnicy patriotyzm u i podtrzym yw ana je s t do dnia dzisiejszego poprzez wzbogacanie zbiorów i naw iązyw anie do pomysłu nigdy nie zrealizowanego muzeum legionów. Ten interesujący okres w dziejach Kielc, który wyznaczył m iastu rolę niezwykle w ażną, a zarazem niewdzięczną, został zi­ lustrow any dzięki pozyskaniu wielu ciekawych eksponatów . Tę grupę nabytków otw iera m apa guberni kieleckiej auto rstw a J. M. Bazewicza - w ydana w 1914 roku nakładem księgarni W. Kalinowskiego w Kielcach (MNKi/H/4754) - k tóra pom aga umiejscowić znane fakty historyczne i uświadomić ich geograficzne uw arunkow a­ nia. Cennym ze względów ekspozycyjnych nabytkiem je s t obraz przedstawiający po­ tyczkę n a ulicy Kolejowej (obecnie Sienkiewicza) w Kielcach przed hotelem Bristol, gdzie 12 sierpnia 1914 roku strzelcy stoczyli swój pierwszy bój n a ulicach m iasta (MNKi/H/5199). Będąc kopią jednej z bocznych części tryp ty ku namalowanego przez Stanisław a Batowskiego w 1935 r. specjalnie dla Domu Przysposobienia Wojsko­ wego i Wychowania Fizycznego w Kielcach im. M arszałka Józefa Piłsudskiego (obe­ cnie WDK), eksponowany je st w S an k tu ariu m M arszałka obok m onum entalnego centralnego m alowidła ze sceną wejścia strzelców do Kielc. Los trzeciej części obra­ zującej potyczkę n a folwarku Czarnów, k tó ra zaginęła w 1939 roku, nie jest znany. Należy dodać, że autorem kopii je st kielecki arty sta m alarz Krzysztof Jackowski. Oryginał znajduje się w M uzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu (więcej na tem at wydarzeń z 12 sierpnia 1914 r. w wizji m alarskiej Batowskiego zob. artykuł Anny Myślińskiej w niniejszym „Roczniku”, n a s. 255-274).

Ciekawym echem tych odległych w ydarzeń je s t w nowych nabytkach dokum en­ tacja XXVI/11 M arszu Szlakiem I Kadrowej, pochodząca z 1991 r. Jed n a z fotogra­ fii zarejestrow ała postać żyjącego jeszcze wówczas w eterana-legionisty, kielczani- na H enryka R otm ana-K adery, biorącego udział w uroczystościach na cm entarzu wojskowym w Kielcach.

Z tem atem I wojny światowej w Kielcach wiąże się fotografia (MNKi/H/4872) przedstaw iająca grupę żołnierzy i oficerów austriackich na kieleckiej stacji kole­ jowej opuszczających m iasto jesienią 1918 roku, tym ciekawsza, że jedna z nielicz­ nych oddających k lim at tam tych dni, a n a dodatek poświadczająca istnienie w m ie­ ście budynku dworca kolei dęblińsko-dąbrowskiej z 1885 r., wyburzonego, niestety, w latach siedem dziesiątych naszego stulecia.

Tuż po odzyskaniu niepodległości w Kielcach rozpoczęły funkcjonowanie w ła­ dze państwowe w postaci adm inistracji szczebla wojewódzkiego. Województwo kie­

N a b ytk i M N w K ielcach w latach 1993-1995 3 4 3

leckie utworzone zostało w 1919 roku, a na siedzibę urzędu przysposobiono pałac biskupów krakow skich n a W zgórzu Zamkowym - budowlę zw iązaną z wielom a ważnymi w ciągu stuleci w ydarzeniam i w dziejach m iasta. Z tego okresu pochodzi fotografia urzędników U rzędu Wojewódzkiego (MNKi/H/5198), z których wielu do­ piero co powróciło z oddziałów W ojska Polskiego, broniącego świeżo odzyskanej niepodległości.

Kolejna grupow a fotografia, k tóra tra fia do naszych zbiorów, w ykonana zosta­ ła w 1920 roku i przedstaw ia uczniów i nauczycieli gim nazjum państwowego im. Mikołaja Reja, noszącego później imię S tefana Żeromskiego (MNKi/H/5146). E k s­ ponat ten wzbogacił liczną kolekcję zabytków zw iązanych z dziejami kieleckiego szkolnictwa.

Ryc. 17. Odznaka 4 PPLeg., nr inw . M NKi/H/4820

Tem atykę „m ilitarną” rep rezentują przedm ioty z okresu dwudziestolecia m ię­ dzywojennego, które dokum entują historię Kielc jako m iasta garnizonowego. N a­ leży do nich odznaka pam iątkow a 4 P ułk u Piechoty Legionów, stacjonującego na Bukowce w Kielcach - obecnie wielki ra ry ta s kolekcjonerski (MNKi/H/4821). N ie­ zwykłym eksponatem je st łyżeczka do h erb aty (MNKi/H/5310) należąca praw do­ podobnie do serw isu ofiarowanego w latac h trzydziestych kasy nu podoficerskie­ m u 4 P.P.Leg. przez ówczesnego prezydenta m iasta S tefana Artwińskiego. Wyko­ n an a w firm ie warszaw skiej „Fraget”, ozdobiona ornam entem roślinnym , nosi sto­ sowny napis świadczący ojej pochodzeniu. P am iątk ą „garnizonową” je st też etui na sygnet, zdobione srebrną graw erow aną tarczą z napisem : „Panu Gen. Dyw. Roji Bo­ lesławowi / Pierw szem u dowódcy 4 p.p.Leg. W 20-lecie istn ien ia pułku / Podoficero­ wie 4 p.p.Leg. / Kielce dnia 24.VI. 1935 r.”(MNKi/H/5079).

344

Ryc. 18. Łyżeczka z kasyna 4 PPL eg., nr inw. M NKi/H/5310

Kolekcję fotografii o tem atyce „garnizonowej” wzbogaciło zdjęcie wykonane w 1937 roku podczas uroczystości poświęcenia sztan d aru 2 P ułku Artylerii Lekkiej stacjonującego na kieleckim Stadionie (MNKi/H/4760). Darem niezwykle cennym je st kilka fotografii i dokum entów ofiarowanych muzeum przez rodzinę k ap itan a J a n a Ostachowskiego, legionisty pochodzącego z Suchedniowa, oficera 4 P.P.Leg., zamordowanego przez Niemców w 1940 roku - wśród nich: zdjęcie zrobione na le t­ nich m anew rach w 1938 roku w Daleszycach, zdjęcia z lat legionowych, wizytówki, dokum enty świadczące o poselskiej pracy k ap itan a (MNKi/H/5214-5222).

N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1 9 9 3-1995 3 4 5

Ryc. 19. Kapitan Jan O stachowski, nr inw. M NKi/H/5218

T em at ten zam yka fotografia przedstaw iająca uroczystości odsłonięcia Pom ni­ k a C zynu Legionowego w Kielcach (zwanego p opularnie pom nikiem „Czwórki”) w 1938 r. (MNKi/H/4813).

Wśród darów dokum entujących dzieje Kielc w dwudziestoleciu międzywojennym - z których większość pochodzi od osób związanych emocjonalnie z miejscem swoje­ go urodzenia - znalazły się także zabytki świadczące o codziennym życiu społecz­ ności miejskiej: m. in. dyplomy i książeczki ku n sztu ślusarzy oraz rzeźników i m a­ sarzy w Kielcach pochodzące z 1924 roku - tym cenniejsze, że ozdobione winietą, n a której rozpoznajemy charakterystyczne kieleckie budowle: pałac biskupi oraz k a ­ te d rę (M N K i/H /5306-5307); p u d ełk o n a p ro sz ek do zębów p ro d u k o w a n y w kieleckich Zakładach Wytwórczych „Społem” (MNKi/H/4784); drew niany wieszak (MNKi/H/4786) pochodzący ze sklepu „Rodal” istniejącego przed II wojną światową przy ulicy Sienkiewicza 28, świadek św iata małych kieleckich sklepów i w arszta­ tów żydowskich zniszczonych dziejową zawieruchą; dwa znaczki pam iątkow e g ra­ w erow ane w srebrze, wykonane dla Stow arzyszenia Rzem ieślników C hrześcijan w Kielcach i specjalnie n a zjazd organizacji w 1932 roku (MNKi/H/5308-5309). O bardziej przyziem nych spraw ach przypomina stem pel w ędliniarni P. Michałow­ skiego, istniejącej w Kielcach w la ta c h trzydziestych przy ulicy K ilińskiego 10

3 4 6 N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1 9 9 3-1995

(MNKi/H/5078) oraz torebka na herbatę, nosząca napisy delikatesów L. Kotowskiego przy ulicy Sienkiewicza 17 (MNKi/H/4878).

Osobną grupę tw orzą eksponaty zw iązane z dziejami kieleckiego przem ysłu. Dział H istorii grom adzi od la t dokum entację rozwoju różnych gałęzi wytwórczo­ ści, zwracając przede w szystkim uwagę na te dziedziny, które m iały podstawowe znaczenie dla Zagłębia Staropolskiego. Wśród nowych nabytków znalazło się zdję­ cie małżonków Jakubow skich z 1890 r. (MNKi/H/4892), właścicieli m ajątk u Fałków w pobliżu K ońskich — przyczynek do dziejów zie m ia ń stw a n a tych te re n a c h , a zarazem świadectwo w ypełniania m isji cywilizacyjnej osób z tej klasy społecz­ nej. W łaśnie w Fałkowie na przełomie wieków prowadzono racjonalną gospodarkę rolną, użytkowano nowe kupowane w Anglii m aszyny rolnicze, dbano o rozwój wy­ twórczości przem ysłow ej, w ykorzystując miejscowe złoża rudonośne do w ytopu żelaza.

Ryc. 20. Zakłady w apiennicze „Jaworznia”, nr inw. M NKi/H/4825

Z drugiej strony Zagłębia Staropolskiego, z terenów położonych w pobliżu Kielc, pochodzi dokum entacja działalności gospodarczej, a zarazem świadectwo pow sta­ w ania miejscowej klasy przemysłowej, zawdzięczającej swoje sukcesy m. in. zaso­ bom tutejszych minerałów. Zwraca uwagę seria zdjęć i dokum entów rodziny Gaj- zlerów związanych z Suchedniowem, Kielcami, a najbardziej z Jaw orznią, w której E dm und Gajzler zbudował duże zakłady wapiennicze. M ateriał fotograficzny u k a ­ zuje hale produkcyjne, ram pę kolejową, poszczególne etapy w ytw arzania w apna, m aszyny, robotników i rodzinę właściciela. Na fotografiach rodzinnych p rzed sta­ wieni są: Edm und Gajzler ze swoją żoną Stefanią, jego syn inżynier Witold Gajzler, absolwent Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie z żoną Eleonorą, córka E dm un­ da M arta z mężem Adamem Hubickim - znana w Kielcach autorka prac historycz­

N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1993-1995 3 4 7

nych, wreszcie pochodzący z Suchedniow a poeta J a n G ajzler, sławiący w latach międzywojennych uroki ziemi świętokrzyskiej (MNKi/H/5226-5228). Dwa ostatnie zdjęcia wykonane zostały w znanym kieleckim zakładzie fotograficznym „Moderne” i stanow ią świadectwo dobrego poziomu fotografii kieleckiej okresu dwudziestole­ cia międzywojennego.

Ciekawym przykładem wytwórczości przem ysłu kieleckiego je st reklam a m ar­ m urów chęcińskich w ykonana w 1938 r. w formie polerowanego owalu (MNKi/H/ 4877), stanow iąca dobry m ateriał ekspozycyjny.

Dokum entację archiw alną dziejów m uzealnictw a kieleckiego uzupełniają eks­ ponaty związane z osobą Sylw estra Kowalczewskiego, kustosza Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Kielcach. S. Kowalczewski pełnił swoją funkcję w latach trzydziestych, po śmierci n estora kieleckich m uzealników Tadeusza Włoszka i z tego okresu pochodzi jego nom inacja na kustosza M uzeum Świętokrzyskiego PTK (MNKi/H/4873).

O zbliżającej się wojnie przypom ina legitym acja Ligi Obrony Przeciw-Powietrz­ nej, wystawiona w kole przy Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach w 1937 roku. Do­ kum entem mało efektownym, lecz bardzo charakterystycznym i wymownym je st zezwolenie S tarostw a Powiatowego w Zaleszczykach na wyjazd za granicę sam o­ chodu Opel-Olimpia, wystawione 16 w rześnia 1939 roku (MNKi/H/4768).

N A B Y T K I D Z IA Ł U H IS T O R II W L A T A C H 1 9 9 3 - 1 9 9 5 W E D Ł U G K A T E G O R II E K S P O N A T Ó W

Rok Fotografie Dokumenty, druki zwarte, ulotki, prasa itd. Kartografia Odznaczenia, odznaki, znaczki Różne Razem 1993 73 278 1 35 22 409 1994 80 12 - 8 15 115 1995 37 73 1 3 15 129 Razem 190 363 2 46 52 653

Św iadkiem tragicznych losów m ia sta i jego m ieszkańców w latac h II wojny światowej i w okresie powojennym je s t sporządzony w 1941 roku plan więzienia kieleckiego przy ulicy Zamkowej, z dokładnym opisem wykonanym przez niem iec­ ki personel, z wyszczególnieniem oddziałów, budynków i pomieszczeń gospodar­ czych. J a k świadczą późniejsze n otatki w języku polskim, po 1945 roku dokum ent służył z powodzeniom nowym gospodarzom tej instytucji (MNKi/H/5326).

Z la t najbliższych, będących już właściwie historią, pochodzą dwie kategorie eksponatów , zupełnie odm iennych w swym m aterialn ym ksztacie. Do pierwszej należy wyprodukow any w 1950 roku odbiornik radiowy m arki „Pionier”(MNKi/ H/4810) — narzędzie kom unistycznej propagandy, ale również jedyne źródło pozna­ nia św iata w okresie największych represji stalinowskich. D rugą grupę stanowi zbiór konspiracyjnej prasy solidarnościowej z Kielc i regionu (MNKi/H/5254-5296).