Dąbrowski, Krzysztof
Badania wykopaliskowe w
Tumianach, pow. olsztyński w 1970 r.
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 642-650
642 K R O N I K A N A U K O W A
n a w n o sić , że o b ie k t p o s ia d a ł ty lk o je d n ą fa z ą u ż y tk o w a n ia . N ie ja s n a je s t ta k ż e z a b u d o w a w n ę tr z a o sie d la . S ła b o z a z n a c z a ją c e się n a z b a d a n y m o d c in k u n ie w y ra ź n e c ie m n e z a ry sy m o g ły b y ć ś la d a m i p o s łu p a c h lu b in n y c h k o n s tr u k c ja c h w o to c z en iu p o le p y i s p a le n iz n y .
M a te ria ł c e ra m ic z n y ze w z g lę d u z a ró w n o n a s ta n z a c h o w a n ia , j a k i ilość o d k r y ty c h fra g m e n tó w , n ie m o że w sp o só b ścisły w y z n ac z y ć r a m c za so w y ch z ało że n ia i u ż y tk o w a n ia b a d a n e g o o sie d la o b ro n n e g o . W śró d z r e k o n s tr u o w a n y c h ry s u n k o w o fo rm c e ra m ic z n y c h , za r e p r e z e n t a ty w n e u z n a ć n a le ż y tr z y ty p y . S ą to n a c z y n ia b a n ia s te , s z e ro k o o tw o ro w e n a c z y n ia ja jo w a te i m is y w k s z ta łc ie w y c in k a k u li. Z d u ż ą dozą p ra w d o p o d o b ie ń s tw a m o ż n a w n o sić, że z n ac z n y p r o c e n t n a c z y ń , z k tó ry c h p o c h o d zą a n a liz o w a n e u ła m k i p o s ia d a ł d n a k u lis te . G d y b y t a k b y ło is to tn ie , u z y s k a ć b y m o ż n a w a ż n y w s k a ź n ik c h ro n o lo g ic z n y i k u ltu r o w y , ty m b a rd z ie j że w s z y s tk ie p o z o sta łe c e c h y d ru g o r z ę d n e c e ra m ik i, łą c z n ie z ty p o lo g ią fo r m a ln ą , w s k a z u ją n a m o żliw o ść z a s to s o w a n ia p rz y ic h le p ie n iu ta k ie j te c h n ik i.
N a c z y n ia b a n ia s te i s z e ro k o o tw o ro w e n a c z y n ia ja jo w a te są fo r m a m i p rz e w o d n i m i k u l t u r y k u r h a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h w e w c z e s n e j ep o ce ż elaza. Z n a c z n y p r o c e n t c e r a m ik i o p o w ie rz c h n ia c h z e w n ę trz n y c h c h ro p o w a c o n y c h , tu d z ie ż b r a k o d m ia n n a c z y ń b a n ia s ty c h o o s try c h z a ło m a c h b rz u ś c a p o z w a la ją n a o d n ie sie n ie całeg o m a te r ia łu c e ra m ic z n e g o do p ie rw s z e j fa z y ro z w o jo w e j t e j k u ltu r y , p rz y p a d a ją c e j n a o k re s m ię d z y l a ta m i 550 a 400 p rz e d n a sz ą e rą .
B a d a n e o sie d le o b ro n n e w M a r a d k a c h r e p r e z e n t u je je d n ą z o d m ia n b u d o w n ic tw a m ie s z k a ln o -o b ro n n e g o , p o w sz e c h n eg o w e w c z e s n e j e p o c e ż e la z a n a o b sza rz e M az u r. W sp ó łczesn e m u w c h ro n o lo g ii w z g lę d n e j, a w ięc d a to w a n e ta k ż e n a w c z e s n ą e p o k ę ż elaz a j e s t o d d a lo n e m n ie j w ię c e j 6 k m n a p o łu d n ie o sie d le n a w o d n e w R y b n ie n a je z io rz e P iła k n o . W p ra w d z ie m a te r ia ł c e ra m ic z n y z te g o o s ie d la w s k a z u je n a je g o zw iąz k i z n a s tę p n y m i fa z a m i ro z w o jo w y m i k u l t u r y k u r h a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h , n ie m n ie j w o b e c w y ry w k o w e j i f r a g m e n ta ry c z n e j z n a jo m o śc i o sie d la w R y b n ie n ie m o ż n a p r z e k re ś la ć m o ż liw o ści, że b y ło ono u ż y tk o w a n e ta k ż e w fa z a c h w c z e ś n ie j szych.
Is tn ie n ie w n ie w ie lk ie j od s ie b ie o d le g ło ści d w ó ch ty p ó w o sied li o b ro n n y c h ^ w ią - z a n y c h z ro z w o je m te j s a m e j k u l t u r y a rc h e o lo g ic z n e j, k a ż e z w ró c ić szczeg ó ln ą u w a g ę n a r e jo n m rą g o w s k i, ja k o je d e n z p r z o d u ją c y c h o ś ro d k ó w o sad n ic z y c h w o m a w ia n y m czasie.
W o b ec o g ro m n e g o zn isz c z en ia o sie d la w M a r a d k a c h , o b ie k t te n n ie z o sta ł z a k w a lifik o w a n y do d a lsz y c h p r a c b a d a w c z y c h .
K R Z Y S Z T O F D Ą B R O W S K I
BADANIA WYKOPALISKOWE W TUMIANACH,
POW. OLSZTYŃSKI W 1970 R.
B a d a n ia a rc h eo lo g icz n e p rz e p ro w a d z o n e w T u m ia n a c h , w p ow . o ls z ty ń sk im w 1970 r. sta n o w iły k o n ty n u a c ję p ra c z ro k u u b ieg łeg o , p o d ję ty c h p rz e z Z esp ó ł do B a d a ń E tn o g e n e z y S ło w ia n w P o lsc e P ó łn o c n o -W sc h o d n ie j I n s ty tu tu H is to rii K u l t u r y M a te ria ln e j P A N 1. T r w a ły o ne od 19 c ze rw c a do 27 lip c a . W s k ła d e k ip y b a d a w cz e j k ie ro w a n e j p rz e z a u to r a s p ra w o z d a n ia w c h o d ziło 3 p ra c o w n ik ó w d o k u -1 K . D ą b r o w s k i , P ra c e w y k o p a lis k o w e Z e s p o łu do B a d a ń E tn o g e n e z y S ło
w ia n w P o lsce P ó łn o c n o - W sc h o d n ie j w 1969 r o k u , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 6 4 3 R yc. 1. G ró b ja m o w y 1/70 F o t . K. D ą b r o w s k i m e n ta c ji n a u k o w e j 2 o ra z 25 p ra c o w n ik ó w sez o n o w y c h . N a c m e n ta r z y s k u (s ta n o w is k o 1, m o st) p rz e b a d a n o 644 m 2, w ty m 400 m 2 p o d w z g lą d e m a rc h e o lo g ic z n y m c a ł k o w ic ie ja ło w y c h . W y e k s p lo ro w a n o w t r a k c ie b a d a ń 39 g ro b ó w c ia ło p a ln y c h , 36 j a m o w y c h i 3 p o p ie ln ic o w e o ra z 6 p o c h ó w k ó w k o ń s k ic h , z czego 5 z a w ie ra ło p o d w a s z k ie le ty k o n i, ro z m a ic ie z a c h o w a n y c h , je d e n z aś p o je d y n c z y sz k ie le t. O k o ło 80% g ro b ó w c ia ło p a ln y c h z a w ie ra ło u b o g i in w e n ta rz , co tłu m a c z y ć n a le ż y sto p n ie m d e w a s ta c ji c m e n ta rz y s k a . W z a sa d z ie o d s ła n ia n o ty lk o d o ln e p a r tie g ro b ó w (ryc. 1) ze s k ro m n y m i re s z tk a m i w y p o sa ż e n ia , n a k tó ra s k ła d a ły się d ro b n e fr a g m e n ty n a cz y ń , o k ru c h y p rz e p a lo n y c h k o ści, a n ie k ie d y ozd o b y z b r ą z u (zap in k i), p a c io rk i, p rz e d m io ty u ż y tk u g o sp o d arcz e g o , fr a g m e n ty u p rz ę ży .
D o o b ie k tó w o b fic ie j w y p o sa ż o n y c h n a le ż a ł g ró b 2/70, o d s ło n ię ty n a g łę b o k o śc i 30 cm (ry c. 2). W y m ia ry je g o w y n o siły 2,10 X 1,60 m . Z a ry s g ro b u b y ł n ie re g u la rn y . W p ro f ilu ja m a g ro b o w a m ia ła k s z ta łt n ie c k o w a ty . M iąższo ść je j w y p e łn is k a w y n o siła 40 cm . C h a ra k te r y z o w a ło się ono c ie m n o sz a ry m , a m ie js c a m i c z a rn y m z a b a rw ie n ie m . W części p o łu d n io w e j, p o n iż e j ja m y z n a jd o w a ły się d w a p o ln e k a m ie n ie ś re d n ie j w ie lk o śc i. W o b rę b ie g ro b u i w n a jb liż sz y m je g o s ą s ie d z tw ie z lo k a lizo w a n o fr a g m e n ty n a c z y ń g lin ia n y c h , o k u c ie ż elaz n e z n ite m b rą z o w y m (ry c. 2: 4), d ro b n e f r a g m e n ty o k u ć i n itó w b rą z o w y c h (ryc. 2: 1, 2, 3, 5, 6 o ra z ry c . 3: 9— 12, 16— 19), u ła m k i b la sz e k b rą z o w y c h (ryc. 3:20— 22), o k u c ie b rą z o w e z tr z e m a n ita m i (ry c. 3: 7), 2 M g r m g r I. D ą b r o w s k i e j , W. G a n s z e r o w i i K. M i l e w s k i e m u d z ię k u ję za o w o cn ą w sp ó łp ra c ę w t r a k c ie b a d a ń w 1970 r. W . G a n s z e r w y k o n a ł ry c . 2, 3, 5, 6, 7.
R y c. 3. G ró b ja m o w y 2/70
R y c. 4. G ró b k o ń s k i 1/70
F o t . K. D ą b r o w s k i
n o ż y k ż e la z n y (ryc. 3: 8), ła ń c u sz e k b rą z o w y z c zę ścią z a w ie s z k i (ry c. 3: 13), p a c io re k sz k la n y (ryc. 3: 14), o s tro g ę b rą z o w ą z ż e la z n y m k o lc e m (ryc. 3: 15), d w a fr a g m e n ty o rn a m e n to w a n y c h b la s z e k z n ita m i, z d o b ią cy c h rz e m ie n ie u p rz ę ż y (ryc. 3: 23). J a k w y k a z a ły b a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e m a te ria łó w k o s t n y c h 3, g ró b 2/70 z a w ie ra ł s zc z ątk i d w ó c h o so b n ik ó w : m ężczy zn w w ie k u w c z e sn y m a tu r u s o r a z p r a w d o p o d o b n ie k o b i e t y w w ie k u ju v e n is . S p o śró d 36 g ro b ó w z a w ie ra ją c y c h m a te r ia ł k o s tn y 30 b y ło
g ro b a m i p o je d y n c z y m i, a 6 z a w ie ra ło s z c z ą tk i p o d w ó c h o so b n ik ó w k a żd y . W śró d g ro b ó w p o je d y n c z y c h s z c z ą tk i m ę ż cz y z n z a w ie ra ło 7 g ro b ó w , z czego ty lk o je d e n o s o b n ik o s ią g n ą ł w ie k m a tu r u s . K o b ie ty p o c h o w a n e z o sta ły w 12 g ro b a c h , z te j lic z b y 4 o s ią g n ę ły w ie k m a tu r u s . W d w ó c h g ro b a c h p o d w ó jn y c h k r y ją c y c h s z c z ą tk i m ę ż cz y z n y i k o b ie ty , m ę ż cz y ź n i o sią g n ę li w ie k m a tu r u s , z aś k o b ie ty , je d n a w ie k
a d u ltu s , d ru g a w ie k ju v e n is . W je d n y m g ro b ie stw ie rd z o n o s z c z ą tk i m ę ż cz y z n w w ie
k u m a tu r u s o ra z d z ie ck a . W trz e c h g ro b a c h z a w ie ra ją c y c h s z c z ą tk i k o b ie ty i d z ie c k a ty lk o w je d n y m p rz y p a d k u k o b ie ta o sią g n ę ła w ie k m a tu r u s . P o je d y n c z e g ro b y d zieci i o so b n ik ó w m ło d o c ia n y c h d z ie lą s ię n a n a s tę p u ją c e g ru p y : w ie k ju v e n is — 2 g ro b y , w ie k j u v e n is lu b i n fa n s I I — 1 g ró b , w ie k i n fa n s I I — 5 g ro b ó w , w ie k i n fa n s I — 3 g ro b y . Z p o c h ó w k ó w k o ń s k ic h o m ó w ię szczegółow o g ró b 1, o d sło n ię ty n a g łę b o k o śc i o d 40 do 85 cm (ryc. 4). K ry ł o n d w a s z k ie le ty k o ń s k ie z w ró c o n e g ło w a m i w k i e r u n k u p o łu d .-w sc h ó d ., le ż ąc e n a p ra w y c h b o k a c h , z p o d g ię ty m i n o g a m i (ryc. 5). K o ń 1 z a
j-3 B a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e s z c z ą tk ó w k o s tn y c h z T u m ia n p rz e p ro w a d z iła d r A lin a W i e r c i ń s k a z P r a c o w n i A n tro p o lo g ic z n e j P a ń s tw o w e g o M u zeu m A rc h e o lo g ic z n e g o w W arsz a w ie.
R yc. 5. G ró b k o ń s k i 1/70
R yc. 6. G ró b k o ń s k i 1/70
R y c. 7. G ró b k o ń s k i 1/70
£650 K R O N I K A N A U K O W A
m o w a ł w sc h o d n ią , zaś k o ń 2 z a c h o d n ią część g ro b u . K o ń 2 le ż a ł n a le w y m b o k u k o n ia 1 z g ło w ą s k ie ro w a n ą do ty łu , w k ie r u n k u p ó łn o c n o -z a c h o d n im . S ta n z ac h o w a n ia s z k ie le tu k o n ia 2 b y ł z n a c z n ie g o rsz y n iż s z k ie le tu k o n ia 1. K o ń 1 m ia ł w p y s k u w ę d z id ło ż e la z n e (ryc. 5: 1), n a le w e ) szczęce ż e la z n ą s p rz ą c z k ę (ry c. 5: 2), w o k o lic y ło p a tk i ż elaz n ą s p rz ą c z k ę (ryc. 4: 8), ż e la z n e o k u c ie od p a s k a p rz y ty ln y c h k o ń c z y n a c h (ryc. 6: 6). K o ń 2 m ia ł p y s k s k rę p o w a n y w ę d z id łe m ż elaz n y m (ry c. 6: 7) o zd o b io n y m b la s z k a m i s re b r n y m i, o k u c ie ż e la z n e od p a s k a p rz y ż e b ra c h (ry c. 6: 9). P o d s z k ie le ta m i ob u k o n i, n a g łę b o k o śc i 1,17 m o d k ry to : o r n a m e n to w a n y g rz e b ie ń (ryc. 7: 10) ra z e m z n o ż y ca m i (ryc. 7: 12) o ra z s ie rp ik o w a ty n o ż y k (?) ż elaz n y (ryc. 7: 11). W zesp o le ty m z lo k a lizo w a n o r ó w n ie ż d w a fr a g m e n ty p rz e d m io tó w z b rą z u
(ryc. 6: 3, 4) o ra z f r a g m e n t s r e b r n e j o z d o b y u p rz ę ż y (ryc. 6: 5).
N a je fe k to w n ie js z e w y p o sa ż e n ie p o s ia d a ł k o ń 11, z g ro b u 6. W p y s k u z n a jd o w a ło s i ę w ę d zid ło ż e la z n e z d o b io n e s re b re m i b rą z e m , n a g ło w ie r e s z tk i s k ó rz a n e j u p rz ę ży , •z p ię c io m a b rą z o w y m i ro z e tk a m i łą c z ą c y m i e le m e n ty s k ó rz a n e i trz e m a p o d łu ż n y m i z a k o ń c z e n ia m i rz e m ie n i z b rą z u , zd o b io n y c h b rą z o w y m i b la sz k a m i, p rz y tw ie r d z o n y m i do rz e m ie n n y c h p a sk ó w n ita m i b rą z o w y m i ze s re b rn y m i łe b k a m i. P r z y że b r a c h , o d s tro n y w s c h o d n ie j z n alez io n o s iln ie s k o ro d o w a n e n o ż y ce ż elaz n e . N a g ło w ie k o n ia z a c h o w a ły się n ie w ie lk ie fr a g m e n ty s k ó ry z re s z tk a m i s ie rśc i. W ja m ie g ro b o w e j g łę b o k ie j n a 1,70 m z n a la z ły s ię ró w n ie ż d w a f r a g m e n ty n a cz y ń . M a te ria ł z a b y tk o w y u z y s k a n y w t r a k c ie b a d a ń p o c h ó w k u k o ń s k ie g o 6/70 w n o si n o w e e le m e n ty do p ró b r e k o n s tr u k c ji rz ę d u k o ń s k ie g o z in te re s u ją c e g o n a s o k re s u 4. B a d a n ia o c h a ra k te r z e so n d a ż o w y m p rz e p ro w a d z o n o n a s ta n o w is k u 2 — „ R y b a e z ó w k a ” , g dzie p r z e b a d a n o łą c z n ie 103,5 m 2. T rz y w y k o p y o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 75 m 2 zało żo n e n a k u lm in a c ji p ia sz c z y ste g o w z n ie s ie n ia u s ia n e g o f r a g m e n ta m i n a c z y ń , z n a jd u ją c e g o się p o d u p ra w ą , n ie u ja w n iły śla d ó w w a rs t w y k u ltu r o w e j. T rz y w y k o p y z ało żo n e w p o b liż u je z io ra , 14,2 m n a p o łu d n io w y w sc h ó d od b u d y n k u m ie s z k a ln e g o „ R y b a c z ó w k i”, ■ujaw niły o b ecn o ść w a r s t w y k u ltu r o w e j, b a r w y c z a rn e j, z a w ie ra ją c e j sp o ro f r a g m e n tó w n a c z y ń i k o ści. W so n d a ż u 1 o d sło n ię to n ie re g u la rn e g o k s z ta łtu ja m ę o w y m ia ra c h 1,10 X 0,75 m , g łę b o k ą n a 0,30 m z a w ie ra ją c ą m .in . fr a g m e n ty n a c z y n ia d w u - sto ż k o w a te g o . J a m a o d s ło n ię ta w s o n d a ż u 3 m ia ła k s z ta łt k o lis ty . W y m ia ry je j w y n o s i ł y 2,70 X 2,40 m , zaś m ią ż sz o ść w y p e łn is k a 1,05. Z a w ie ra ła o n a s p o rą lic z b ę f r a g m e n
tó w n aczy ń , k o ści z w ie rz ę c y c h o ra z z a p in k ę b rą z o w ą z p o d w in ię tą n ó ż k ą.
U z y sk a n e p rz y „ R y b a c z ó w c e ” r e z u lta ty w y ja ś n iły c h a r a k t e r s ta n o w is k a . Z n a j d o w a ła się ta m o sad a , z a p e w n e w sp ó łc z e sn a c m e n ta rz y s k u . K o n ty n u a c j a b a d a ń w y d a j e się n ie o d z o w n a d la p e łn ie jsz e g o w y ja ś n ie n ia c h ro n o lo g ii o sad y , u c h w y c e n ia •elem en tó w je j p rz e s trz e n e g o ro z p la n o w a n ia i p o z n a n ia z a ję ć m ie sz k a ń c ó w . N a t e r e n ie p rz y le g a ją c y m do szk o ły p o d s ta w o w e j w T u m ia n a c h w y k o n a n o w y k o p so n d ażo w y ό p o w ie rz c h n i 25 m 2, s tw ie r d z a ją c b r a k w a r s t w y lu b o b ie k tó w a rc h eo lo g icz n y c h . T y m s a m y m w y ja śn io n o , że s ą s ia d u ją c e z c m e n ta r z y s k ie m od s tr o n y p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j w z n ie s ie n ie je s t p o d w z g lę d e m a rc h e o lo g ic z n y m ja ło w e . W y n ik i b a d a ń , j a k i e u z y sk a n o w 1970 r., p o z w a la ją sąd zić, że trz e c ia k a m p a n ia w y k o p a lis k o w a z a k o ń c z y p ra c e n a te re n ie c m e n ta rz y s k a , a b y ć m o że ta k ż e o sa d y n a „ R y b a c z ó w c e ”, g d z ie z a g o s p o d a ro w a n ie t e r e n u s ta n o w ić b ę d z ie p rz e sz k o d ę d la sz e rz e j z a k ro jo n y c h p ra c w y k o p a lisk o w y c h .
4 D a w n ie js z e p ró b y re k o n s tr u k c ji rz ę d u k o ń sk ieg o , w szczeg ó ln o ści zaś u z d y n a p o d s ta w ie o d k ry ć w T u m ia n a c h p rz e d s ta w ił W . L a B a u m e , A l tp r e u s s is c h e s Z a u m -
