Dr Jerzy Gałkowski
Rola pracy
w doskonaleniu człowieka
Próbując określać istotę pracy bierce się zazwyczaj
za punkt wyjścia potrzeby ludzkie. Jednakie może pro
wadzić to do wielu nieporozumień, bowiem złożoność
osoby ludzkiej nie pozwala na jednoznaczne określenie
potrzeb, których zaspokajanie można uznać za pracę.
Powstaje też pytanie, czy każde zaspokajanie potrzeb
ludzkich jest pracę, czy też jest nią tylko specjalny spo
sób ich zaspokajania. Analiza treści potrzeb nie może
więc stanowić wystarczającej podstawy do opisania
istoty pracy. Konieczne jest cofnięcie się do właściwego
podmiotu tych potrzeb, do człowieka i uchwycenie
związku pomiędzy nimi, sposobem jego istnienia a przed
miotem potrzeb i działań.
N
ajogólniej rzecz biorąc potrzeba w yraża się przez brak i nadmiar. Brak wskazuje na niepełność człowieka, na konieczność uzupełnienia go przez to, co jest wobec niego zewnętrzne. Natomiast nadmiar wskazuje na potrzebę oddawania swej energii światu zewnętrznemu. Między tym wewnętrz nym brakiem w człowieku a nadmiarem ist nieje specyficzne powiązanie. Proces dopeł niania się i rozładowania niejako energii dla uzyskania tego, co zaspokoi brak, nie do konuje się spontanicznie ani bezpośrednio, lecz tylko i wyłącznie za pośrednictwem świa ta zewnętrznego. Ta cecha procesu zaspoka jania potrzeb pokazuje, że właściwym sposo bem istnienia człowieka jest bycie-w-świecie pojmowane jako konieczny związek człowie ka ze światem zewnętrznym. Każde działa nie ludzkie dokonuje się w świecie, ze wzglę du na świat lub ze względu na relacje czło wieka ze światem. Tworzy ono nie tylko rze czy, lecz i wartości. W sobie samym człowiek nie znajduje tworzywa, z którego mógłby utworzyć potrzebne mu wartości, nie znajduje ich też gotowych w świecie zewnętrznym. Są one tworzone przez człowieka dzięki w ła ściwej mu energii w kontakcie ze światem. Wytwarzanie wartości w kontakcie ze świa tem nie jest dowolną formą aktywności czło wieka w świecie, lecz jest pewną konieczno ścią. Dlatego też w ż.yeiu człowieka niezbędny jest dynamizm, istnienie aktywne, rozwija jące to, co w człowieku jest najlepsze, naj ważniejsze, najgłębsze, czyli to, co rozwija samego człowieka — jego człowieczeństwo.Dzieje świata są historią zmiennych form dynamizmu ludzkiego. Tak widziany świat jest nie tylko tworzywem ludzkich wartości 1 miejscem bytowania człowieka, ale jest rów- niez dla niego zadaniem. Działanie może Przybierać różne formy ze względu na różne cele i różne sposoby jego realizacji. Między nymi można wyróżnić aktywność zmierza-
p C^ ,do dopełnienia człowieka przez podpo-
ządkowanie mu świata, poprzez przyswojenie so- Ten sposób bycia-w-świecie nazwiemy Pracą.
Piaca jednak nie obejmuje wszystkich re- ch człowiek — świat, lecz jedynie te, w orych człowiek podporządkowuje sobie świat. Nie można jednak utrzymywać, że pra ca powoduje podporządkowanie jednych ludzi
t ugim na innej płaszczyźnie niż tylko wyni- ającej z dobrowolnej zgody na pełnienie ta mo ról społecznych, które są logicznym następstwem określonego podziału pracy.
spólne akty tworzenia ustalają pewną hie rarchię społeczno-zawodową, nie naruszającą Jednak podstawowej relacji człowieka do człowieka, opartej na niezbywalnej i nadrzęd nej wartości — godności osoby ludzkiej. Su werenność tej godności musi być strzeżona Przez prawa moralne i dlatego nie można oderwać procesu pracy od moralności.
Zawężenie procesu pracy tylko do pewnego aspektu działania człowieka-w-świecie nie oznacza odrzucenia kreacyjnego wpływu pra cy na człowieka. Praca nie jest — jak to
Praca jest istotnym czynnikiem kulturo wego i społecznego rozwoju ludzkości, ale równocześnie jest ważnym czynnikiem w rozwoju samego człowieka, jest czyn nikiem jego rozwoju moralnego.
przez długi czas uważano — czynnikiem o- graniczającym czy poniżającym człowieka. Praca niewątpliwie tworzy człowieka, nie jest to jednak tworzenie .pełne ani tworzenie od początku. Jest ona działaniem człowieka już istniejącego i ina istniejącego już człowieka oddziaływa. Nie istnieje poza człowiekiem ani tym bardziej przed człowiekiem, lecz jest przejawem jego sposobu istnienia. Złożoność człowieka i niemożliwość zredukowania jego ambicji i możliwości do wymiaru świata poz wala stwierdzić, że podporządkowanie świa ta człowiekowi jest tylko jednym ze sposo bów samorealizacji ludzkiej, choć niewątpli wie sposobem o fundamentalnym znaczeniu. Praca nie ujawnia jednak w pełni możliwo ści ludzkich i nie w niej wyraża się w pełni ludzkie życie.
Jest ona jednak jednym z zasadniczych czynników tworzących więź społeczną, a tym samym tworzących społeczeństwo. Społeczny charakter istnienia człowieka ujawniający się w pracy pozwala na formułowanie i poszuki wanie problemów należących do etyki, a do tyczących społeczności w działaniu, w pro cesie przetwarzania rzeczywistości. Współ tworząc społeczeństwo, praca współtworzy wartości, a tym samym domaga się zastoso wania wobec niej również innego rodzaju norm niż tylko normy technologiczne czy bio- techniczne. Tych norm, norm moralnych w y maga współżycie ludzi w procesie tworzenia. Praca więc jest sferą życia społecznego do magającą się norm moralnych, a zarazem jest jednym z czynników normy te kształtujących. Ponieważ zaś moralność dotyczy samej istoty człowieka, praca jest i w tym zakresie czynni kiem kształtującym i tworzącym samo czło wieczeństwo. Nie można zgadzać się z twier dzeniem, że praca jest jedynym źródłem i je dyną podstawą moralności, ale jest nim o ty le, o ile jest organizatorem i twórcą życia ludzkiego.
P
odmiotowe ujęcie pracy wyznacza jedyną drogę do pełnego określenia istoty pracy. Przedmiotowe cechy pracy nie mogą być ujęte w jej definicji. Nie należą one do jej istoty ze względu na zasadniczą zmienność historyczną form pracy. Przed miotowa technika p o d p o r z ą d k o w y w a n ia -so-bie świata uzależniona jest od rozwoju cywi
lizacyjnego, od rozwoju nauki, technologii, a także od stopnia rozwoju organizacji społe czeństwa i dlatego jest historycznie zmienna. Jedyną stałą cechą przedmiotową, którą moż na uchwycić jest to, że celem pracy jest pod porządkowanie sobie świata. Inne jej przed miotowe cechy dotyczą nie pracy w ogóle, ale jej przejawów w konkretnej cywilizacji, czy w danym momencie historycznym.
Na zakończenie spróbujmy więc sformuło wać definicję pracy. Praca jest to aktywne zachowanie się człowieka wobec świata, pod legające normowaniu etycznemu, wynikające z jego niesamowystarczalności, przejawiającej się w potrzebach, realizowane w ludzkim czy nie, ujęte w aspekcie podporządkowania so bie świata, dla pośredniego zaspokojenia swoich potrzeb, a mające charakter ambiwa lentny, tzn. charakteryzujące się parami prze ciwstawnych cech jak: trud — łatwość, cier pienie — radość, konieczność — wolność itd. Można więc powiedzieć, że praca jest istot nym czynnikiem kulturowego i społecznego rozwoju ludzkości, ale równocześnie jest waż nym czynnikiem w rozwoju samego człowie ka, jest czynnikiem jego rozwoju moralnego.
Człowiek istnieje dzięki czerpaniu ze świata jego energii, energii przyrodniczej, co jeszcze bardziej podkreśla jedność układu człowiek — świat. Zarazem człowiek spontanicznie, co nie oznacza automatycznie czy deterministycz nie, oddaje właściwą sobie, ludzką energię przekształcając ten świat. Przekształcanie to nie dokonuje się poza ludzką działalnością, siłami samej przyrody. Dostosowane jest do potrzeb, które nie mogą być zredukowane w pełni do sił przyrody. Wskazuje to, iż czło wiek będąc otwarty na świat i ze światem w pewnym sensie jednorodny, nie jest w tym świecie w pełni zatopiony, że ludzika ener gia nie .utożsamia się w pełni z energią przy rodniczą. Człowiek transcenduje, przekracza świat swoim istnieniem, swoimi potrzebami i swoim działaniem. A w ięc jego istnienie i działanie skierowane jest również i poza świat. Człowiek jest otwarty nie tylko na świat, ale otwarty jest na to, co jest poza światem, co jest poza doczesnością. Świat jest więc ojczyzną człowieka, ale nie jest nią w pełni. Jednak swoje ziemskie posłannictwo ludzie mogą zrealizować głównie dzięki pracy.
