Koncepcje intertekstualności

Manfred Pfister

Koncepcje intertekstualności

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 82/4, 183-208

O I N T E R T E K S T U A L N O Ś C I . III

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X X II , 1991, z. 4 P L IS S N 0031-0514

M A N FR E D P FIST E R

KONCEPCJE INTERTEKSTUALNOŚCI

1. Od „dialogowości” Bachtina do „intertekstualności” Kristevej

Term in „intertekstualność” jest młodszy niż rozmaite tradycyjne po­ jęcia obejm ujące odniesienia między tekstami, pojęcia, które term in ten na nowo i syntetycznie opisuje; jest też daleko młodszy niż sama rzecz [...]. Już w czasach antycznych teksty odnosiły się nie tylko w trybie imitatio

vitae bezpośrednio do rzeczywistości, ale w trybie imitatio veterum także

wzajemnie do siebie, a retoryka i w yrastająca z niej poetyka znajdowały dla tych w zajem nych odniesień między tekstam i stosowne, coraz bar­ dziej szczegółowe pojęcia, jakkolwiek nie umiały uchwycić ich ogólnej istoty. Term in „intertekstualność”, u k u ty w późnych latach sześćdziesią­ tych przez Ju lię K ristevą, nawiązywał wyraźnie do wcześniejszej apara­ tu ry pojęciowej, mianowicie do stworzonego przez Michaiła Bachtina po­ jęcia „dialogowości”, jak na to wskazywał już w tytule pierwszy, roz­ strzygający szkic K ristew ej: Bakhtine, le m ot, le dialogue et le roman i. Nawiązano tu do teoretycznej koncepcji, którą radziecki literaturo ­ znawca w ysunął w czasie rewolucji kulturalnej lat dwudziestych i w cią­ gu następnych dziesięcioleci rozwijał w studiach historycznych poświę­ conych Dostojewskiemu i Rabelais’mu, satyrze menippejskiej, karnaw a­ łowi i poetyce powieści. Większość tych prac została jednak udostępniona

[M anfred P f i s t e r — n iem ieck i badacz litera tu r y zajm u jący się dram atem , a ostatnio r ó w n ież p rob lem am i in tertek stu a ln o ści. A utor obszernego kom pendium

D a s D r a m a . T h e o r i e u n d A n a l y s e (1977, w serii „Inform ation und S y n th ese”). Inne prace z zak resu w ied zy o dram acie: D i e S h a k e s p e a r e - F o r s c h u n g i m 20. J a h r h u n ­ d e r t (1972), S t u d i e n z u m W a n d e l d e r P e r s p e k t i v e n s t r u k t u r i n e l i s a b e t h a n i s c h e n u n d j a k o b ä i s c h e n K o m ö d i e n (1974). W spólnie z U . B r o i c h e m w y d a ł zbiór I n t e r - t e x t u a l i t ä t (1985), gdzie poza K o n c e p c j a m i i n t e r t e k s t u a l n o ś c i zam ieścił jeszcze dw a s w o je tek sty.

P rzekład w ed łu g: M. P f i s t e r , K o n z e p t e d e r I n t e r t e x t u a l i t ä t . W zbiorze:

I n t e r t e x t u a l i t ä t . F o r m e n, F u n k t i o n e n, a n g l i s t i s c h e F a l l s t u d i e n . Hrsg. U. B r o i c h , M. P f i s t e r . T ü b in g en 1985, s. 1— 30.]

1 N a p isa n y w r. 1966, o p u b lik ow an y w „C ritique” 23 (1967, s. 438— 465) i z n ie ­ w ie lk im i zm ia n a m i w: J. K r i s t e v a, S é m é i o t i k è . R e c h e r c h e s p o u r u n e s é m a n a l y - s e . Paris 1969, s. 143— 173. W n in iejszej p u b lik a cji cyt. z: S ł o w o , d i a l o g i p o w i e ś ć .

T łu m a czy ł W. G r a j e w s k i . W antologii: B a c h t i n . D i a l o g — j ę z y k — l i t e r a t u r a .

rosyjskiej publiczności dopiero po rehabilitacji politycznej Bachtina we wczesnych latach sześćdziesiątych, a następnie w przekładach rozpo­ wszechniona na Zachodzie 2. Ponieważ dyskusja o intertekstualności toczy się w kontekście recepcji Bachtina, musimy wpierw zarysować jego stanowisko, w tej mierze przynajm niej, w jakiej ma ono znaczenie dla naszego wywodu.

W przeciwieństwie do rosyjskich formalistów, z którym i łączył Bach­ tina złożony stosunek napięć i inspiracji, punktem wyjścia jest dlań nie im m anentna teoria ewolucji literackiej, lecz kw estia związków między literatu rą a społeczeństwem i zarazem między sztuką a odpowiedzial­ nością:

Oprócz r z e czy w isto ści pozn an ia i czynu artysta sło w a z a sta je ró w n ież literatu rę: m u si w a lczy ć ze sta ry m i form am i litera ck im i a lb o o n ie, korzystać z n ich i tw orzyć ich k om binacje, p rzezw yciężać ich opór alb o zn ajd ow ać w n ich oparcie; jed n ak że u p od staw tego ruchu i w a lk i tk w i bardziej istotn a, p ie r ­ w o tn ie decyd u jąca w a lk a z rzeczy w isto ścią poznania i czynu <...) ®.

W uryw ku tym w arto zwrócić uwagę na dwie sprawy: „inter- tekstualne” odniesienie do zastanej literatu ry jest czymś w tórnym wobec bezpośredniego odniesienia do rzeczywistości, a w wyliczeniu modalności odniesienia do zastanej tradycji literackiej, w sposób im m anentnie w ar­ tościujący, na pierwszym miejscu wymienia się zawsze odniesienie anta- gonistyczne. Ten stylistyczny szczegół sygnalizuje już dominującą este­ tyczną, ale także polityczną opozycję wartości w myśli Bachtina; jawna rozpraw a między rozbieżnymi stanowiskami, którą Bachtin nazywa „dia­ logiem”, przeciwstawiona jest „monologowemu” utw ierdzaniu tradycji i autorytetu.

Te dwie zasady dialogowości („dialogicznost’ ”) i monologowości okreś­ lają, według Bachtina, zarówno społeczeństwo, jak język i sztukę. A uto­ ry tarn e i hierarchicznie zbudowane społeczeństwo będzie usiłowało lan ­ sować monologową afirm ację stałego konsensusu, zastygłych prawd, pod­ czas gdy zasada dialogu w sferze polityki i życia społecznego stanowi wyzwanie i zagrożenie dla roszczeń scentralizowanej władzy i prawdy. W sferze językowej odpowiadają temu dwie wzajemnie sprzeczne ten ­ dencje: z jednej strony język monologowo ujednolicony, z drugiej strony różnojęzyczność, dośrodkowe siły językowej homogenizacji i odśrodkowe siły wielości dialektów, socjolektów i idiolektów, „centralizacja i decen­ tralizacja, integracja i dezintegracja” 4. W tym polu napięć znajduje się również literatura, a jej pozycja przesuwa się w toku historycznego roz­ woju według zmieniających się określeń poszczególnych gatunków:

P odczas gdy g łó w n e odm iany gatu n k ów p oetyck ich rozw ijają się w p olu o d d ziaływ an ia in tegru jących i cen tralizu jących sił dośrod k ow ych życia sło w n o - -id eologiczn ego, p o w ieść i ciążące ku niej gatu n k i prozy artystyczn ej k sz ta ł­ to w a ły się h isto ry czn ie w polu od d ziaływ an ia sił d ecen tralizu jących , od środ k o­ w y ch . K iedy p oezja ro zw ią zy w a ła w w y so k ich , o ficja ln y ch sferach sp o łeczn o

-г [Tutaj w orygin ale in form acja o n iem ieck ich przekładach prac B achtina. — P rzy p is red.]

8 M. B a c h t i n , P r o b l e m t r e ś c i , m a t e r i a ł u i f o r m y w a r t y s t y c z n e j t w ó r c z o ś c i j ę z y k o w e j . W: P r o b l e m y l i t e r a t u r y i e s t e t y k i . P rzełożył W. G r a j e w s k i . W ar- .sza w a 1982, s. 39.

-id eo lo g iczn e zad an ie k u ltu raln ej, n arodow ej i p olityczn ej cen tra liza cji św ia ta sło w n o -id eo lo g iczn eg o — z dołu, z jarm arcznych scen ek dobiegała b ła zeń sk a różn ojęzyczn ość, p rzedrzeźniano w sz y stk ie „ języ k i” i d ialek ty, ro zw ija ła się literatu ra f a b l i a u x i szw an k ów , u liczn ych piosenek, przyp ow ieści, an egd ot, w których n ie b y ło żadnego język ow ego centrum , gd zie toczyła się ży w a gra „ język am i” poetów , u czonych, m n ich ów , ry cerzy itd., gd zie w s z y stk ie „ języ k i” b yły m ask am i i n ie b y ło p raw d ziw ego i bezsp orn ego ję z y k a - tw a r z y 5.

Nowożytna powieść „dialogowa” jest wyrazem tego galileuszowego przełomu decentralizacji świadomości językowej i — od Rabelais’ego do Dostojewskiego — wchłania wywrotowy potencjał satyry m enippejskiej i karnawałowości, podczas gdy poezja oraz pewien n u rt w powieści, będą­ cy kontynuacją „monologowego” eposu, od powieści rycerskiej przez po­ wieść barokową aż do Tołstoja, albo odznacza się jednolitą literackością, albo hierarchicznie i centralistycznie porządkuje różnojęzyczność 6. W ra ­ mach proklam owanej przez siebie „m etalingw istyki”, która w przeciw ień­ stwie do lingwistyki ma się zajmować „językiem w jego konkretnym , żywym całokształcie” oraz różnicami między „homofonicznym a polifo­ nicznym użyciem słowa w literaturze pięknej” 7, Bachtin bada dialogową różnojęzyczność w powieści i przyjm uje dwa rozróżnienia: po pierwsze, między mową autora a osadzonymi w niej wypowiedziami bohaterów, i po drugie, między dwoma możliwymi nastaw ieniam i słowa, które może być „zwrócone (...) ku przedmiotowi mowy, a jednocześnie nastaw ione na i n n e s ł o w o , n a m o w ę c u d z ą ” 8. W ynikają stąd trzy typy słowa w prozie: 1) słowo bezpośrednio nakierowane na przedm iot, 2) zobrazowane lub uprzedmiotowione słowo postaci, które samo w praw ­ dzie nakierowane jest przedmiotowo, ale zarazem jest przedm iotem ukie­ runkow ania, mianowicie kierunek nadaje mu autor bądź narrato r, i wreszcie 3) słowo dwugłosowe, w którym nakładają się na siebie dwa pierwsze typy i gdzie głosy autora oraz cudzej mowy brzmią jedno­ cześnie, a przeto współistnieją tu ze sobą dwa ukierunkow ania znacze­ niowe.

R óżnojęzyczna m ow a, w p row ad zan a do p o w ie śc i <...), jest c u d z ą m o w ą w c u d z y m j ę z y k u , służącą p ośred n iem u w yrażan iu in ten cji a u torsk ich . S łow o tak iej m o w y jest szczególn ym sło w em d w u g ł o s o w y m . N a leży je d n o ­ c ześn ie do d w ó ch m ó w ią cy ch i jed n ocześn ie w y ra ża d w ie różne in ten cje: b e z ­ pośrednią in ten cję p o sta ci m ów iącej i pośrednią — autorską. (...) P rzy ty m dw a gło sy są tutaj d ialogow o pow iązan e, ja k gd yb y w ied zą o sobie (podobnie jak d w ie rep lik i d ialogu w ied zą o sobie i są fo rm u ło w a n e na p o d sta w ie tej

8 I b i d e m , s. 98.

• P ogląd te n m u si n atu raln ie budzić zastrzeżen ia, zw łaszcza je ś li ch od zi o z a li­ czanie lir y k i ry cza łtem do m onologizm u, przy czym a b so lu ty zu je się ok reślon e ty p y h isto ry czn e — k la sy cy sty czn ą odę, liry k ę przeżycia — ja k o m od el p o w szech n y , a pom ija się lir y k ę m od ern istyczn ą. Por. R. L a c h m a n n , D i a l o g i z i t ä t u n d p o e ­ t i s c h e S p r a c h e . W zbiorze: D i a l o g i z i t ä t . Hrsg. R. L a c h m a n n, M ü n ch en 1982, s. 51—62. 7 M. B a c h t i n , T y p y s ł o w a p r o z a t o r s k i e g o . S ł o w o w d z i e l e D o s t o j e w s k i e g o . W: P r o b l e m y p o e t y k i D o s t o j e w s k i e g o . P rzełożyła N. M o d z e l e w s k a . W arszaw a 1970, s. 275— 276. 8 I b i d e m , s. 281.

w za jem n ej w ied zy), jak gd yb y toczą m ięd zy sobą rozm ow ę. S ło w o d w u g ło so w e je s t zaw sze w e w n ętrzn ie zd ialogizow an e ·.

Formam i tej dwugłosowej prozy narracyjnej są: ironiczna stylizacja, wyobcowujący skaz, parodia, u k ryta polemika albo replika dialogowa, która w sposób mniej lub bardziej jaw ny zawiera w sobie wypowiedź poprzedzającą, a cechą wspólną wszystkich tych form jest to, że poje­ dyncze słowo traci swój wym iar absolutny, nie może już bronić się jedną, kanoniczną prawdą, podlega zakwestionowaniu i jest perspektywicznie zrelaty wizo wane oraz może zdystansować się samo od siebie. Powieść polifoniczna stanowi zatem tylko model tego, co istnieje już uprzednio w doświadczeniu żywego języka, mianowicie że „pomiędzy słowem a przedmiotem, słowem a osobą mówiącą rozpościera się nieustępliwa, często praw ie nieprzepuszczalna sieć innych, cudzych słów o tym samym przedmiocie, na ten sam tem at”:

W szelkie k on k retn e sło w o (w yp ow ied ź) zn ajd u je przedm iot, ku którem u je s t sk iero w a n e, zaw sze, b y tak rzec, ju ż om ów ion y, p rzed ysk u tow an y, o ce­ n ion y, u k ryty w oddalającej go m gle lub, p rzeciw n ie, przyb liżon y św ia tłe m w cześn iej w y p o w ied zia n y ch o n im słów . (...) S ło w o zw rócon e ku ow em u p rzed­ m io to w i w łącza się w to d ialogow o z a k ty w izo w a n e i poruszone śro d o w isk o cu d zych słó w , ocen i ak cen tów , w p lą tu je się w ich sk o m p lik o w a n e sto su n k i w za jem n e, upodabnia się do jed n ych , k o n tra stu je z in n ym i, z in n y m i jeszcze — przecina; w sz y stk o to m oże w isto tn y sposób k ształtow ać słow o, odkładać się w e w szy stk ich w arstw a ch jego sensu, kom p lik ow ać jego ek sp resję, w p ły w a ć na c a ły jego sty listy czn y w yraz 10.

Bachtinowska koncepcja dialogowości uwzględnia przede wszystkim dialog głosów w obrębie poszczególnego tekstu albo poszczególnej w y­

powiedzi, dialog, który następnie w powieści polifonicznej jako „m ikro- kosmosie różnojęzycznej mowy” idealiter zawiera „wszystkie społeczno- -ideologiczne głosy epoki” n . Natom iast odniesienie pojedynczych głosów w tekście do tekstów zastanych, a tym samym właśnie to odniesienie, wokół którego skupia się dyskusja nad intertekstualnością, w ydaje się w analizach Bachtina wtórne. Teoria Bachtina jest tedy głównie i n t r a- t e k s t u a l n a , a nie i n t e r t e k s t u a l n a . Cudze słowa zaś i cudze wypowiedzi, do których odnosi się dzieło sztuki słowa, w perspektyw ie Bachtina nie m ają charakteru przede wszystkim literackiego, ale skła­ dają się na „społeczno-ideologiczne głosy epoki”, ogólny dyskurs czasów, w którym dyskurs literacki stanowi tylko wąski wycinek. Teoria B achti­ na, nie przyznając uprzywilejowanego statusu odniesieniom między

tekstam i l i t e r a c k i m i , różni się zasadniczo od prac T. S. Eliota

(Tradycja i talent indyw idualny, 1919) albo J. Tynianowa (O ewolucji literackiej, 1927), głoszącymi, że literatu ra rozwija się przede w szyst­

kim w reakcji na literatu rę zastaną; ponadto różni się od nich także o tyle, że dla Bachtina rozstrzygające jest nie diachroniczne odnie­ sienie między tekstem dawnym a nowym, ale synchroniczne — między

9 M. B a c h t i n , S ł o w o w p o w ieści. W: P r o b l e m y l i t e r a t u r y i e s t e ty k i , s. 161— I b i d e m , s. 102— 103.

11 I b i d e m , s. 264.

wypowiedzią własną a cudzą 12. I naw et wówczas, gdy Bachtin zajmuje się bezpośrednio odniesieniem tekstów literackich literatu ry zastanej, jak w pow tarzających się wywodach na tem at parodii, „gatunków włączo­

nych” 13 albo ludzi „literackich”, którzy jak Don Kichot albo pani Bovary widzą życie przez filtr literatu ry u , chodzi mu jedynie o odniesienia ge- neryczne, o odniesienia tekstów do gatunków albo konwencji stylistycz­ nych, a nie o związki między danym tekstem a danym indyw idualnym „pre-tekstem ”, co stanowi główny przedm iot dyskusji o intertekstualności.

Kto szuka u Bachtina retorycznej typologii form literackich odniesień intertekstualnych, będzie tedy rozczarowany jego pracami, sięgającymi głęboko w sferę filozofii kultury. Jakoż K risteva w swojej recepcji Bach­ tina kierowała się innym i motywami i widziała w nim właśnie teoretyka, któ ry przełam ał statyczny strukturalizm schematów klasyfikacyjnych:

<...) B ach tin jako jed en z p ierw szy ch zastąp ił statyczn ą seg m en ta cję te k s­ tó w m odelem , w k tórym struktura litera ck a n i e j e s t c z y m ś z a s t a n y m , le c z w y p r a c o w u j e się w rela c ji do i n n e j struktury. Tę d yn am izację stru k tu ralizm u u m o żliw ia koncep cja „słow a lite r a c k ie g o ”, w której n ie jest ono p u n k tem (jakim ś u stalon ym sen sem ), lecz n ak ład an iem się p o w ierzch n i tek sto w y ch , dialogiem k ilk u tek stów : pisarza, adresata (lub postaci), a k tu a ln e­ go lub p rzeszłego k on tek stu k u ltu r a ln e g o 15.

Bachtinowska koncepcja dialogowości to kw intesencja dynamizacji, ba — rewolucjonizacji, i to nie tylko strukturalizm u. Bachtin nie tylko opisywał zasadę relatyw izacji stanowisk, słowa „zastrzegającego się” i samokrytycznego, podważania wszelkiego oficjalnego monologizmu, k ar­ nawałowej profanacji świętości i wzniosłości oraz wywrotowego kwestio­ now ania potężnych autorytetów , ale także bronił tej zasady i propagował ją, a tym samym zwracał się przeciwko postępującem u usztyw nianiu po- rew olucyjnej radzieckiej polityki k ulturalnej oraz kanonizacji realizmu socjalistycznego. Właśnie ów ładunek krytyczno-ideologiczny zafascyno­ wał K ristevą w Bachtinowskiej idei dialogowości; wraz z innym i pisa­ rzam i kręgu „Tel Quel” chciała w rew olucyjnie podminowanych późnych latach sześćdziesiątych użyć go w walce z „burżuazyjną ideologią” gło­ szącą autonomię i tożsamość indyw idualnej świadomości oraz zakłada­ jącą zam knięty charakter tekstów i ich sensu 16. Doszło przy tym do za­ sadniczego przesunięcia akcentów, co po części zacieśniało, po części roz­ szerzało oryginalną koncepcję Bachtina.

Takie przesunięcie akcentów widoczne jest w miejscu, gdzie K risteva po raz pierwszy explicite wprowadza term in „intertekstualność” :

każdy tek st jest zb u d o w a n y z m o za ik i cy ta tó w , je s t w c h ło n ięciem i p rzek szta ł­ cen iem in n eg o tek stu . W m iejsce p o jęcia in tersu b iek ty w n o ści n arzu ca się p

oję-12 W sp ra w ie T yn ia n o w a i B ach tin a por. R. G r ü b e 1, Die G e b u r t d e s T e x t e s au s dem, T od d e r T e x te . W zbiorze: Dialog d e r T e x te . H rsg. W. S c h m i d , W. D. S t e m p e l . W ien 1983, s. 212 n. 18 B a c h t i n , S ł o w o w p o w ie ś c i , s. 157. 14 Ib id e m , s. 266. 15 K r i s t e v a , S ło w o , dialog i p o w ie ś ć , s. 394— 395. 1β Por. k rytyk ę K. W. H e m p f e r a w P o s t s t r u k t u r a l e T e x tt h e o r ie u n d n a r ­ r a t i v e Praxis . M ün ch en 1976. — K. S t i e r l e , W e r k u n d I n te r te x t u a l i t ä t . W zb io­ rze: D ialog d e r T e x t e , s. 7—26.

cie i n t e r t e k s t u a l n o ś c i ; m ow a p oetyck a jest do od czytan ia jako m ow a co najm n iej p o d w ó j n a 17.

Wprawdzie obraz tekstu jako mozaiki cytatów godzi się z Bachti- nowskim wyobrażeniem cudzych słów tkwiących we własnym tekście na praw ach cytatu, ale uogólnienie, że dotyczy to k a ż d e g o tekstu lite­ rackiego, pomija rozróżnienie tekstów homofonicznych i polifonicznych. Z drugiej strony zawężeniem koncepcji Bachtina w ydaje się twierdzenie, iż cytaty pochodzić m ają z jednego tylko innego tekstu. Ale może nie należy brać tego tak literalnie, skoro w innym fragmencie tej samej roz­ praw y K risteva precyzuje, że „słowo (tekst) jest przecięciem słów (te­ kstów), w którym można odczytać co najm niej jedno inne słowo (inny tekst)” oraz że słowo w tekście „jest zorientowane na uprzedni lub współczesny korpus literacki” 18. Również owa szersza koncepcja p re­ t e k s t u jako całości korpusu tekstów literackich w ydaje się zawężeniem w stosunku do Bachtina, który jak widzieliśmy, bynajm niej nie wyróż­ nia tekstów literackich jako źródła cudzej mowy. Jednakże i to ujęcie p re-tekstu jako całości korpusu tekstów literackich jest tylko prowizo­ ryczne, ponieważ w bezpośrednim sąsiedztwie cytowanego zdania Kristeva rozszerza pojęcie tekstu wręcz ponad intencje Bachtina: według niej Bachtin „umieszcza tekst w historii i w społeczeństwie, rozpatryw anych także jako teksty, które pisarz odczytuje i w które się włącza, pisząc je na nowo” 19.

Podczas gdy Bachtin rozróżnia wyraźnie między rzeczywistością hi­ storii i społeczeństwa z jednej strony a słowami, wypowiedziami i języ­ kiem z drugiej strony, u K ristevej pojęcie tekstu zostaje tak radykalnie zgeneralizowane w sensie ogólnej semiotyki kultury, że ostatecznie w s z y s t k o albo przynajm niej każdy system kulturow y i każda stru k ­ tu ra kulturow a ma być tekstem. To bezgranicznie rozszerzone pojęcie tekstu określa także explicite definicję intertekstualności w Problèmes

de la structuration du texte K ristevej:

B ęd ziem y n a zy w a li i n t e r t e k s t u a l n o ś c i ą taką in tera k cję te k s tu a l- ną, która dok on u je się w obrębie jed n eg o tek stu . D la św iad om ego p odm iotu in tertek stu a ln o ść to p o jęcie w sk azu jące, w ja k i sposób tek st odczytuje h istorię i w p isu je się w nią 80.

Pogląd, że historia i społeczeństwo są czymś, co jest czytane jak bądź jako tekst, należy brać pod uwagę, ilekroć K risteva mówi o tekście lub

17 K r i s t e v a , S ł o w o, d i a l o g i p o w i e ś ć , s. 396. Por. też d efin icję „przestrzeni in te r te k stu a ln e j” w S é m é i o t i k è (s. 255).

18 K r i s t e v a , S ł o w o , d i a l o g i p o w i e ś ć , s. 396, 395. Por. J. K r i s t e v a , L e

T e x t e d u r o m a n : A p p r o c h e s é m i o l o g i q u e d ’u n e s t r u c t u r e d i s c u r s i v e t r a n s f o r m a t i o ­ n e i l e . The H ague 1970, s. 67: „Aby zan alizow ać już n ie strukturę, ale ustrukturo- w a n ie p ow ieści, u m iejsco w im y ją w ca ło ści d a w n iejszy ch lu b w sp ó łczesn y ch tek s­ tó w lite r a c k ic h ”; s. 78— 79: „Zatem aby zbadać u stru k tu ro w a n ie p o w ieści jako p e w ­ ną tran sform ację, b ęd ziem y ro zp a try w a li ją jako d ialog w ie lu tek stów , jak o d i a ­ l o g t e k s t u a l n y albo lep iej jak o i n t e r t e k s t u a l n o ś ć ”.

19 K r i s t e v a , S ł o w o , d i a l o g i p o w i e ś ć , s. 395.

20 J. K r i s t e v a , P r o b l e m e d e r T e x t s t r u k t u r a t i o n e n . „L iteratu rw issen sch aft und L in g u istik ” II/2, s. 500. O ryginał u k azał się w „ N o u v elle C ritique” (li­ stopad 1968, s. 55— 64); ta sam a d osłow n ie d efin icja podana jest też w : J. K r i ­ s t e v a , N a r r a t i o n e t t r a n s f o r m a t i o n . „ S em eiotica” 1 (1969), s. 443.

0 tekstach; pogląd ten determ inuje też szczegółowe analizy K ristevej, przedstawione w pracy Le T e x te du rom an (1970) na przykładzie Jehan de S a in tré A ntoine’a de La Sales. W pracy tej, w końcowym rozdziale poświęconym intertekstualności, autorka omawia wprawdzie również od­ niesienia między późnośredniowiecznym tekstem narracyjnym a indy­ w idualnym i pre-tekstam i, ale te ostatnie wskazują tylko na obszerniejsze „teksty” myślenia scholastycznego, głosu miasta, dworskiego kultu jaźni 1 karnaw ału. Tekst jest tu zatem nie tylko aktualizacją jakiegoś systemu znaków, ale samym takim systemem 21, a ponadto nie jest już związany z językowym systemem znaków. Przy tak rozszerzonym pojęciu tekstu n i e m a już oczywiście tekstów n i e-intertekstualnych, intertekstualność nie jest już szczególną cechą określonych tekstów czy klas tekstów, ale zawiera się w samej tekstualności. Każdy tekst w każdej swej części i każdym aspekcie jest intertekstualny.

Ale wróćmy do pierwszego cytatu z K ristevej. Bardziej jeszcze niż rozszerzenie pojęcia tekstu, a tym samym bezgraniczne otwarcie kategorii pre-tekstów , dla owego przesunięcia akcentów w koncepcji Bachtina zna­ mienne jest, że według K ristevej pojęcie intersubiektyw ności przechodzi u Bachtina w pojęcie intertekstualności. Otóż trudno się z tym zgodzić, skoro Bachtin w coraz nowych sformułowaniach wiąże polifoniczne głosy z historycznym lub fikcyjnym podmiotem wypowiedzi, a w rozprawie O m etodologii badań literackich i h u m a n isty c zn y c h tak wyraźnie kła­ dzie nacisk na kontakt „osobowości” poza dialogowym kontaktem „mię­ dzy tekstam i”, że nauka o literaturze wydaje mu się możliwa tylko w powiązaniu z osobami, tj. z podm iotam i22. Dla K ristevej natom iast koncepcja intertekstualności jest teoretyczną dźwignią, której w kon­ tekście m arksistowsko-freudystycznej dekonstrukcji podmiotowości można użyć do poważenia burżuazyjnego pojęcia podmiotu autonomicznego i in­ tencjonalnego. A utor tekstu staje się tym samym jedynie projekcyjną przestrzenią intertekstualnej gry, zdolność twórcza zaś przechodzi na sam tekst:

W tej p ersp ek ty w ie d efin iu jem y tek st jako aparat tra n slin g w isty czn y , k tó ­ ry dokonuje red y stry b u cji porządku tek stu , u sta n a w ia ją c rela cję m ięd zy m ow ą kom u n ik acyjn ą, m ającą na celu bezpośrednią inform ację, a różnym i typ am i w y p o w ie d z i u p rzednich lub w sp ółczesn ych . T ek st jest zatem p rod u k tyw n ością, co znaczy: 1. jego sto su n ek d o języka, w k tórym się sytu u je, m a charakter r ed y stry b u ty w n y (d ek o n stru k ty w n ie-k o n stru k ty w n y ), a zatem pod lega k atego­ rio m raczej logiczn ym n iż czysto lin g w isty czn y m ; 2. jest perm u tacją tek stó w , in tertek stu a ln o ścią : w p rzestrzen i jed n eg o tek stu krzyżu je się i n eu tra lizu je w ie le w y p o w ied zi za czerp n iętych z in n ych te k s t ó w 2®.

21 Por. celn ą krytyk ę K. W. H e m p f e r a: P o s t s t r u k t u r a l e T e x t t h e o r i e u n d n a r r a t i v e P r a x i s , s. 53 п.; Ü b e r l e g u n g e n z u e i n e m G ü l t i g k e i t s k r i t e r i u m f ü r I n t e r ­ p r e t a t i o n e n u n d e i n k o m p l e x e r F a l l : D i e i t a l i e n i s c h e R i t t e r e p i k d e r R e n a i s s a n c e . W zbiorze: I n t e r p r e t a t i o n e n . D a s P a r a d i g m a d e r e u r o p ä i s c h e n R e n a i s s a n c e - L i t e r a ­ t u r . F e s t s c h r i f t f ü r A l f r e d N o y e r - W i d n e r . Hrsg. K. W. H e m p f e r , G. R e g n . W iesbaden 1983, s. 1— 31. 22 M. B a c h t i n , ;[ 0 m e t o d o l o g i i b a d a ń l i t e r a c k i c h i h u m a n i s t y c z n y c h]. T łu ­ m aczył S. Z a p a ś n i k . W antologii: B a c h t i n , s. 235.

28 K r i s t e v a , S é m é i o t i k è , s. 113. Identyczna defin icja znajduje się też w Le

Taka koncepcja bezpodmiotowej produktywności tekstu kryje się też za sformułowaniami takim i jak cytowana wyżej uwaga o tekście, który odczytuje historię; a w tej mierze, w jakiej aktywność i produktywność przypisyw ane są tekstowi i grze intertekstualnej, indyw idualny podmiot jako instancja intencjonalna znika — i to właśnie w dziedzinie poezji, która zgodnie z tradycją rom antyczną uchodzi wszak za ostatnie schro­ nienie nie wyobcowanej, autentycznej tożsamości. Albowiem — pisze K risteva — „Język poetycki, korzystając z tropów i szlaków semiotycz- nych, rozpraw ia się z podmiotem” 24. Wraz z indyw idualnym podmiotem autora znika jednak również indywidualność samego dzieła, które staje się jedynie wycinkiem uniwersalnego, kolektywnego tekstu. Znajdujący się pod wpływem K ristevej Michel Butor pisze:

N ie m a dzieł in d y w id u a ln y ch . D zieło jed n o stk i to coś w rodzaju w ęzła, p o w sta ją ceg o w ew n ą trz tk a n k i k u ltu row ej, w k tórej jed n ostk a n ie jest zan u ­ rzona, a le p o j a w i a s i ę . In d yw id u u m to od początku p ew ien m om en t ow ej tk an k i k u ltu ry. P od ob n ie d zieło jest z a w s z e d ziełem zbiorow ym . Zresztą w ła śn ie d la teg o in teresu je m n ie problem cytatu **.

„Decentralizacja” podmiotu, rozmycie tekstu i pojęcia tekstu oraz znak pozbawiony przez Derridę swego referencyjnego sygnifikatu, co redukuje komunikację do swobodnej gry sygnifikantów 26 — wszystko to w ywołuje obraz „uniwersum tekstów ”, gdzie poszczególne bezpodmioto- we teksty w drodze swoistego regressus ad infinitum odsyłają do innych tekstów i z zasady do wszystkich innych, ponieważ wszystkie są tylko cząstką jakiegoś „texte général [tekstu ogólnego]”, który pokryw a się z zawsze już „utekstowionym i” rzeczywistością i historią 27. Tak przed­ staw iają się podstawowe poglądy poststrukturalizm u 28 i dekonstrukcjo- nizmu 29, a owa zaw rotna perspektyw a określa też w dziejach teorii m iej­ sce, z którego wywodzi się i którem u zawdzięcza swoje powodzenie kon­ cepcja K ristevej. Koncepcja ta nie pozostała też koncepcją analityczną, zastrzeżoną dla n a u k i o literaturze, ale stała się programem nowej,

M Cyt. za: G r ü b e l , op. c i t . , s. 221. N a s. 220—222 przek on u jące w y w o d y na rzecz teorii in tertek stu a ln o ści, w której p o d sta w o w e zn aczen ie m a in sta n cja pod­ m iotu działań tek stu aln ych .

25 „L’A rc” 39 (1969), nr 2 (num er sp ecjaln y, p o św ięco n y B utorow i).

28 Por. R. C o w a r d , J. E 11 i s, L a n g u a g e a n d M a t e r i a l i s m : D e v e l o p m e n t s i n S e m i o l o g y a n d t h e T h e o r y o f t h e S u b j e c t . L ondon 1977. — R. W a r n i n g , I m i ­ t a t i o u n d I n t e r t e x t u a l i t ä t . Z u r G e s c h i c h t e l y r i s c h e r D e k o n s t r u k t i o n d e r A m o r t h e o ­ l o g i e : D a n t e , P e t r a r c a , B a u d e l a i r e . W zbiorze: I n t e r p r e t a t i o n e n , s. 298— 300.

27 Ch. G r i v e l , L e s U n i v e r s a u x d e t e x t e s . „L ittérature” 30 (1978), s. 25—50. W sp raw ie h isto rii jak o „ t e x t e g é n é r a l” por. J. D e r r i d a , A v o i r l ’o r e i l l e d e l a p h i l o s o p h i e . W zbiorze: É c a r t s : Q u a t r e e s s a i s à p r o p o s d e J a c q u e s D e r r i d a . Ed. L. F i n a s <i in .), P aris 1973, s. 310.

28 Por. k ry ty czn e o m ó w ien ie u H e m p f e r a , P o s t s t r u k t u r a l e u n d n a r r a t i v e P r a x i s , oraz zbiór: U n t y i n g t h e T e x t : A P o s t - S t r u c t u r a l i s t R e a d e r . Ed. R. Y o u n g . L ondon 1981.

28 Por. raporty z badań: Ch. N o r r i s , D e c o n s t r u c t i o n : T h e o r y a n d P r a c t i c e .

L ondon 1982. — J. C u l l e r , O n D e c o n s t r u c t i o n : T h e o r y a n d C r i t i c i s m a f t e r S t r u c t u r a l i s m . London 1983. — V. B. L e i t c h , D e c o n s t r u c t i v e C r i t i c i s m : A n A d ­ v a n c e d I n t r o d u c t i o n . L ondon 1983. — D i s p l a c e m e n t : D e r r i d a a n d A f t e r . Ed. M. K r u p n i c k . B loom in gton 1983.

radykalnie intertekstualnej p r a k t y k i pisania — zresztą poststru k tu - ralizm w ogóle usiłował dekonstruować starą opozycję między krytyką a produkcją artystyczną, nie tylko teoretycznie, ale również praktycz­ nie 30, podobnie jak „klasyczną” opozycję między podmiotem a przed­ miotem, tym, co własne, a tym, co cudze, pisaniem a czytaniem, głosem a pismem. Odniesienie do aktualnej praktyki pisarskiej oznaczało także zogniskowanie zainteresow ań wokół tekstów modernistycznych i postmo­

dernistycznych, które odzwierciedlają postulowany kryzys subiektywności albo też powstały w horyzoncie globalnej teorii intertek stu aln o ści31.

Tak dalekosiężne im plikacje w dziedzinie filozofii języka, epistemo­ logii i antropologii, jakie towarzyszą term inowi „intertekstualność” ze względu na okoliczności jego powstania, nie pozostały bez repliki. Coraz częściej zestawiano krytycznie koncepcję K ristevej z bardziej konkretną i mniej obciążoną ideologicznie koncepcją Bachtina albo też zachowywano tylko słowo „intertekstualność”, odarte z dalszych implikacji, aby defi­ niować je na nowo jako systematyczne pojęcie nadrzędne dla rozmaitych form konkretnych odniesień między poszczególnymi tekstam i — odnie­ sień, które zawsze były przedmiotem badań literaturoznaw czych (np. pa­ rodia, traw estacja, cytat, aluzja, przekład, adaptacja). Zarysujem y główne stanowiska tego sporu. Sama K risteva — w obliczu powszechnego w yra­

dzania się teorii intertekstualności w na wskroś tradycyjne badania źró­ deł i wpływów, które tylko dla ozdoby przybierają sobie modną ety ­ kietkę — zdystansowała się od dyskusji, rezygnując w znacznej mierze z posługiwania się term inem „intertekstualność”. W La R évolu tion du langage p o étiq u e (1974) zastępuje go exp licite term inem „tran sposition” :

T erm in „ in tertek stu a ln o ść” oznacza w ła śn ie taką tran sp ozycję jed n ego (lub w ielu ) sy stem u (system ów ) zn ak ów w inny; ale p o n iew a ż term in ten b y ł często n a d u ży w a n y w b a n a ln y m sen sie „k rytyk i źród eł” danego tek stu , w o lim y p o słu g iw a ć się term in em „ t r a n s p o z y c j a ”, który m a tę przew agę, że p re­ cyzu je, iż p rzejście od jed n eg o sy stem u zn aczącego do in n eg o w y m a g a n o w e j artyk u lacji zaw artości tetyczn ej — p ozycyjn ego w aloru en u n cjacyjn ego i d e - n o ta cy jn eg o 82.

Następna zaś książka K ristevej nosi tytu ł P o l y l o g u e33 — autorka unika skwapliwie term inu „intertekstualność”, ale w yraźnie nawiązuje do jego historii.

2. Uniw ersalny intertekst v e rsu s specyficzna intertekstualność

Nie możemy tu i nie chcemy przedstawić chronologicznie uporządko­ wanych dziejów badań i teorii, spróbujem y natom iast nakreślić główne

80 Por. L. P e r r o n e - M o i s e s , L ’I n t e r t e x t u a l i t ê c r i t i q u e . „P oétiq u e” 27 (1976), s. 372— 384.

81 T enden cję, b y in tertek stu a ln o ść u w ażać za sp ecy ficzn ą bądź w yłączn ą cech ę m od ernizm u, k w e stio n u je Ch. G r i v e 1 (S e r i e n te x t u e l l e r P e rze p tio n . W zbiorze:

D i a l o g d e r T e x t e , s. 68).

82 J. K r i s t e v a , L a R é v o l u t i o n d u l a n g a g e p o é t i q u e . Paris 1974, s. 59 n. O „ tran sp ozycji” w ty m k on tek ście m ó w ił już J. M. Ł o t m a n (G e d i c h t e d e s f r ü h e n P a s t e r n a k u n d e i n i g e F r a g e n z u r s t r u k t u r e l l e n T e x t u n t e r s u c h u n g . W: A u f ­ s ä t z e z u r T h e o r i e u n d M e t h o d o l o g i e d e r L i t e r a t u r u n d K u l t u r . Hrsg. K. E i m e r ­ m a c h e r . K ronberg/T s. 1974, s. 99— 156).

stanowiska w tym sporze oraz relacje między nimi, aby następnie w y­ wieść konsekwencje istotne dla naszego własnego ujęcia intertekstualności.

Chcemy zatem, stosując się w naszym własnym dyskursie do konsekw en­ cji w ynikających z tem atu rozważań, dialogowo odnieść wzajem do siebie poszczególne poglądy dotyczące cząstkowych aspektów intertekstualności, a nie po prostu prezentować w historycznej kolejności wyizolowane cha­ rakterystyki najważniejszych teoretyków przedmiotu. Jako schemat po­ rządkujący posłużą nam przy tym kategorie K ristevej, wyróżniającej w y­ m iar h o r y z o n t a l n y , gdzie tekst odniesiony jest do podmiotu po­ sługującego się określonym sposobem pisania oraz do adresata, i wymiar w e r t y k a l n y , gdzie tekst zorientowany jest na uprzedni lub współ­ czesny korpus lite ra c k i34. Zdajemy sobie przy tym sprawę, że może to być jedynie dość prowizoryczny schemat, który sam ulega dekonstrukcji wskutek bardziej radykalnych implikacji teorii intertekstualności. W obrę­ bie obu tych wymiarów — autor/odbiorca lub tekst/pre-tekst — będzie­ my zawsze wychodzili od koncepcji najdalej idących i przeciwstawiali im następnie koncepcje węższe i bardziej szczegółowe.

2.1. T e k s t i p r e - t e k s t

Teoria intertekstualności jest teorią odniesień między tekstami. Stwierdzenie to nie budzi sporów; spory toczą się natom m iast wokół tego, jakie typy odniesień należy brać pod uwagę. W zależności od tego in ter­ tekstualność jawi się albo jako właściwość tekstów w ogóle, albo jako specyficzna właściwość określonych tekstów bądź klas tekstów.

Szersza i w swych teoretycznych im plikacjach bardziej radykalna koncepcja zakłada, że w sferze komunikacji nie istnieje coś takiego jak

tabula rasa, że przestrzeń, w jaką wpisuje się pojedynczy tekst, zawsze

jest już zapisana. Każdy tekst jest reakcją na poprzedzające go teksty, a te z kolei reakcją na inne i tak dalej w trybie regressus ad infinitum — każdy tekst, tzn. nie tylko tekst literacki, albo współczesny tekst lite­ racki, albo, za Bachtinem, tekst „dialogowy”, lecz również każdy tekst krytyczno-dyskursyw ny i każda codzienna wypowiedź w języku norm al­ nym! Każdy przedmiot, do którego tekst może się odnosić, to zawsze przedmiot już omówiony albo opisany, i każdy z elementów jego stru k ­ tury, od słów przez składnię aż do określonych wzorów rodzajów tekstów i ogólnych właściwości tekstu, nie jest jego wyłączną własnością, lecz dzieloną wespół z innymi, poniekąd — ze wszystkimi innymi tekstami. Tak więc Roland Barthes uważa wszelki tekst za „chambre d’échos” 35, a podobny pogląd form ułują też inni krytycy z nie znającą przenośni apodyktycznością: każdy tekst, według Michela R iffaterre’a, to „zespół predyspozycji innych tekstów ” 36, a przeto „prawdziwa idea tekstualności (...) jest nieodłącznie związana z intertekstualnością i na niej się opie­ r a ” 37. Jonathan Culler przyjm uje za punkt wyjścia „intertekstualną n a­ turę wszelkich konstrukcji w erbalnych” 38; ten aksjom at uznała tym cza­ sem również lingwistyka tekstu, która definiuje intertekstualność jako

C4 К г i s t e V a, S ł o w o , d i a l o g i p o w i e ś ć , s. 395.

85 R o l a n d B a r t h e s p a r R o l a n d B a r t h e s . Paris 1975, s. 78.

88 M. R i f f a t e r r e, L a S y l l e p s e i n t e r t e x t u e l l e . „ P oétiq u e” 40 (1979), s. 496. 87 M. R i f f a t e r r e , S y l l e p s i s . „C ritical In q u iry” 6 (1980), s. 625.

„zależność między produkcją bądź recepcją danego tekstu a wiedzą uczestników komunikacji o innych tekstach” i z „samego pojęcia t e k s t u a l n o ś c i ” wywodzi postulat „badania wpływu i n t e r t e k s ­ t u a l n o ś c i jako metodycznej kontroli czynności kom unikacyjnych w ogóle” 39. Skoro tekstualność i intertekstualność w arunkują się wza­ jemnie, można powiedzieć, że „nie masz tekstu prócz in tertek stu ” (Charles Grivel) albo jeszcze ostrzej: „Tekst nie jest autonomicznym lub jedno­ litym przedmiotem, lecz zespołem relacji z innymi tekstami. (...) Wszelki tekst jest intertekstem ” (Vincent В. L eitch )40. Koncepcja tekstu jako intertekstu prowadzi do rozbicia tekstu jako zam kniętej jedności i tożsa­ mości: naw et jeżeli tekst zam knięty jest w płaszczyźnie syntagm atycznej, to w płaszczyźnie paradygm atycznej otw iera się na relacje z innym i tekstami. Wyciąga stąd konsekwencje np. Harold Bloom, który neguje istnienie poszczególnych tekstów, stwierdzając, że „ n i e m a tekstów, są tylko relacje m i ę d z y tekstam i” 41.

Wizji jednego uniwersalnego intertekstu odpowiada pogląd, że rów ­ nież w dziedzinie poprzedzających dany tekst innych tekstów, stru k tu r tekstualnych, kodów i systemów znaczeniowych nie sposób wyodrębnić indywidualne pre-teksty.

Istotą in tertek stu — pisze B arthes — jest n iem ożliw ość istn ien ia poza n ie ­ sk oń czon ym tek stem — czy b ęd zie to P roust, czy cod zien n a gazeta, czy ekran te le w iz y jn y 42.

Przykłady mają unaocznić, że teksty wysokiej literatu ry ani naw et w ogóle teksty językowe nie są tu uprzywilejowane i równie istotne mo­ gą być teksty posługujące się różnymi środkami przekazu lub teksty nie- językowe. Barthes podkreśla to również w swej fikcjonalnej autoprezen­ tacji, kładąc nacisk na znaczenie tekstów niepoetyckich lub wręcz try ­ wialnych dla intertekstualnej gry: „Intertekst obejmuje nie tylko teksty subtelnie wybrane, skrycie kochane, swobodne, dyskretne, wielkoduszne, ale także teksty pospolite, trium fujące” 43. I ów intertekst jako prze­ strzeń, którą nowy tekst dzieli z obcymi i poprzedzającymi go tekstami, staje się czymś w rodzaju „obłoku dźwięków”, który syrenim głosem usidla każdy tekst, albowiem „intertekst to niekoniecznie strefa w pły­ wów; to raczej muzyka figur, metafor, słów-myśli; to sygnifikant taki jak syrena” 44. To, co Barthes ewokuje w stylu rapsodycznym, u innych krytyków brzmi może bardziej trzeźwo, ale zawiera tę samą treść: w każ­ dym tekście zapisane są ślady — choćby niewyraźne i zatarte — całego uniw ersum tekstów, owego „texte général”, w który dla Derridy zmie­ niła się rzeczywistość, albo „ogólnej Biblioteki”, jak powiada metaforycz­ nie Charles Grivel, nawiązując do B orgesa45. P re-tekstem każdego po­ szczególnego tekstu jest zatem nie tylko ogół wszystkich tekstów (w n aj­

89 R .-A . de B e a u g r a n d e , W. U. D r e s s i e r , E i n f ü h r u n g i n d i e T e x t l i n ­ g u i s t i k . T übingen 1981, s. 188, 215. 40 Ch. G r i v e l , T h è s e s p r é p a r a t o i r e s s u r l e s i n t e r t e x t e s . W zbiorze: D i a l o - g i z i t a t , s. 240. — L e i t c h , o p . c i t . , s. 59. 41 H. B l o o m , A M a p o f M i s r e a d i n g . N ew Y ork 1975, s. 3. 42 R. B a r t h e s , Le P l a i s i r d u t e x t e . Paris 1973, s. 59. 43R o l a n d B a r t h e s p a r R o l a n d B a r t h e s, s. 51. 44 I b i d e m , s. 148. 45 G r i v e l , T h è s e s p r é p a r a t o i r e s s u r l e s i n t e r t e x t e s , s. 245. 13 — P a m i ę t n i k L i t e r a c k i 1991, z. 4

szerszym sensie), ale ponadto ogół kodów i systemów sensu, z których te teksty w yrastają.

Ta globalna koncepcja nieskończonego intertekstu napotyka granice wówczas, gdy intertekstualność przypisuje się przede wszystkim tekstom literackim lub poetyckim, a tym samym definiuje się ją jako specyficzną cechę literackości lub poetyckości. Właśnie w językowym dziele sztuki uniw ersalna intertekstualność ma się jakoby zagęszczać i zagęszczenie to stanowi jakościowy wyróżnik języka o naddanej formie estetycznej. Taką definicję dzieła literackiego podaje np. Laurent Jenny:

Poza in tertek stu a ln o ścią dzieło litera ck ie b yłob y po prostu n ie do pojęcia, p odobnie jak sło w a jak iegoś nie zn an ego jeszcze języka. R zeczy w iście c h w y ­ tam y sen s i strukturę d zieła litera ck ieg o w y łą czn ie przez o d n ie sie n ie go do p e w ­ nych a rch etyp ów , w ya b stra h o w a n y ch z długich se r ii tek stów , k tórych są one sw eg o rodzaju in w arian tem . T e arch etyp y, pochodzące z tak w ie lu „praw zorów litera ck ich ”, kodują form y u żytk ow an ia tego „języka w tórn ego” (Ł otm an), ja ­ kim jest literatura. W zględem m od eli a rch etyp aln ych dzieło litera ck ie w ch od zi zaw sze w stosu n ek realizacji, tran sform acji albo tran sgresji. I w zn acznej m ie ­ rze jest to stosu n ek , który je określa 4®.

Nie mówi się tu już o tekstach w ogóle, ale wyraźnie o tekstach lite­ rackich i to ograniczenie albo zogniskowanie trzeba mieć często na wzglę­ dzie także przy innych definicjach tekstu jako intertekstu. Dotyczy to np. Harolda Blooma, który przez tekst rozumie zawsze tekst poetycki, a niekiedy wręcz dobitnie to podkreśla:

N ie w ie le p rześw iad czeń tru d n iej jest w y k o rzen ić niż „zdrow orozsąd k ow y” pogląd, że tek st p o ety ck i tłu m a czy się sam przez się, p on iew aż jeg o zn a czen ie lub zn aczen ia m ożna u stalić bez od n iesień do in n ych tek stó w p oetyck ich . <...) N a n ieszczęście u tw ory p oetyck ie n ie są rzeczam i, lecz jed y n ie sło w a m i, k tóre odnoszą się do in n ych słów , te zaś słow a do jeszcze in n ych słów , i tak d alej, w głąb p rzelu d n ion ego św ia ta języ k a literack iego. K ażdy p oem at jest in terp o e-

m atem i każda lektura poem atu jest in terlek tu rą 47.

U Blooma zatem intertekst należy do dziedziny literatu ry i poezji, zarówno tekst jak pre-teksty są tekstam i poetyckimi, a znawca prac Blooma dodałby, że nie chodzi tu po prostu o teksty poetyckie, tylko o wielkie, kanoniczne poematy pewnej tradycji, które zapisują się jedne na drugich i usiłują się wzajemnie wyprzeć. Takie zawężenie do lite­ rackich intertekstów leży u podstaw większości dostępnych konkretnych analiz intertekstualnych, już to z racji w yboru przedmiotu, już to z przy­ czyn zasadniczych, o których będzie jeszcze mowa.

Podczas gdy u Jen n y ’ego i Blooma każdy tekst literacki ma również literacki pre-tekst, to np. Michael R iffaterre — jakkolwiek wychodzi od ogólnej intertekstualności tekstów p o e t y c k i c h , pisząc, iż „utw ór poetycki zbudowany jest z tekstów, fragm entów tekstów, połączonych w drodze konwersji lub bezpośrednio w nowy system ” — uważa, że dane pre-tekstualne nie ograniczają się do literatu ry i poezji. „Hipogram y”, do których, według R iffaterre’a, odnosi się tekst, są tylko w szczególnych przypadkach tekstam i literackimi, na ogół jednak są to tekstualne

pre-48 L. J e n n y , S tr a te g ia j o r m y . P rzełożyli K. i J. F a 1 i с с у. „P am iętn ik L ite ­ r a c k i” 1988, z. 1, s. 265.

supozycje albo klisze — „potencjalne, tj. dostrzegalne w języku, albo aktualne, tj. dostrzegalne w uprzednim tekście” 48.

Z jeszcze bardziej zawężonym bądź uszczegółowionym pojęciem in ter­ tekstualności mamy do czynienia wówczas, gdy oznacza ono już nie ogól­ ny, zawsze dany cząstkowy aspekt tekstów poetyckich lub literackich, ale szczególną właściwość określonych tekstów lub rodzajów tekstów lite­ rackich. W tym sensie Renate Lachmann, nawiązując do pokrewnego po­ jęcia dialogowości, wyróżnia aspekty ontologiczny i deskryptyw ny, dialo- gowość jako

g en era ln y w y m ia r te k stó w w ogóle (tek st jako sk ład ow a „u n iw ersu m ” k o ­ resp on d u jących ze sobą tek stó w , jako su m a „d ośw iad czen ia” tek stu aln ego), k tóre m ożna ok reślić jak o ich im p lik a cy jn ą strukturę, ja k o szerok o rozum ianą im m an en cję tek stu ,

oraz dialogowość jako „specyficzną formę konstytuow ania się sensu tekstów ”, jako

d ialog z obcym i tek sta m i (in tertek stu aln ość), d ialog z ro zm a ity m i w d anym k o n tek ście k u ltu row ym , k on k u ru jącym i ze sobą „d ialek tam i sp o łeczn y m i” (róż- n ojęzyczność) albo dialog z obcą pozycją sensu, zaznaczoną w „dw u głosow ym s ło w ie ” u sta n o w io n y m przez d w ie in terferu ją ce in sta n cje (dialogow ość w se n ­ sie p ie r w o tn y m )49.

Wolfgang Preisendanz zaś charakteryzuje tę opozycję tekstów po­ etyckich, konkludując:

in tertek stu a ln o ść n ie ukazuje się jak o u n iw ersa ln a zasada litera tu r y bądź re­ cep cji estety czn ej, lecz ja k o m ożliw ość, a ltern a ty w a , p ew n a m etod a b u d ow ania znaczeń d zieł lite r a c k ic h 60.

Tym samym intertekstualność staje się pojęciem nadrzędnym w sto­ sunku do owego mniej lub bardziej świadomego i w samym tekście rów ­ nież w jakiś sposób konkretnie uchwytnego odniesienia do poszczegól­ nych pre-tekstów, grup pre-tekstów albo leżących u ich podstaw kodów i systemów sensu, które nauka o literaturze znała i wcześniej już ba­ dała pod pojęciami takimi, jak „źródła”, „wpływ”, „cy tat”, „aluzja”, „pa­ rodia”, „traw estacja”, „naśladowanie”, „przekład” i „adaptacja”, i które teraz w nowych ram ach systemowych m ają być ściślej i dobitniej zdefi­ niowane i skategoryzowane.

To pojęcie intertekstualności stanowi punkt wyjścia większości szcze­ gółowych analiz — można wręcz powiedzieć, że dominuje wszędzie tam, gdzie poszczególni teoretycy i krytycy przystępują do konkretnej analizy tekstu. Nawet ci krytycy, którzy — jak Jenny — explicite przyjm ują ontologiczny pewnik globalnego intertekstu, zawężają perspektyw ę z chwilą, gdy podejm ują konkretną analizę intertekstualności. I trudno się dziwić, albowiem pojęcie tak uniwersalne, że nie można wyobrazić sobie jego alternatyw y ani naw et negacji, siłą rzeczy ma niewielką moc

48 M. R i f f a t e r r e , S e m i o t i c s a n d P o e t r y . L ondon 1978, s. 164, 23 n. 49 D i a l o g i z i t ä t , s. 8.

60 W. P r e i s e n d a n z , Z u m B e i t r a g v o n R. L a c h m a n n „ D i a l o g i z i t ä t u n d p o e ­ t i s c h e S p r a c h e”. W zbiorze: D i a l o g i z i t ä t , s. 26 n. Por. też R. L a c h m a n n , I n t e r - t e x t u a l i t ä t a l s S i n n k o n s t i t u t i o n . A n d r e j B e l y j s „ P e t e r s b u r g ” u n d d i e „ f r e m d e n T e x t e ”. „P oetica” 15 (1983), s. 66— 107.

heurystyczną przy analizach i interpretacjach. Toteż Jonathan Culler nie ma racji k ry ty k u ją c 51 „podwójną buchalterię” Jen n y ’ego, a postulat możliwie rozległej perspektyw y analitycznej — jakkolwiek w planie teorii tekstu może być przekonyw ający — pozostaje czczym wezwaniem i nie może być przełożony na konkretne i zoperacjonalizowane procedury ana­ lityczne:

„ In tertek stu a ln o ść” m a zatem dw a aspekty. Z jed n ej stron y zw raca u w agę na d on iosłość u p rzednich tek stów , p od kreślając, że au ton om ia tek stó w jest p ojęciem ch yb ion ym i że d zieło coś znaczy ty lk o dlatego, że poprzednio n a ­ p isan e zostały in n e dzieła. A le koncen tru jąc się w ok ół zrozu m iałości, znaczenia, „ in tertek stu a ln o ść” każe nam trak tow ać u przednie tek sty ja k o e lem en ty kodu, u m ożliw iającego rozm aite e fe k ty zn aczen iow e. In tertek stu a ln o ść to w ów czas n ie ty le nazw a rela c ji m iędzy d ziełem a w cześn iejszy m i d ziełam i, ile o k reślen ie u czestn ictw a dzieła w d y sk u rsy w n ej przestrzen i kultury: rela c je m ięd zy te k s­ tem a ro zm a ity m i język am i lub prak tyk am i zn a czen io w y m i danej k u ltu ry oraz rela cje m ięd zy d anym tek stem a tek stam i, które artyk u łu ją d la n ie g o m o żli­ w o śc i ku ltu ry. B ad an ie in tertek stu a ln o ści n ie polega zatem na rozp atryw an iu źródeł i w p ły w ó w , jak to tra d y cy jn ie pojm ow ano; zarzuca sieć szerzej, aby w y ło w ić a n o n im o w e p ra k ty k i d ysk u rsy w n e, kody, k tórych p oczątki są n ied o ­ stęp n e, i w ten sposób u m o żliw ia zn aczen iow e p rak tyk i p óźn iejszych tek stów . B arthes ostrzega, że z p ersp ek ty w y in tertek stu a ln o ści „składniki, z jak ich zb u ­ d ow an y jest tek st, są a n on im ow e, n ie do w y śled zen ia , a m im o to jaw ią się jako d é j à l u ” ; fu n k cjon u ją — to rzecz zasadnicza — jako coś „już czy ta n e­ g o ” ®2.

Efekt déjà lu (należy tu uwzględnić charakterystyczne dla B arthes’a rozszerzone pojęcie „czytania” !), który w swojej totalności wyzna­ cza horyzont produkcji i recepcji tekstu 53, potęguje się w wyrazistych odniesieniach do innych tekstów oraz systemów tekstów i tylko tu do­ stępny jest konkretnej analizie. Własna propozycja Cullera, by uniw er­ salną stru k tu rę implikacji przedstawić jako ogół presupozycji logicznych i pragmatycznych, nie rozwiązuje jednak problemu.

Dotychczas najbardziej szczegółowy projekt teorii intertekstualności jako ogółu rozmaitych form w yrazistych odniesień między tekstam i lite­ rackim i zawiera praca G erarda G enette’a Palimpsestes: La littérature au

second degré 54. W autoironicznej grze, z iście scholastyczną rozrzutnością

mnożąc nazewnictwo, Genette dzieli transtekstualność w ogóle — tj. „te- kstualną transcendencję tekstu”, która obejm uje „wszystko, co wiąże go, w sposób jaw ny lub ukryty, z innymi tekstam i” 55 — na pięć podkate- gorii: 1) intertekstualność jako współobecność dwóch albo większej liczby

61 J. C u l l e r , P r e s u p p o s i t i o n a n d I n t e r t e x t u a l i t y . W: T h e P u r s u i t S i g n s ,

s. 104 n.

52 I b i d e m , s. 103.

08 C uller cy tu je tu R. B a r t h e s ’ a De l ’o e u v r e a u t e x t e („R evue d ’e sth étiq u e” 24 (1971), s. 229).

54 G. G e n e t t e , P a l i m p s e s t e s . L a l i t t é r a t u r e a u s e c o n d d e g r é . P aris 1982. T y­ tu ło w a m etafora jest p rzek on yw ająca ty lk o na p ierw szy rzut oka, gd yż — w p rze­ c iw ie ń s tw ie do in tertek stu a ln o ści — w przypadku p alim p sestu rela cja m ięd zy

zb la k ły m tek stem p ierw o tn y m a tek stem na n im n ap isan ym jest czysto przyp ad ­ kow a. Por. S t i e r 1 e, o p . c i t . , s. 26.

tekstów, uchw ytna obecność jednego tekstu w innym (cytat, aluzja, p la­ giat itd.); 2) paratekstualność jako odniesienia między danym tekstem a jego tytułem , posłowiem, m ottem itp.; 3) m etatekstualność jako zaw ar­ ty w tekście komentarz, często krytyczny, do pre-tekstu; 4) hipertekstual- ność, kiedy jeden tekst staje się tłem dla drugiego (naśladowanie, adap­ tacja, ciąg dalszy, parodia itd.); 5) architekstualność jako gatunkowe od­ niesienia tekstu. Te pięć klas dzieli się następnie na szczegółowe, niekiedy zbyt szczegółowe dalsze kategorie, a poszczególne typy i podtypy demon­ strow ane są i egzemplifikowane za pomocą imponującego bogactwa te ­ kstów literatu ry światowej. Nie m amy czasu, by wdawać się w szczegóło­ wą prezentację i krytykę tej subtelnej sieci terminologicznej. Dla naszych wywodów o skali pojęć intertekstualności ważne jest jedynie to, że in ter- tekstualność, zwana przez G enette’a transtekstualnością, zawężona jest do odniesień między tekstam i literac k im i56, że są to odniesienia specy­ ficzne i ściśle określone oraz że elem enty inter- bądź transtekstualne, które wchodzą w skład tekstu, nie ograniczają się do indywidualnych pre-tekstów , ale obejm ują też systemy tekstów oraz gatunków.

W tym ostatnim punkcie znowu rysuje się różnica zdań. Teoretycy tacy jak G enette zaw ierają w pojęciu in ter- bądź transtekstualności od­ niesienia tekstu zarówno do indyw idualnych pre-tekstów, jak do ponad- tekstow ych systemów oraz leżących u podstaw tekstu wzorców i kodów, inni natom iast w yodrębniają z jednej strony intertekstualność, z d ru ­ giej — referencje systemowe. Najbardziej stanowczy pod tym względem jest Klaus W. Hempfer, który — co różni go wyraziście od K ristevej — stosuje „pojęcie intertekstualności tylko do relacji między poszczególny­ mi tekstam i, tzn. między aktami mowy, które należy odróżniać od relacji między systemem a aktualizacją” 57. Podobnie restryktyw na jest definicja proponowana przez Rolfa Kloepfera:

P rzed e w szy stk im „ in tertek stu a ln o ść” n ie m oże k rzyżow ać się z p ojęciem „ k od ów ”, w irtu a ln y ch sy stem ó w sem io ty czn y ch , które są podłożem każdej r e a ­ liza cji tek stu i których form ą istn ien ia jest w ielo ra k a praktyka tek stów . Zatem „ in tertek st” n ależy oddzielać od „ k on tek stu ”, k tóry to term in oznaczać m a s y ­ tu a cję k om u n ik acyjn ą, je ś li ta w y stę p u je w p ostaci tek stu . W w ęższy m u jęciu term in „k on tek st” b ędzie oznaczał: te k sty otaczające w cyk lu w ierszy , to w a ­ rzyszącą te k sto w i przedm ow ę lub zgoła jed n oczesn e in n e pism a dan ego autora (te m ożna by o k reślić ta k że term inem ,,k o -tek st)”; w szerszym ujęciu: ca ły dorobek danego autora, te k sty jego bezp ośred n ich zw o len n ik ó w lub p rzeciw ­ n ik ó w lu b w resz c ie trad ycję, do której n aw iązu je. „In tertek st” b y łb y w tak im razie sp ecyficzn ą i w ęższą form ą sy n ta k ty czn eg o o d n iesien ia w obrębie k o - i kon tek stu , w y stęp u ją cą e x p l i c i t e , jak w przypadku cytatu, aluzji, sty liza cji lub parodii, bądź im p lic ite , jak w przypadku w ie lu zn an ych w h istorii lite r a

-6e Z arysow u jąc szerszą p ersp ek ty w ę G e n e t t e (op. cii., s. 435) m ów i też o „ h ip erestety czn y ch ” o d n iesien ia ch m ięd zy u tw o ra m i p o ety ck im i a d ziełam i m alar­ sk im i, m ięd zy u tw o ra m i m u zyczn ym i a litera ck im i itd.

57 K. W. H e m p f e r , Ü b erleg u n g en z u e i n e m G ü l t i g k e i t s k r i t e r i u m d e r I n t e r ­ p r e t a t i o n e n und ein k o m p l e x e r Fall, s. 15. Por. tegoż autora P o s ts tr u k t u r a l e T e x t ­ th e o r ie u n d n a r r a t i v e P r a x i s , s. 54 n. H em p fero w sk ie rozróżn ien ie m ięd zy in te r - tek stu a ln o ścią a referen cją system o w ą w y stę p u je u J e n n y ’ e g o (op. cit., s. 257 n.) ja k o zróżn icow an ie „typ ów in tertek stu a ln o ści” — in tertek stu a ln o ść e x p li c it e i i m ­ p licite.

tu ry procedur, p olegających n a przeróbce, p rzetw orzen iu lu b zu ży tk o w a n iu pew n ego w zorca 58.

Nieprzypadkowo z takim ograniczeniem pojęcia spotykam y się przede wszystkim u krytyków niemieckich, zwłaszcza tych, którzy związani są ze strukturalizm em . Przedstawicielom tego środowiska zależy szczególnie na tym, by z jednej strony wykluczyć czy przynajm niej osłabić rad y ­ kalne im plikacje poststrukturalistycznego albo dekonstruktywistycznego ujęcia intertekstualności w dziedzinie epistemologii, filozofii języka i teorii tekstu, a z drugiej strony zawęzić to pojęcie do w ymiaru, który umożli­ wia lub ułatw ia jego operacjonalizację w praktyce analitycznej i nie za­ graża idei jedności tekstu jako dzieła sz tu k i59.

W ynikają stąd jednak trudności, których nie wolno ignorować. Otóż dychotomia intertekstualności i referencji systemowej często rozryw a to, co intuicyjnie skłonni jesteśm y traktow ać jako jedną kategorię. Np. pa­ rodia poszczególnego tekstu zaliczana jest do intertekstualności, a paro­ dia wzorców gatunkow ych — jak choćby mock-heroic —- do referencji systemowych. Jednakże w konkretnym przypadku jest zazwyczaj tak, że parodia całego gatunku powstaje z wielu parodystycznych odniesień do poszczególnych realizacji danego wzorca gatunkowego. Ponadto przejścia między poszczególnym tekstem, mniejszymi i ściślej ze sobą związanymi przez homologie stru k tu raln e korpusami tekstów a szerzej definiowany­ mi gatunkam i są płynne, opozycja zaś między systemem a aktualizacją system u również podlega dekonstrukcji. System uchw ytny jest w ogóle tylko poprzez aktualizacje, których jest podstawą, każdy system jest za­ razem aktualizacją bardziej abstrakcyjnego systemu, a z kolei każda aktualizacja ma charakter systemowy. Poszczególny tekst literacki ma więc charakter systemowy i zarazem jest aktualizacją nadrzędnych sy­ stemów, np. gatunku, gatunek zaś jest systemem i zarazem aktualizacją bardziej abstrakcyjnych systemów, np. ponadhistorycznego sposobu pisa­ nia albo języka 60. Wreszcie tak wąsko zdefiniowane badania in tertekstu al­ ności mogą łatwo zwyrodnieć w tradycyjne badanie „sources-and-ana-

logues”, pod nową, modną etykietką badać związki między poszczegól­

nym i tekstami, co badano już dawniej, i czynić to tym i samymi m eto­ dami. Oczywiście nie musi tak być, ponieważ i tu taj badania nad in ter- tekstualnością niekoniecznie oznaczają zwykłe zabezpieczanie śladów, ale mogą koncentrować się na integracji rozmaitych intertekstualnych od­ niesień danego tekstu i grze rozmaitych procedur intertekstualnych oraz ich funkcji.

58 R. К 1 o e p f e r, G r u n d l a g e n d e s „ d i a l o g i s c h e n P r i n z i p s ” i n d e r L i t e r a t u r .

W zbiorze: D i a l o g i z i t ä t , s. 92 n. To, co zostaje tu w y d zielo n e z in tertek stu jako „ k o -te k st”, L. D a l l e n b a c h (I n t e r t e x t e e t a u t o t e x t e . „P oétiq u e” 27 (1976), s. 282— 296) ch ce rozpatryw ać jak o „in tertek stu aln ość w e w n ę tr z n ą ”. T akże w y ró żn io n e przez K loep fera pojęcia „ in tertek stu a ln o ść” i „ in tertek st” — gdzie „ in tertek stu a l­ n o ść ” m a być „zasadą »intertek stu « jako ok reślon ej r ela c ji m ięd zy d w om a te k s ta ­ m i” s. 93) — nie p ok ryw ają się z d o tych czasow ym zw y cza jem języ k o w y m , a w szcze­ gó ln o ści odbiegają od p ojęcia „ in tertek stu ” u B a rth es’a, który w szak je stw orzył.

53 Por. S t i e r 1 e, op. c i t . , s. 7— 24.

eo J e n n y (op. c i t . , s. 264) uw aża, że od n iesien ie do kodu gatu n k ow ego jest stru k tu ra ln y m ek w iw a le n te m od n iesien ia do p oszczególnego tek stu , p o n iew a ż jest to od n iesien ie do p ew n eg o „ a rch etek stu ”.