Wielka Rewolucja Francuska
W 1774 roku na tron wstąpił Ludwik XVI. Król ten nie posiadał zdolności przywódczych i organizacyjnych. Nie miał też szczęścia do właściwych doradców, takich jakimi byli niegdyś kardynałowie Richelieu, Mazarini, Fleury.
A czasy dla Francji nastawały niezwykle trudne. Liczne wojny mocno osłabiły gospodarkę kraju.
Nieurodzaje powodowały wzrost cen żywności i klęski głodu. Finanse państwa uległy załamaniu na skutek pożyczek zaciągniętych na pomoc wojskową koloniom amerykańskim w czasie ich wojny o niepodległość. Krytyka państwa i Kościoła dodatkowo pogłębiła niechęć do rządów absolutnych i przywilejów stanowych.
Żeby wzmocnić państwo, trzeba było zwiększyć podatki. Takie postępowanie zawsze wywołuje niezadowolenie wśród ludności.
We Francji liczyły się wówczas tylko dwa stany - szlachta i duchowieństwo. Pozostali mieszkańcy kraju tworzyli stan trzeci, do którego zaliczano ludność wiejską i mieszczan. W przeciwieństwie do szlachty i duchowieństwa ludzie ci pozbawieni byli jakichkolwiek przywilejów i wszystkie ważniejsze urzędy i stanowiska w państwie były dla nich nieosiągalne.
Najbardziej przeszkadzało to najbogatszym mieszczanom. Wielu z nich posiadało olbrzymie majątki, będąc właścicielami przemysłowych zakładów wytwórczych, wielkich magazynów, sklepów, banków.
Mimo to pod względem prawnym traktowani byli na równi z rzemieślnikami czy chłopami.
Ogólne niezadowolenie w państwie powodowało, że coraz częściej pojawiały się krytyczne uwagi na temat przebywającego w wersalskim pałacu króla i jego dworu, mimo że taka krytyka była zabroniona. Wytykano królowi i jego urzędnikom życie w nadmiernym przepychu i nieudolność w rządzeniu.
W czasie panowania Ludwika XVI mało kto już pamiętał, że Francja posiada władzę przedstawicielską nazywaną Stanami Generalnymi. W skład Stanów Generalnych wchodzili przedstawiciele szlachty, duchowieństwa oraz stanu trzeciego. Po raz pierwszy zwołano Stany Generalne w 1302 roku, po raz ostatni w roku 1614. Kolejni królowie byli na tyle mocni, że nie musieli dzielić się swoją władzą z przedstawicielami społeczeństwa.
Ludwik XVI już jednak do tego typu władców nie należał. W 1789 roku zwołał Stany Generalne licząc na to, że zgromadzenie to uchwali nowe podatki, które zasilą podupadły skarb państwa.
Wykorzystując nadarzającą się okazję, przystąpili do ataku przedstawiciele stanu trzeciego. Zażądali oni wspólnych obrad oraz liczenia głosów każdego z reprezentantów. Król nie wyraził zgody na wspólne obrady i nakazał zamknąć salę obrad. Wówczas przedstawiciele stanu trzeciego zebrali się w
innej sali i ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym. 20 czerwca 1789 roku złożyli przysięgę, że nie rozejdą się przed uchwaleniem konstytucji. Gdy król wyraził zgodę na wspólne obrady, Zgromadzenie przekształciło się w Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne czyli Konstytuantę. Król chciał rozpędzić Zgromadzenie Narodowe przy użyciu siły. Na wieść o tym doszło do rozruchów na ulicach Paryża.
14 lipca 1789 roku mieszkańcy Paryża wyszli na ulice, by przystąpić do walki przeciwko królowi.
Zaatakowano symbol ucisku - Bastylię, twierdzę-więzienie, która szybko została zdobyta. W mieście zapanowała euforia. Wielka Rewolucja Francuska została rozpoczęta.
Do zbrojnych wystąpień przeciwko władzy doszło też poza Paryżem. Królewskie wojska atakowano w wielu miastach. Również chłopi chwytali za broń i atakowali szlacheckie zamki i dwory. Odmawiali też wszelkich świadczeń, które ich obowiązywały na rzecz szlachty i duchowieństwa.
Aby uspokoić wzburzony lud, w sierpniu 1789 roku Zgromadzenie zniosło przywileje i uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która głosiła:
- równość obywateli wobec prawa, - źródłem władzy jest naród,
- równy dostęp do urzędów i godności, - wolność słowa, druku, wyznania,
- prawo do oporu przeciw niesprawiedliwemu rządowi.
Uchwalenie „Deklaracji” było wstępem do konstytucji.
14 września 1791 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję opartą na Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, zgodnie z którą:
- zniesiony został podział na stany (wprowadzono cenzus majątkowy - podział na kategorie obywateli w zależności od statusu majątkowego),
- ustanowieniem prawa miał się zajmować ogólnonarodowy parlament,
- król przestał być władcą absolutnym, odebrano mu prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju.
Francja stała się monarchią konstytucyjną.
Przeciwników tych rewolucyjnych przemian było jednak we Francji bardzo wielu. Z nowym sposobem rządzenia nie pogodził się także król Ludwik XVI, który podejmował tajne starania, mające na celu przywrócenie dawnych porządków. Wydarzenia we Francji zaniepokoiły też monarchów z innych krajów europejskich, którzy obawiali się podobnych wystąpień u siebie.
Pod koniec 1791 roku Ludwik XVI podjął ucieczkę do Austrii, żeby stamtąd sprowadzić pomoc przeciwko rewolucyjnym władzom. Po drodze został jednak rozpoznany i zmuszony do powrotu.
20 kwietnia 1792 roku Francja wypowiedziała wojnę Austrii, której pomocy udzieliły Prusy. Przebieg tej wojny był dla Francji w początkowym okresie niekorzystny. Wszelkie niepowodzenia przypisywano królowi.
W Paryżu ciągle nie było spokoju. Często na ulicach dochodziło do zamieszek i zbrojnych starć. 10 sierpnia 1792roku mieszkańcy stolicy zaatakowali pałac królewski. Ludwik XVI został z rozkazu rewolucyjnych władz uwięziony i pozbawiony tronu. Francja przestała być monarchią i na najbliższe kilkanaście lat stała się republiką.
Republika - rzecz publiczna - państwo rządzone przez władze przedstawicielskie wybierane przez obywateli.
Król został uznany za zdrajcę i skazany na śmierć. Ścięto go na gilotynie 21 stycznia 1793 roku.
Podobny los spotkał jego żonę Marię Antoninę i wiele innych osób z królewskiego dworu.
Władza przechodziła stopniowo w ręce jakobinów (jeden z licznych klubów politycznych), którzy wobec swoich przeciwników zastosowali terror, próbując ich w ten sposób zastraszyć. Gilotyny, czyli urządzenia do zadawania śmierci przez ucięcie głowy, pracowały w całym kraju. W krótkim czasie jakobińskich rządów straciły życie dziesiątki tysięcy ludzi uznanych za wrogów rewolucji.
Na początku 1793 roku rewolucyjna armia francuska zanotowała dość poważne sukcesy na froncie, pokonując sprzymierzone wojska austriacko--pruskie. Później jednak znów przyszły niepowodzenia.
Przeciwko Francji zorganizowała się koalicja wielu państw, którym przewodziła Wielka Brytania. Zaczęli też coraz jawniej występować przeciwnicy rewolucji, będący zwolennikami monarchii.
Rządzący Francją jakobini powołali nową władzę - Komitet Ocalenia Publicznego. 24 kwietnia 1793 roku ogłoszono nową konstytucję, która jednak ze względu na czas wojenny nie została wprowadzona w życie.
Udało się jednak zreorganizować armię. Powołano do obowiązkowej służby w wojsku mężczyzn w wieku od 18 do 25 lat. Wojska francuskie przeszły do ofensywy, wypierając wrogie armie za rzekę Ren.
Jakobinom przewodził wtedy Robespierre. Z jego inicjatywy powołano w Paryżu Trybunał Rewolucyjny, który wszystkich przeciwników rewolucyjnej jakobińskiej władzy karał śmiercią. Trwała walka na śmierć i życie z Kościołem i zwolennikami monarchii. Robespierre bez wahania likwidował swoich politycznych przeciwników nawet wtedy, gdy wywodzili się z grona jego współpracowników czy nawet przyjaciół. W końcu jednak i on znalazł swoich pogromców.27 lipca 1794 roku zorganizowano zamach stanu, pozbawiając Robespierre’a władzy. Następnego dnia ścięto go na
gilotynie bez wcześniejszego przeprowadzenia sądu. W tym momencie skończył się najbardziej brutalny i krwawy okres rewolucji francuskiej. Utworzono nowy rząd nazwany Dyrektoriatem. Ustrój i reformy zostały zachowane, zmniejszono terror.
Skutki Wielkiej Rewolucji Francuskiej:
1. Powstało nowego typu państwo zwane republiką, którego władze pochodziły z wyboru.
2. Zrównano w prawach wszystkich obywateli kraju.
3. Zlikwidowano dotychczasowy ustrój feudalny poprzez zniesienie specjalnych przywilejów szlachty i duchowieństwa. Zniesiono też poddaństwo osobiste chłopów, którzy otrzymali na własność uprawianą dotychczas ziemię.
4. Wprowadzone zostały zasady wolności słowa, sumienia, wyznania, druku.
5. Upowszechniona została oświata.
6. Wprowadzono powszechną i obowiązkową służbę wojskową.
7. W miejsce szlachty i duchowieństwa czołową rolę we Francji zaczęła odgrywać burżuazja, którą tworzyli właściciele zakładów pracy, magazynów, banków, składów towarowych itp.
Najważniejsze wydarzenia we Francji w latach 1789-1794
Daty Przebieg wydarzeń
14 VII 1789 Zdobycie Bastylii, początek rewolucji.
11 VIII 1789 Zniesienie przywilejów stanowych. Likwidacja poddaństwa chłopów, pańszczyzny oraz innych powinności chłopskich na rzecz szlachty i duchowieństwa.
26 VIII 1789 Uchwalenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
Ludwik XVI próbuje uciekać z Paryża.
3 IX 1791 Uchwalenie konstytucji, która wprowadzała podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Prawo wyborcze przysługiwało tylko ludziom płacącym podatki.
26 IV 1792 Rouget de Lisle napisał Marsyliankę, która stała się najpierw najpopularniejszą pieśnią rewolucyjną, a później hymnem narodowym Francji.
10 VIII 1792 Zniesienie monarchii we Francji.
Daty Przebieg wydarzeń
21 I 1793 Ścięcie króla Ludwika XVI.
VI 1793 Początek rewolucyjnej dyktatury jakobinów.
27 VII 1794 Koniec władzy jakobinów.
Okres napoleoński
Wydarzenia rewolucyjne we Francji umożliwiły zrobienie wielkiej kariery politycznej wielu wybitnym ludziom, którzy dzięki wprowadzonej zasadzie równości wszystkich wobec prawa mogli osiągać niezależnie od pochodzenia nawet najwyższe stanowiska państwowe.
Takim człowiekiem był Napoleon Bonaparte. Urodził się w 1769 roku na wyspie Korsyce w rodzinie adwokata. Ukończył szkołę wojskową.
Mając dwadzieścia lat brał udział w walkach na Korsyce. W 1793 roku wstąpił do francuskiej armii rewolucyjnej. Wykazał się niebywałymi zdolnościami wojskowymi i w wieku zaledwie 24 lat awansował do stopnia generała. Szczególnie wsławił się przy szturmowaniu zajętego przez Anglików Tulonu. Będąc zwolennikiem jakobinów, miał po ich odsunięciu od władzy spore kłopoty.
Został wydalony z wojska i aresztowany. W 1795 roku mógł już jednak powrócić do armii.
Powierzono mu dowództwo nad wojskami wewnętrznymi.
W 1796 roku dowodził armią francuską walczącą z Austriakami we Włoszech. Pod jego komendą wojska austriackie szybko zostały pokonane. Dzięki temu Francja odzyskała wpływy w znacznej części Półwyspu Apenińskiego.
W 1798 roku Napoleon uczestniczył we francuskiej wyprawie do Egiptu, żeby tam walczyć z Anglikami.
Rządy Dyrektoriatu budziły powszechne niezadowolenie z powodu:
- kryzysu gospodarczego,
- postępującego ubożenia społeczeństwa,
- wprowadzania nowych podatków (np. od drzwi i okien), - niepowodzenia na froncie,
- przystąpienia Rosji do koalicji antyfrancuskiej.
W tej sytuacji, licząc na swoją popularność i wierność żołnierzy, 9 listopada 1799 r. Napoleon dokonał zamachu stanu. Obalił Dyrektoriat i zaprowadził nowe rządy. Na czele państwa stał trzyosobowy Konsulat, w którym Napoleon jako pierwszy konsul sprawował dyktatorską władzę.
Po odniesionych zwycięstwach nad Austrią w latach 1800-1801 mianowano go w 1802 roku konsulem dożywotnim.
W 1804 roku Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza Francuzów. Był człowiekiem wojny. W czasie jego rządów zorganizowano wielką armię, którą on osobiście poprowadził w 1805 roku przeciwko Austrii. Znaczna część armii austriackiej poddała się w wyniku bitwy pod Ulm 20 X 1805 roku.
2 XII 1805 roku połączone wojska austriacko-rosyjskie zostały doszczętnie rozbite w bitwie pod Austerlitz.
14 X 1806 roku armia Napoleona pokonała wojska pruskie w dwóch rozgrywanych prawie jednocześnie bitwach:pod Jeną i pod Auerstaedt.
W 1807 roku wojska napoleońskie walczyły z armią rosyjską w bitwach pod Iławą - 8 lutego 1807 r. i pod Frydlandem - 14 kwietnia 1807 roku.
Wojny te nie były przypadkowymi działaniami zbrojnymi. Przeciwko prorewolucyjnej Francji mocarstwa europejskie zawiązywały kolejne przymierza.
Największym i najtrudniejszym do pokonania wrogiem dla Francji była Wielka Brytania. To właśnie z inicjatywy tego kraju organizowane były walczące z Francją koalicje, do których włączały się Austria, Prusy, Rosja, Szwecja.
Chcąc pokonać Wielką Brytanię, trzeba było wygrać wojnę na morzu. To się jednak Francuzom nie udało. Ich flota została pokonana przez angielskie okręty wojenne w wielkiej bitwie morskiej pod Trafalgarem w 1805 roku.
Nie mogąc pokonać Wielkiej Brytanii w regularnej wojnie Napoleon postanowił osłabić ten kraj poprzez zastosowanie blokady gospodarczej. Mógł sobie na to pozwolić w 1806 roku, ponieważ większość państw europejskich była wtedy pod wpływem napoleońskiej Francji. Podporządkowane Napoleonowi państwa otrzymały wtedy zakaz jakiejkolwiek wymiany handlowej z Wielką Brytanią.
W 1808 roku wojska Napoleona Bonaparte walczyły w Hiszpanii, gdzie cesarz Francuzów osadził na tronie swego brata Józefa, który wcześniej, bo od 1806 roku, był już królem Neapolu. Na królewskich tronach zasiedli z woli cesarza również jego dwaj kolejni bracia: Ludwik w Holandii w latach 1806- 1810 i Hieronim w Westfalii w latach 1807-1813. Godności tej nie dostąpił tylko jeden z braci, Lucjan.
W 1812 roku Napoleon poprowadził potężną, liczącą prawie 600 000 żołnierzy armię na Rosję. Po zwycięstwie w niezwykle krwawej bitwie pod Borodino jego wojska weszły do opuszczonej przez Rosjan Moskwy. Surowa zima i dające się we znaki braki zaopatrzenia w żywność zmusiły cesarza do odwrotu. Z powodu zimna, głodu i ciągłych ataków rosyjskich oddziałów partyzanckich w ciągu krótkiego czasu Wielka Armia praktycznie przestała istnieć.
W 1813 roku wojska sprzymierzone, w których skład wchodzili żołnierze z większości krajów europejskich, pobiły odtworzoną armię Napoleona w tzw. bitwie Narodów pod Lipskiem. Dalsze działania wojenne, coraz bardziej niepomyślne dla Napoleona, toczyły się już na terenie Francji.
30 marca 1814 roku sprzymierzeni zdobyli Paryż. Napoleon musiał zrzec się władzy i przenieść na wyspę Elbę. 1 marca 1815 roku jeszcze raz wrócił do Francji. Próbował odtworzyć armię i odzyskać władzę.
18 czerwca 1815 roku został ostatecznie pokonany w bitwie pod Waterloo i zesłany na daleką wyspę św. Heleny, skąd już do Francji nigdy nie powrócił. Tam też zmarł w 1821 roku.
Był wybitnym wodzem. Jego wojska stoczyły około 60 większych i mniejszych bitew. W wyniku zwycięskich kampanii powiększył terytorium Francji do 759 000 km2. Pod jego panowaniem znalazła się też na pewien czas większość krajów niemieckich i włoskich oraz Hiszpania.
Zapewnił Francji duże dochody, niezbędne do prowadzenia wojen. Ograniczył import towarów, aby rozwijać rodzimą gospodarkę.
W 1801 r. zawarł konkordat z papieżem, co przywróciło poprawne stosunki z Kościołem katolickim, w 1804 r. uchwalono kodeks cywilny jako Kodeks Napoleona:
- potwierdzał zdobycze rewolucji francuskiej,
- gwarantował wszystkim obywatelom wolność osobistą, równość wobec prawa, znosił podziały i przywileje stanowe,
- wprowadzał równouprawnienie wyznań,
- zapewniał swobodę działalności gospodarczej i własność prywatną, - dopuszczał rozwody.
Rządy Napoleona były czasem wojennym. Liczne wojny doprowadziły do tego, że przed wyprawą na Rosję prawie cała Europa znalazła się w strefie francuskich wpływów.
Bitwy z okresu wojen napoleońskich
Data bitwy
Miejsce, gdzie się
odbyła Rezultat bitwy Straty w ludziach
2 XII 1805
pod Austerlitz Zwycięstwo Francji nad Austrią i Rosją
27 000 z armii austriacko- rosyjskiej
1300 z armii francuskiej
14 X 1806
pod Jeną Zwycięstwo Francji nad Prusami 12 000 z armii pruskiej 5000 z armii francuskiej
Data bitwy
Miejsce, gdzie się
odbyła Rezultat bitwy Straty w ludziach
8 II 1807 pod Iławą Zwycięstwo Francji nad Rosją Dziesiątki tysięcy zabitych i rannych po obu stronach.
14 VI 1807
pod Frydlandem Zwycięstwo Francji nad Rosją 25 000 z armii rosyjsko-pruskiej 18 000 z armii francuskiej
5, 6 VII 1809
pod Wagram Zwycięstwo Francji nad Austrią 50 000 z armii austriackiej 34 000 z armii francuskiej
7 IX 1812 pod Borodino Zwycięstwo Francji nad Rosją 44 000 z armii rosyjskiej 58 000 z armii francuskiej
16—19 X 1813
pod Lipskiem Klęska Francji z wojskami państw sprzymierzonych
54 000 z wojsk sprzymierzonych 70 000 z armii francuskiej
18 VI 1815
pod Waterloo Klęska Francji z wojskami państw sprzymierzonych
22 000 z armii sprzymierzonych 25 000 z armii francuskiej
Będąc u szczytu władzy, Napoleon wytyczał granice w Europie według własnego uznania. Niektóre zdobyte terytoria - Belgię, Holandię, część Niemiec i Włoch - przyłączył bezpośrednio do Francji, inne przekształcał w zależne państwa, na tronach których osadzał swoją rodzinę. Na terenie Niemiec utworzył podporządkowany Francji Związek Reński (doprowadził do rozpadu I Rzeszy Niemieckiej).
Kongres wiedeński
Od 29 września 1814 roku do 9 czerwca 1815 roku trwały obrady kongresu wiedeńskiego. Był to zjazd w stolicy Austrii monarchów i ministrów spraw zagranicznych 16 państw europejskich, które walczyły przeciwko napoleońskiej Francji. Decydujący głos miały: Anglia, Austria, Prusy i Rosja. Celem obrad było przywrócenie dawnego porządku w Europie zakłóconego przez francuską rewolucję i wojny napoleońskie.
Pokonaną Francję reprezentował minister Talleyrand, człowiek niezwykle ambitny i zdolny, potrafiący się znaleźć w każdej sytuacji. To przede wszystkim dzięki niemu wielokrotnie zwyciężane przez potężną koalicję państwo uniknęło przykrych konsekwencji i zachowało mocarstwowe znaczenie.
Wielką rolę w czasie obrad odgrywali dwaj inni wybitni politycy - rosyjski car Aleksander I oraz austriacki minister Klemens Metternich.
Uczestnicy kongresu postanowili przywrócić do władzy tych panujących, którzy zostali pozbawieni władzy w wyniku rewolucji i wojennej działalności Napoleona Bonaparte (zasada restauracji).
Wprowadzono też zasadę równowagi europejskiej (myśląc o tym, żeby w przyszłości żaden kraj nie uzyskał na kontynencie takiej przewagi, jaką miała Francja pod rządami Napoleona) oraz legitymizm (koncepcja głosząca nienaruszalność praw panujących dynastii).
Decyzje Kongresu wykluczały jakikolwiek wpływ społeczeństwa na rządy państwem. Przywracano absolutyzm, przywileje szlachty i arystokracji. Zlikwidowano wolność słowa, wprowadzono cenzurę.
Utworzono Związek Niemiecki, któremu przewodniczyć miała Austria. Postanowiono połączyć Belgię z Holandią tworząc Królestwo Niderlandów. Szwajcarii zagwarantowano wieczystą neutralność.
Niezależność uzyskało Państwo Kościelne, Królestwo Obojga Sycylii i Królestwo Sardynii. Anglia umocniła swoje panowanie w koloniach.
Po długich sporach między Austrią, Prusami i Rosją w sprawie przynależności ziem Księstwa Warszawskiego, kongres wiedeński podjął decyzję o ich podziale:
Wielkie Księstwo Poznańskie
Rzeczpospolita
Krakowska Królestwo Polskie
Ziemie wchodzące w skład terytorium
Zachodnia część
Wielkopolski i Kujaw
Kraków i najbliższa okolica
Pozostała część Księstwa
Warszawskiego
Zależność od
obcych państw
Prusy Prusy, Austria, Rosja Rosja
Sposób sprawowania władzy
Polskie urzędy i szkolnictwo w ramach państwa pruskiego
Polskie urzędy i szkolnictwo (nadzór trzech mocarstw)
Konstytucja odrębna administracja
Święte Przymierze
Podczas obrad kongresu wiedeńskiego wypracowane zostało porozumienie, które w 1815 roku zostało podpisane w Paryżu przez władców Rosji, Prus i Austrii. Do współpracy nie zaproszono Anglii, Turcji i Stanów Zjednoczonych. Przeszło ono do historii pod nazwą Świętego Przymierza. Przystąpiło do niego również wielu innych władców europejskich. Porozumienie miało gwarantować porządek w Europie ustalony na kongresie wiedeńskim. Władcy Rosji, Prus i Austrii zobowiązywali się ponadto występować zgodnie w sprawach dotyczących zagarniętych przez te państwa ziem polskich.
Wiosna Ludów w Europie
Jednym z najważniejszych wydarzeń, jakie miały miejsce w nowożytnej Europie, były obrady kongresu wiedeńskiego w latach 1814-1815. Przyjęte tam postanowienia miały ustalić nowy porządek na kontynencie na dalsze długie lata. Jednak już w krótkim czasie okazało się, że nie brakuje przeciwników takiego stanu rzeczy. Objawy niezadowolenia były ciągle widoczne w krajach włoskich i niemieckich. Tam wciąż odżywała myśl o zjednoczeniu, bo ani Włochy, aniNiemcy nie stanowiły jednolitych nowoczesnych państw.
Do niepokojów rewolucyjnych doszło w 1830 roku we Francji. W ich wyniku nowym królem został Ludwik Filip z dynastii orleańskiej, który zobowiązał się do przestrzegania nowej konstytucji. W sierpniu 1830 roku rozpoczęło się powstanie wzniecone przez Belgów. Byli oni niezadowoleni z narzuconej przez kongres wiedeński konieczności współistnienia z Holendrami w ramach Królestwa Niderlandów. 18 listopada 1830 roku Belgia uzyskała niepodległość.
Napięta sytuacja panowała także na Półwyspie Bałkańskim. Tam walkę o niepodległość podejmowali Serbowie i Grecy, pragnący wyzwolić się spod panowania tureckiego.
Około połowy XIX wieku sytuacja polityczna w Europie jeszcze bardziej się skomplikowała. W latach 1846-1847 w wielu rejonach kontynentu miała miejsce klęska nieurodzaju, która spowodowała olbrzymi wzrost cen na zboże i inne produkty żywnościowe. Jej skutki to niedostatek i głód, które dotknęły dziesiątki tysięcy ludzi.
Niezadowolonych ludzi i ważnych problemów do rozwiązania było wtedy mnóstwo:
- w krajach uprzemysłowionych robotnicy myśleli ciągle o walce w celu poprawy warunków życia, - przedstawiciele burżuazji chcieli mieć jak największy wpływ na sprawowanie władzy,
- w krajach Europy Środkowej i Wschodniej chłopi domagali się zniesienia pańszczyzny i przywrócenia wolności osobistej,
- wiele narodów podbitych przez inne państwa dążyło do odzyskania niepodległości, - Niemcy i Włosi marzyli o zjednoczeniu swoich krajów,
- w wielu ówczesnych państwach pojawiły się także żądania zmiany władzy i sposobów rządzenia.
Domagano się przyznania wszystkim obywatelom równych praw politycznych.
Zapamiętaj!
W 1848 r. w wielu krajach Europy doszło do rozruchów o charakterze rewolucyjnym. Narody podbite wzniecały powstania, usiłując zbrojnie wywalczyć niepodległość. Wydarzenia te przeszły do historii pod nazwą Wiosny Ludów.
Najważniejsze osiągnięcia techniczne w 1 połowie XIX wieku
Rok Nazwa wynalazku lub przykład osiągnięcia w zakresie techniki 1800 ogniwo galwaniczne — Alessandro Volta we Włoszech
1805—
08
pierwszy parowóz zbudowany w Anglii przez Richarda Trevithicka
1807 pierwszy statek napędzany silnikiem parowym w USA 1815 skonstruowanie bezpiecznej lampy górniczej w Anglii 1824 wyprodukowanie cementu portlandzkiego w Anglii 1825 pierwsza linia publicznej kolei zbudowana w Anglii 1827 pierwsza turbina wodna zbudowana we Francji 1827 pierwsza udana fotografia wykonana we Francji
1831 podstawy inżynierii elektrycznej opracowane przez Michaela Faradaya w Anglii 1832 prądnica prądu zmiennego wykonana we Francji
1834 wykonanie pierwszej żniwiarki w USA
1837 wynalezienie przez Samuela Morse'a w USA telegrafu do przekazywania wiadomości na odległość
1840 na terenie Niemiec wyprodukowano nawozy sztuczne 1844 wybudowanie pierwszej publicznej linii telegrafu w USA 1846 skonstruowanie maszyny do szycia w USA
Napoleon a sprawa polska
Rządzący w latach 1799-1814 Francją Napoleon Bonaparte prowadził liczne wojny. Wśród krajów, z którymi walczyła napoleońska Francja, były również wszystkie trzy państwa zaborcze, które w drugiej połowie XVIII wieku dokonały rozbioru Rzeczypospolitej. Dlatego też Polacy wiązali z polityką Napoleona wielkie nadzieje na odzyskanie niepodległości. Niektórzy wybitni polscy dowódcy wojskowi i politycy związali się z nim jeszcze wtedy, kiedy dowodził francuską armią, walczącą przeciwko Austrii na Półwyspie Apenińskim.
Po upadku powstania kościuszkowskiego wielu patriotycznie nastawionych Polaków musiało w obawie przed represjami opuścić ziemie polskie i udać się na emigrację. Wśród nich najwięcej było żołnierzy i
polityków. Nawet będąc z daleka od stron rodzinnych, nie porzucili oni myśli i starań zmierzających do odzyskania przez Polskę niepodległości.
W 1797 roku polski generał, uczestnik powstania kościuszkowskiego, Jan Henryk Dąbrowski, otrzymał po rozmowach z rządem francuskim pozwolenie na tworzenie polskich oddziałów wojskowych, mających pod komendą Napoleona walczyć na Półwyspie Apenińskim przeciwko Austrii.
Dzięki wpływom Napoleona, który dowodził wtedy armią francuską we Włoszech, generał Jan Henryk Dąbrowski podpisał w 1797 roku umowę z nowym rządem Republiki Lombardzkiej.
Umowa dotyczyła utworzenia ochotniczych oddziałów polskich z polską komendą i stopniami wojskowymi. Współtwórcami Legionów byli gen. Karol Kniaziewicz i autor „Mazurka Dąbrowskiego”
Józef Wybicki. W Legionach dbano o atmosferę równości i braterstwa między legionistami, oficerowie uczyli szeregowców czytać i pisać, mówili o historii Polski. Nie stosowano w Legionach kar cielesnych, oficerem mógł być każdy, gdy na to zasłużył (odznaczył się w walkach). Ta atmosfera w Legionach stała się inspiracją do napisania przez Józefa Wybickiego pieśni legionistów - „Mazurka Dąbrowskiego”
(od 1926 roku hymn Polski).
Po podpisaniu w 1801 r. przez Francję pokoju z Austrią legioniści stali się niepotrzebni. Część z nich została na służbie we włoskich państewkach, część wcielono do armii francuskiej, a pozostałych wysłano na San Domingo (Haiti) do stłumienia powstania niewolników murzyńskich.
Legiony wyszkoliły doskonałych oficerów, którzy wzięli udział w dalszych walkach o wolność i niepodległość Polski.
Księstwo Warszawskie
W 1807 roku na mocy traktatu w Tylży powstało Księstwo Warszawskie. Obejmowało ono ziemie II i III rozbioru pruskiego (wyłączając okręg białostocki przyznany Rosji). Jego władcą został król saski Fryderyk August z dynastii Wettynów.
Ustrój księstwa określała konstytucja nadana przez Napoleona 21 VII 1807 roku.
Główne postanowienia konstytucji
Władza
ustawodawcza sejm (stanowili go posłowie wybrani na sejmikach szlacheckich)
senat
Władza wykonawcza
Rada Stanu (organ doradczy)
Uprawnienia króla
mianował ministrów i senatorów
Sprawa chłopska
likwidacja poddaństwa chłopów
Prawa
wszyscy obywatele równi wobec prawa
nietykalność majątkowa
urzędy mieli sprawować obywatele księstwa
Całe państwo podzielono na 6 departamentów, którymi zarządzali prefekci. W 1808 roku wydano dekret o powszechnej służbie wojskowej - ministrem wojny został książę Józef Poniatowski.
W 1809 roku trwała wojna Francji z Austrią, w której wielką rolę odegrała armia Księstwa Warszawskiego, którą dowodził książę Józef Poniatowski. 19 kwietnia 1809 roku doszło w ramach tej wojny do wielkiej bitwy pod Raszynem. Bohatersko walczącemu polskiemu wojsku udało się tam powstrzymać idących na Warszawę Austriaków. Po tej bitwie dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego armia wkroczyła na ziemie polskie będące pod zaborem austriackim, zdobywając między innymi Lublin, Zamość, Sandomierz, Lwów i Kraków.
W wyniku układów pokojowych podpisanych między Austrią i Francją w Wiedniu w dniu 14 X 1809 roku przyznano Księstwu Warszawskiemu ziemie polskie włączone do Austrii po trzecim rozbiorze.
Dzięki temu obszar Księstwa zwiększył się ze 104 000 km2 do 151 000 km2, a liczba ludności z około 2 500 000 mieszkańców do 4 000 000.
Księstwo Warszawskie przez cały czas swojego istnienia stanowiło gospodarcze i wojskowe zaplecze dla napoleońskiej Francji. Utrzymywało bardzo dużą jak na swoje możliwości armię, która początkowo liczyła 30 000 żołnierzy, w 1809 roku już około 60 000, a w 1812 poszło w wyprawie Napoleona na Rosję blisko 100 000 żołnierzy Księstwa Warszawskiego.
Klęska Francji w wojnie z Rosją spowodowała prawie dwuletnią okupację terytorium Księstwa przez wojska rosyjskie.
Najważniejsze wydarzenia w czasach istnienia Księstwa Warszawskiego w latach 1807- 1815
Daty Przebieg wydarzeń
14 I 1807
Powołanie przez Napoleona Komisji Rządzącej w Warszawie jako tymczasowej władzy na ziemiach polskich zaboru pruskiego zdobytych przez Francję w wojnie z Prusami.
Daty Przebieg wydarzeń
7 VII 1807
Powstanie Księstwa Warszawskiego w wyniku układów między Napoleonem a carem Aleksandrem I podpisanych w Tylży.
22 VII 1807
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję i kodeks cywilny.
1808 Udział wojsk polskich w prowadzonej przez Napoleona wojnie w Hiszpanii.
IV—X 1809
Wojna Francji i Księstwa Warszawskiego z Austrią.
19 IV 1809
Zwycięska dla polskiego wojska bitwa z Austriakami pod Raszynem.
IV—V 1809
Armia Księstwa Warszawskiego dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego przeprowadza ofensywę, w wyniku której Polacy zajmują znaczną część ziem polskich będących pod zaborem austriackim.
14 X 1809
Układy pokojowe między Francją a Austrią w Wiedniu. Księstwo Warszawskie otrzymuje tereny zdobyte przez armię księcia Józefa Poniatowskiego. Są to ziemie zajęte przez Austrię w trzecim rozbiorze z Krakowem, Lublinem, Zamościem, Sandomierzem. Część ziem polskich należących do zaboru austriackiego otrzymała wtedy będąca w sojuszu z Napoleonem Rosja.
21 VI 1812
Rozpoczęcie wojny Francji z Rosją. Francję wspomaga 100 000 armia Księstwa Warszawskiego.
X—XII 1812
Odwrót Francuzów z Rosji zamieniony w straszliwą klęskę armii napoleońskiej.
I 1813
Wojsko polskie opuszcza Księstwo Warszawskie, do którego wkraczają okupacyjne wojska rosyjskie.
1815 Likwidacja Księstwa Warszawskiego w czasie obrad kongresu wiedeńskiego. Ustanowienie na części jego terytorium zależnego od Rosji Królestwa Polskiego.
Królestwo Polskie 1815-1830
3 maja 1815 roku Rosja, Austria i Prusy podpisały w Wiedniu traktaty, z których wynikało, że z większej części Księstwa Warszawskiego utworzone zostanie Królestwo Polskie, które będzie związane z Rosją unią personalną. W praktyce oznaczało to, że car rosyjski będzie jednocześnie królem w Królestwie Polskim.
Powstałe w ten sposób nowe polskie państwo zależne od Rosji miało powierzchnię około 128 000 km2 i liczyło niespełna 3 mln mieszkańców. Nazywano je też Królestwem Kongresowym lub potocznie Kongresówką, jako że decyzje o jego powstaniu zapadły na kongresie wiedeńskim.
W listopadzie 1815 roku przybył do Warszawy car Aleksander I. Został entuzjastycznie powitany przez zgromadzonych licznie na trasie jego przejazdu mieszkańców stolicy. Nadał wtedy Królestwu Polskiemu konstytucję.
Głównym autorem tekstu konstytucji był książę Adam Jerzy Czartoryski. Car podpisał ją w dniu 27 XI 1815 rok
Od samego początku car i jego wysocy urzędnicy łamali postanowienia zawarte w konstytucji. Sejmy zwoływano rzadko i nieregularnie. W latach 1815-1830 zdarzyło się to zaledwie cztery razy.
Również wolność słowa i druku okazała się prawem istniejącym tylko na papierze. W 1819 roku wprowadzono rządową cenzurę.
Takie postępowanie musiało wywoływać wśród Polaków protesty. Niektórzy polscy działacze polityczni usiłowali podejmować przeciwko temu pewne akcje w ramach opozycji legalnej. W ten sposób zaczęła wyrażać w sejmie sprzeciw 10-osobowa grupa posłów nazywana „kaliszanami”, ponieważ jej członkowie w większości pochodzili z okolic Kalisza. Przewodzili temu działaniu bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Protestowali przeciwko samowoli carskich urzędników i domagali się pełnego przestrzegania konstytucji.
Car rozprawił się z tą opozycją bardzo szybko. Najpierw przez pięć lat nie zwoływał sejmu. Potem w 1825 roku zakazał jawności obrad sejmowych. Przywódców opozycyjnych „kaliszan” odsunięto całkowicie od działalności publicznej.
Widząc nieskuteczność opozycyjnych działań legalnych, zaczęto zakładać opozycyjne tajne związki.
Tego typu organizacje pojawiały się w różnych środowiskach, ale najczęściej wśród studentów i żołnierzy.
Najważniejszą wówczas organizację spiskową założył major polskiego wojska w Królestwie, Walerian Łukasiński. Było to Towarzystwo Patriotyczne, które za cel swojego działania przyjęło odzyskanie niepodległości Polski. W 1822 roku policja wpadła na trop tej organizacji. Nastąpiły aresztowania.
Major Łukasiński został zdegradowany i skazany na 9 lat więzienia. Mimo to w rosyjskiej twierdzy
Szlisselburg spędził prawie 45 lat. Przetrzymywano go tam jako więźnia bezprawnie i nie objęła go żadna amnestia. Towarzystwo Patriotyczne działało jeszcze do 1825 roku. Wtedy to władze rosyjskie aresztowały ponownie jego przywódców, których poddano pod sąd sejmowy.
W grudniu 1828 roku zawiązana została kolejna organizacja spiskowa nazwana Sprzysiężeniem Podchorążych Wysockiego. Piotr Wysocki był instruktorem w Szkole Podchorążych Piechoty. Założony przez niego tajny związek skupiał przede wszystkim młodzież wojskową i studentów. Jego celem było przygotowanie zbrojnego powstania przeciwko Rosji.
Powstanie Listopadowe
Przyczyny wybuchu powstania listopadowego
pośrednie bezpośrednie
łamanie praw przez cara
prześladowania Polaków
chęć odzyskania niepodległości (sukcesy Greków, Belgów, ludu francuskiego)
groźba rozbicia spisku w szkole podchorążych
zamiar wysłania żołnierzy polskich do Belgii i Francji
Ważniejsze bitwy
Data Miejsce Polski dowódca Skutki
14 II pod Stoczkiem gen. J. Dwernicki zwycięstwo Polaków 17 II pod Dobrem gen. J. Z. Skrzynecki zwycięstwo Polaków 19/20 II pod Wawrem gen. F. Żymirski duże straty Rosjan 24/25 II pod Białołęką gen. J. Krukowiecki zwycięstwo Polaków 25 II pod Grochowem gen. J. Chłopicki brak rozstrzygnięcia 31 III pod Wawrem gen. M. Rybiński zwycięstwo Polaków 31 III pod Dębem Wielkim płk. L. Bogusławski zwycięstwo Polaków 10 IV pod Iganiami gen. J. Prądzyński zwycięstwo Polaków 26 V pod Ostrołęką gen. J. Z. Skrzynecki klęska Polaków 6, 7 IX obrona Woli gen. J. L. Sowiński klęska Polaków
obrona Warszawy gen. J. Krukowiecki źle przygotowana obrona — kapitulacja miasta
Armia rosyjska w liczbie 115 tysięcy żołnierzy i wyposażona w 350 dział od razu kierowała się na Warszawę. Królestwa miało bronić polskie wojsko liczące 56 tysięcy żołnierzy i mające do dyspozycji 140 dział.
Ofensywne poczynania Rosjan przyhamowały trochę zwycięskie dla Polaków bitwy z mniejszymi ugrupowaniami carskiej armii pod Stoczkiem, Dobrem, Wawrem, Białołęką. Mimo tych sukcesów wojska rosyjskie przez cały czas operowały w pobliżu stolicy. Decydujące znaczenie dla tego pierwszego etapu wojny miała bitwa pod Grochowem.25 lutego w tej największej w czasie powstania listopadowego rozgrywce 60--tysięczna armia rosyjska zmagała się z 40 tysiącami polskich żołnierzy, którymi dowodził gen. Józef Chłopicki. Największy dramat rozgrywał się w obrębie niewielkiego lasu nazywanego Olszynką Grochowską. Tam znalazło swoje pozycje obronne lewe skrzydło polskiej armii, które w ciągu dnia pięciokrotnie z wielką zaciekłością atakowały duże siły rosyjskie. Do lasku wtargnęli Rosjanie. Niezrażony tym generał Chłopicki sam stanął na czele grenadierów i poprowadził ich do skutecznego kontrataku. Przy kolejnym piątym uderzeniu Polacy musieli ustąpić. Ranny został gen. Chłopicki. Zarysowała się wyraźna przewaga Rosjan, ale o zmierzchu bitwa została przerwana. Rosjanom nie udało się tym razem rozgromić polskiej armii. Poza tym ponieśli w tej walce tak duże straty (9000 żołnierzy rosyjskich i 7000 Polaków), że nie byli w stanie od razu zaatakować Warszawy.
Po parotygodniowej przerwie w walce to Polacy w dniu 31 marca podjęli działalność ofensywną w nadziei, że uda im się wyprzeć Rosjan z terenu Królestwa. Zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami zdawały się to potwierdzać. W dodatku powstańcze działania rozprzestrzeniły się poza granice Królestwa, obejmując swoim zasięgiem będące pod rosyjskim panowaniem ziemie litewskie.
Jednak w maju 1831 roku sytuacja uległa bardzo niekorzystnej dla Polaków zmianie. 26 V armia carska rozgromiła w bitwie pod Ostrołęką zgromadzone tam wojsko polskie.
W czerwcu dobiegło końca powstanie na Litwie. 26 VI Rosjanie pobili tam polskie oddziały w bitwie pod Górami Ponarskimi.
Latem armia rosyjska przeszła na lewy brzeg Wisły, szykując się powoli do ostatecznego szturmu Warszawy. 5 IX 80 tysięcy rosyjskich żołnierzy stanęło u granic stolicy. O zdobyciu miasta zadecydowała dwudniowa bitwa (6 i 7 IX) rozegrana na szańcach Woli. Zginął tam dowodzący obroną bohaterski generał Józef Longin Sowiński, którego uwiecznił w jednym ze swoich utworów Juliusz Słowacki. Tam też wysadził w powietrze swoją placówkę legendarny Ordon, bohater poematu Adama Mickiewicza pt. Reduta Ordona.
Wszystko to nie zdało się na nic. 8 września Rosjanie wdarli się do Warszawy. 9 października skapitulowała twierdza Modlin, 21 października poddała się twierdza Zamość.
Powstanie upadło. Klęska Polaków stała się faktem. Głównymi przyczynami klęski powstania był brak wiary w sukcesy polityków i dowódców wojskowych oraz złe dowodzenie.
Skutki powstania
Represje polityczne Prześladowania ludności
zniesiono konstytucję z 1815 roku
rozwiązano sejm
zlikwidowano wojsko polskie
wprowadzono rosyjski kodeks karny
podzielono Królestwo na gubernie
ważniejsze urzędy powierzono Rosjanom
przymusowo wcielono żołnierzy Królestwa do wojska rosyjskiego na 25 lat
konfiskowano majątki
zamknięto uniwersytet w Warszawie, Wilnie, Towarzystwo Przyjaciół Nauk
wprowadzono język rosyjski jako przedmiot obowiązkowy do szkół
Po upadku powstania listopadowego spadły na Polaków zamieszkujących ziemie polskie pod zaborami prześladowania i represje polityczne. Tysiące żołnierzy Królestwa Polskiego car zesłał na Syberię.
Na Litwie i Rusi zlikwidowano Kościół unicki. Rozwiązano wiele zakonów katolickich. Symbolem nowego porządku stała się Cytadela (w okresie rozbiorów była więzieniem dla uczestników powstań narodowych i miejscem straceń polskich patriotów).
Rząd pruski wykorzystał klęskę powstania do zniesienia autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Rozpoczęto konsekwentną germanizację administracji i szkolnictwa.
Ugrupowania polityczne na emigracji i ich programy
Hotel Lambert
(stronnictwo prawicowe - książę Adam Jerzy Czartoryski)
Towarzystwo
Demokratyczne Polskie (stronnictwo lewicowe)
Gromady Ludu Polskiego
Polska może odzyskać niepodległość w wyniku wojny mocarstw, a nie dzięki powstaniu
Polska odzyska niepodległość własnymi siłami
zniesienie
pańszczyzny i
proponowali likwidację przywilejów szlacheckich oraz zniesienie własności prywatnej
przyszła Polska miała być monarchią konstytucyjną
uwłaszczenie chłopów
Poszczególne ugrupowania emigracyjne utrzymywały łączność z krajem głównie przez tajnych wysłanników - emisariuszy.
Na obczyźnie znaleźli się Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński oraz wielu innych.
Paryż stał się najpotężniejszym ośrodkiem kultury polskiej. Dzieła wydawane na emigracji potajemnie wywożono do kraju. Literatura emigracyjna kształtowała podstawy patriotyzmu, zachęcała do walki o niepodległość.
Działalność spiskowa po 1831 roku
Represje nie zniechęciły Polaków do działalności spiskowej. Organizacje konspiracyjne tworzyli zarówno emisariusze, jak i młodzi działacze krajowi. Szymon Konarski - emisariusz, działał na Litwie, Polesiu, Wołyniu, Ukrainie. Został aresztowany i skazany na śmierć. Ksiądz Piotr Ściegienny organizował spisek wśród chłopów Lubelszczyzny i Kielecczyzny. Swoje poglądy zawarł w Złotej książeczce. Liczne donosy spowodowały jego aresztowanie i skazanie na śmierć (karę śmierci zamieniono na dożywotnią katorgę).
Powstanie Krakowskie
Spiskowcy inspirowani przez działaczy Towarzystwa Demokratycznego planowali na luty 1846 roku ogólnopolskie powstanie. Jednak nieostrożne przygotowania doprowadziły do wykrycia spisku w zaborach pruskim i rosyjskim. Jedynie w Krakowie udało się podjąć walkę zbrojną. Oddziały powstańcze były jednak atakowane przez grupy polskich chłopów, którym władze austriackie obiecały nagrodę za żywego czy zabitego „buntownika” (jedynie w rejonie Chochołowa chłopi poparli powstanie). 22 lutego w Krakowie utworzono Rząd
Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej, który ogłosił Manifest Narodu Polskiego gwarantujący przekazanie chłopom ziemi na własność i zniesienie pańszczyzny bez odszkodowań.
Edward Dembowski próbował rozszerzyć powstanie na inne miejscowości Galicji. Wyruszył bez broni na czele procesji na wieś, aby przekonać chłopów do walki w powstaniu. Pochód jednak został zaatakowany przez wojsko austriackie, a Dembowski zabity.
Wkrótce wojska austriackie i rosyjskie zajęły Kraków. Powstanie, trwające 9 dni, upadło, ale rozruchy chłopskie, na czele których stanął Jakub Szela, przybierały na sile i skierowane były przeciw szlachcie (rabacja). Niezadowoleni chłopi uwierzyli w opowieści Austriaków o „dobrym cesarzu z Wiednia”, który chce ulżyć ich doli, a przeciw któremu spiskuje szlachta. Napadano na dwory, palono je, a mieszkańców mordowano. Gdy uczestnicy rabacji przestali być potrzebni Austriakom, chłostą i
aresztowaniami zakończono rebelię. Decyzją władz zaborczych Rzeczpospolita Krakowska została zlikwidowana, a jej terytorium przyłączono do Austrii. Władze austriackie zgermanizowały sądy, administrację oraz Uniwersytet Jagielloński.
Wiosna Ludów na ziemiach polskich
Zabór pruski20 marca 1848 roku doszło do demonstracji ludności polskiej w Poznaniu. Powołano tam Komitet Narodowy Poznański. Wysłano do króla Prus delegację, której celem było wyjednanie lepszych warunków i ustępstw na rzecz ludności polskiej żyjącej pod pruskim panowaniem.
Wykorzystując ogólne zamieszanie w państwie pruskim, działający na rzecz odzyskania niepodległości patrioci przygotowywali powstanie. Zaczęto tworzyć polskie oddziały zbrojne. Pod koniec marca do Poznania przybył Ludwik Mierosławski, który objął dowództwo nad polskimi oddziałami wojskowymi.
3 kwietnia 1848 roku władze pruskie wprowadziły w Księstwie Poznańskim stan oblężenia, zwiększając znacznie liczebność stacjonującego na terenie Wielkopolski pruskiego wojska. Na przełomie kwietnia i maja Prusakom udało się rozbić polskie ugrupowania. 9 maja działania wojenne na terenie Wielkopolski zakończono podpisaniem aktu kapitulacji. Polacy uzyskali pewne korzyści:
- reprezentację w parlamencie berlińskim,
- zgodę na legalną działalność organizacji polskich.
Zabór austriacki - Galicja
17 marca 1848 roku odbyła się wielka antyaustriacka manifestacja w Krakowie. W mieście został powołany Komitet Narodowy.
Polacy wysunęli żądania wolności słowa, uwłaszczenia chłopów oraz spolszczenia szkół i urzędów.
Gubernator Franciszek Stadion chciał powstrzymać chłopów od udziału w rewolucji i nie czekając na decyzję cesarza 22 kwietnia ogłosił uwłaszczenie oraz zniesienie pańszczyzny. Na skutek tego chłopi nie poparli polskich dążeń do niepodległości. Władze austriackie przystąpiły do stłumienia polskiego ruchu.
Wydarzenia w latach 1848-1849 odegrały ogromną rolę w dziejach Europy. Zapoczątkowały gruntownie zmiany polityczne i społeczne, nastąpiło rozbudzenie świadomości narodowej ludów będących pod obcym panowaniem (np. Węgrzy, Czesi). Budowa własnego państwa stała się celem, do którego wytrwale dążyli. Władcy nie mogli cofnąć przemian dokonujących się na wsi. Chłopi w wielu krajach zaczęli brać udział w życiu politycznym (we Francji uzyskali prawa wyborcze). Rozpoczął się proces budowy nowoczesnych państw i społeczeństw współczesnej Europy.
Powstanie Styczniowe
Po upadku powstania listopadowego przez 20 lat w Królestwie Polskim obowiązywał stan wojenny, co oznaczało m.in. zakaz wolnego zrzeszania się. Został on zniesiony w okresie wojny Rosji z Turcją (1853-1856, tzw. wojna krymska), ogłoszono też amnestię, z Syberii i carskich więzień do domu po latach zesłania wróciło wielu Polaków. Wojna krymska ujawniła słabość militarną i gospodarczą Rosji i zakończyła się jej klęską. Turcję wspomagały Anglia i Francja, które nie chciały dopuścić do wzmocnienia Rosji na Bałkanach i nad Morzem Śródziemnym.
Polacy mieli nadzieję wykorzystać moment osłabienia Rosji, dążąc do wymuszenia ustępstw na rzecz przywrócenia dawnych swobód. Chłopi oczekiwali zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia (w roku 1861 car wydał zarządzenie o przekazaniu ziemi chłopom za odszkodowaniem dla dziedziców, ale dekret ten nie objął ziem Królestwa Polskiego).
W Rosji, po przegranej wojnie, przeprowadzono szereg reform, mających na celu wzmocnić państwo carów. W Królestwie liczono na zmianę polityki nowego cara, Aleksandra II, w stosunku do Polaków.
Niestety, car po przyjeździe do Warszawy nie zapowiedział żadnych zmian: „Szczęście wasze - mówił car - zamyka się tylko w zupełnym zespoleniu z Rosją. Żadnych marzeń, panowie!”.
Wiarę w zmianę położenia Polaków budziły wieści o wywalczeniu przez Włochy niepodległości i zjednoczeniu, po pokonaniu wojsk austriackich przy pomocy Francji. Wielu Polaków spodziewało się pomocy Francji w momencie rozpoczęcia walki z carem.
Czy wiesz, że...
Oczekiwania Polaków i nastroje niezadowolenia z polityki carskiej zaczęły się wyrażać w licznychmanifestacjach patriotycznych (pochodach ulicznych), organizowanych z okazji rocznic narodowych lub ku czci zasłużonych Polaków. Urządzano je od 1860 roku w Warszawie i innych miastach polskich. Pierwszą manifestacją, na której zgromadziły się wielkie tłumy warszawiaków, był pogrzeb generałowej Sowińskiej, wdowy po bohaterskim obrońcy Woli - gen. Józefie Sowińskim. Po raz pierwszy od 30 lat publicznie śpiewano w Warszawie polskie pieśni patriotyczne i niesiono narodowe sztandary. Uczczono także 30 rocznicę wybuchu powstania listopadowego i bitwy pod Olszynką Grochowską, biorąc udział w mszach, procesjach religijnych.
Władze odpowiedziały na te pokojowe pochody represjami, dopuszczając do zabijania przez carskie wojsko uczestników demonstracji. W Królestwie wprowadzono ponownie stan wojenny, wielu Polaków aresztowano, zamykano kościoły, aby uchronić je przed profanacją (zhańbieniem) przez wojska rosyjskie.
Formy walki w Królestwie Polskim w latach 60. XIX wieku: pokojowe manifestacje uliczne, drukowanie tajnych ulotek i odezw, tworzenie organizacji spiskowych w celu przygotowania powstania narodowego, obchody rocznicowe ważnych wydarzeń, połączone z uczestnictwem w nabożeństwach, noszenie na ubraniach oznak żałoby narodowej.
Aby uspokoić grożące wybuchem nowego powstania nastroje społeczeństwa polskiego, car zgodził się na pewne ustępstwa, które miał wprowadzić Aleksander Wielopolski. W tym celu car powierzył mu stanowisko naczelnika Rządu Cywilnego w Królestwie. Aleksander Wielopolski był zwolennikiem współpracy Polaków z carską Rosją, widząc w tym szansę na przeprowadzenie reform i przywrócenie autonomii. Doprowadził do zreformowania i polonizacji(wprowadzenie języka polskiego) szkolnictwa, założył Szkołę Główną, przywrócił samorząd w Królestwie. Opracował warunki zniesienia pańszczyzny (wysokie oczynszowanie), zadbał o równouprawnienie Żydów (władze carskie odmawiały Żydom nawet praw obywatelskich). Społeczeństwo polskie nie darzyło sympatią Wielopolskiego, oskarżając go nawet o zdradę interesów narodowych (przeciwnik ideologii powstańczej).
Przed społeczeństwem w Królestwie zarysowały się dwie drogi dojścia do niezależności:
- walka zbrojna,
- ugoda z carem, do której zmierzały działania Wielopolskiego.
Polacy, pragnący zmiany swojego położenia w Królestwie Polskim, podzielili się na dwa rywalizujące ze sobą obozy polityczne: białych, którzy pragnęli autonomii kraju, osiągniętej działaniami legalnymi (pokojowymi), ale odrzucali współpracę z Aleksandrem Wielopolskim; oraz czerwonych, dążących do wywołania zbrojnego powstania o niepodległość, połączonego z walką o reformy społeczne.
Obozy polityczne
Program Działalność Skład społeczny i
przywódcy
biali
uzyskanie autonomii
drogą pokojową,
odroczenie sprawy odzyskania
niepodległości na czas późniejszy,
przekazanie ziemi chłopom (chłop miał zapłacić dziedzicowi odszkodowanie, biorąc ziemię na własność),
nadzieje na pomoc Anglii i Francji
W Towarzystwie Rolniczym.
Dążenie do ugody z carem za cenę szerokiej autonomii - zjazd ziemiaństwa w 1862 r.
ziemiaństwo, bogata burżuazja, inteligencja (za przywódcę uważano A. Zamoyskiego)
Program Działalność Skład społeczny i przywódcy
czerwon
i przygotowanie do
powszechnego
powstania, obalenie caratu, uwłaszczenie chłopów
(odszkodowanie dla
dziedziców miał
wypłacić skarb
państwa),
liczyli na pomoc i współpracę z innymi narodami
tworzenie tajnych stowarzyszeńm,
rozpisanie podatku narodowego na cele powstania, m. in.
zakup broni,
szkolenie wojskowe, agitacja wśród oficerów rosyjskich,
organizacja „tajnego państwa polskiego”:
tworzenie tajnej administracji,
poczty, drukarń, którymi kierował Komitet Centralny Narodowy,
podjęcie taktyki indywidualnego terroru
inteligencja,
ziemiaństwo, studenci, rzemieślnicy, robotnicy warszawscy, Jarosław Dąbrowski
Od 1862 wyodrębnienie
się prawego,
umiarkowanego (A.
Giller) i lewego rewolucyjno-
demokratycznego
skrzydła (Z.
Sierakowski, Z.
Padlewski, J.
Dąbrowski).
Wielopolski, pragnąc nie dopuścić do wybuchu powstania w Królestwie, jako naczelnik Rządu Cywilnego wydał polecenie nadzwyczajnego poboru do wojska carskiego, gdzie służba trwała 20 lat.
Branka miała osłabić bądź zniszczyć działalność konspiracyjną, na listach znalazła się bowiem młodzież podejrzewana o działalność konspiracyjną. Wielopolski swoim posunięciem przyspieszył wybuch powstania.
22 stycznia (stąd nazwa powstanie styczniowe) 1863 r. Centralny Komitet Narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał Manifest, w którym wzywał do zbrojnego powstania przeciw caratowi celem przywrócenia niepodległości Polski. Rząd Narodowy znosił pańszczyznę, a bezrolnym chłopom, którzy wezmą udział w walkach obiecywał ziemię z dóbr narodowych. Wzywał do wspólnej walki Polaków, Litwinów i Ukraińców.
Opierając się na tworzonej wcześniej tajnej organizacji państwa przez okres powstania, tj. 15 miesięcy, działał Rząd Narodowy w Warszawie. Wysyłał on w teren gońców i delegatów, mianował
naczelników obszarów, ściągał dobrowolnie płacony podatek narodowy. Funkcjonowała tajna poczta, żandarmeria narodowa wykonywała wyroki na zdrajcach. Specjalni wysłannicy ogłaszali we wsiach dekrety rządu o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu. Zagraniczni posłowie informowali rządy państw europejskich o tym, co dzieje się w Królestwie. Dokumenty rządowe opatrzone były pieczęcią, na której przedstawiono trzy tarcze herbowe (Polski, Litwy i Ukrainy) połączone jedną koroną. Rząd powstańczy posiadał wojsko, złożone z ochotników. Taka organizacja władz powstańczych zasługuje na nazwę polskie państwo podziemne.
Powstańcy organizowali się w lasach w oddziały powstańcze, tzw. partie, które atakowały znienacka drobniejsze oddziały nieprzyjaciela, a cofały się i kryły przed większymi siłami. Polacy stoczyli przez czas trwania powstania ponad 1200 bitew i potyczek, a przez oddziały powstańcze przewinęło się około 200 tys. ochotników, nie przekraczając jednorazowo 30 tys. żołnierzy walczących w różnych rejonach kraju (porównaj z powstaniem listopadowym, gdzie walczyła regularna armia polska, ścierając się w bitwach z wojskami carskimi).
Powstańcy walczyli w bardzo ciężkich warunkach. Nie mieli dostatecznej ilości broni (często kosy, broń myśliwska, karabiny) ani umundurowania. Udział chłopów w powstaniu był niewielki. Walczyły w nim również kobiety polskie, które chroniły powstańców, pielęgnowały rannych, dostarczając żywności i opatrunków. Do powstania przyłączyli się, przechodząc granice, ochotnicy ze Śląska, Poznańskiego i Galicji. Przewaga 300-tysięcznej armii rosyjskiej była przygniatająca. Mimo kilku zwycięstw (m.in. pod Żyrzynem, Staszowem, Pieskową Skałą), latem siły partyzanckie zaczęły słabnąć.
Rząd Narodowy, w którym władzę przejęli biali, liczył na pomoc w sprawie polskiej rządów mocarstw zachodnich, które jednak ograniczyły się do żądań wobec cara zmiany polityki Rosji w Polsce, proponując zawieszenie broni i podjęcie rokowań. Władze rosyjskie odrzuciły te propozycje, nasilając walkę z oddziałami powstańczymi oraz wprowadzając terror wobec ludności.
Czy wiesz, że...
Narody Europy wyrażały sympatię dla Polski, organizując demonstracje, zbierając pieniądze, do Polski pośpieszyli też ochotnicy (np. włoski pułkownik F. Nullo, który zginął na polskiej ziemi).
Powstanie próbował ratować jego ostatni dyktator, generał Romuald Traugutt. Z oddziałów powstańczych stworzył korpusy regularnego wojska, zreorganizował zaopatrzenie, wydał dekret o bezwzględnej realizacji dekretu uwłaszczeniowego, aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu, rozwinął kontakty z rewolucyjno-demokratycznym ruchem europejskim.
Wiosną 1864 roku car wydał ukaz uwłaszczeniowy dla chłopów Królestwa Polskiego o przekazaniu ziemi bez odszkodowania, a tym samym przekreślił możliwość masowego udziału mieszkańców wsi w walkach po stronie powstania.
Traugutt, choć zagrożony ujawnieniem, do końca nie wyjechał z Warszawy i sprawował funkcję dyktatora. Aresztowany, został stracony 5 VIII 1864 roku w pobliżu Cytadeli warszawskiej, wraz z czterema członkami Rządu Narodowego.
Powstanie upadło, ostatnich powstańców, m.in. walczącego na Podlasiu księdza Stanisława Brzóskę, schwytano wiosną 1865 roku.
Analizując przygotowanie i przebieg powstania listopadowego, można wskazać ujemne i pozytywne skutki powstania:
- do ujemnych następstw zaliczyć trzeba: straty w ludziach - polegli, zesłani na Syberię, skazani na śmierć za udział w powstaniu (ogółem blisko 30 tys. jego uczestników), straty materialne: konfiskata majątków, zniszczenia, represje popowstaniowe;
- skutki pozytywne - pomimo że powstanie nie doprowadziło do odzyskania niepodległości, było protestem przeciw niewoli i ugodzie z zaborcą. W wyniku powstania zniesiono pańszczyznę na ziemiach środkowej Polski. Chłopom nadano całą ziemię przez nich użytkowaną, w zamian zaś mieli płacić dodatkowy podatek gruntowy. Zachowano serwituty (chłopskie prawo do korzystania z dworskich lasów i pastwisk), co było stałą kością niezgody między dworem a wsią. Powstanie przyczyniło się do wzmocnienia poczucia solidarności Polaków we wszystkich zaborach i na emigracji oraz do wzmocnienia świadomości narodowej. W całej Europie wzbudziło zainteresowanie i sympatię dla Polski. Tradycje bohaterskich walk powstańczych przetrwały w powieści, malarstwie, poezji. Polacy pokazali opinii publicznej Europy, że nie pogodzili się z utratą niepodległości i będą o nią nadal walczyć.
Powstanie styczniowe kończy okres polskich powstań narodowych o niepodległość, prowadzonych od momentu I rozbioru (wojna w obronie Konstytucji 3 maja, powstanie kościuszkowskie). Od tej pory Polacy zwrócą się w kierunku pracy nad umysłowym i gospodarczym podnoszeniem sił narodu polskiego, pamiętając jednak o powstaniach narodowych.
Zaborcy wobec społeczeństwa polskiego po klęsce powstania
Zabór rosyjskiPo stłumieniu powstania styczniowego nastąpiły represje zaborcy rosyjskiego wobec ludności polskiej. Były one tak dotkliwe, że nazwano ten okres „nocą postyczniową”. Wielu uczestników powstania zostało zmuszonych do emigracji. Na tych, którzy zostali w kraju, spadały kary za udział w powstaniu i za noszenie żałoby narodowej po klęsce powstania. Nakładano kontrybucje, czyli opłaty na mieszkańców miast i wsi za popieranie działań powstańczych.
Królestwo Polskie straciło resztę samorządowej odrębności, zostało włączone do Cesarstwa Rosyjskiego jako Kraj Przywiślański. Zlikwidowano odrębny herb Królestwa z wizerunkiem Orła Białego.
Represje w zaborze rosyjskim: likwidacja odrębności Królestwa Polskiego; władzę sprawuje generał-gubernator posiadający władzę cywilną i wojskową oraz szerokie pełnomocnictwa;
wprowadzenie stanu wojennego, co pozwalało na:
- zsyłanie bez sądów na Syberię, - konfiskatę mienia,
- nakładanie kontrybucji.
Rusyfikacja miała na celu wynarodowienie Polaków i przemienienie ich w Rosjan - narzucenie języka rosyjskiego i rosyjskiej kultury; szkolnictwa oraz treści nauczania; administracji i urzędów; Kościoła.
Prześladowania dotyczyły też Kościoła katolickiego za popieranie oporu ludności w powstaniu styczniowym. Walka z Kościołem: likwidowano diecezje, zwalniano biskupów; niektórzy biskupi zsyłani byli w głąb Rosji; zamykano klasztory; zastosowano terror wobec Kościoła unickiego (który uznawał zwierzchnictwo papieża); car ustanowił w Petersburgu Kolegium Rzymskokatolickie, któremu podlegać miało duchowieństwo polskie (zamiast papieżowi).
Zabór pruski
Polacy w zaborze pruskim, a szczególnie w Wielkopolsce, narażeni byli na germanizację (zniemczenie), która wzmogła się, gdy na czele rządu pruskiego stanął premier Otto von Bismarck, zacięty wróg polskości. W czasie powstania styczniowego współdziałał z rządem rosyjskim w walce z Polakami, a po upadku powstania zaostrzył politykę antypolską. Działalność germanizacyjna objęła w tym samym stopniu życie polityczne, kulturalne i gospodarcze.
Działania przeciwko Polakom w zaborze pruskim: nazwę Wielkie Księstwo Poznańskie zastąpiono nazwą niemiecką Prowincja Poznańska, na szeroką skalę rozpoczęto akcję germanizacyjną:
- usunięcie języka polskiego ze szkół, urzędów, sądów, - zniemczenie imion, nazwisk, nazw miejscowości,
- powołanie Związku dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich, tzw. Hakaty (nazwa utworzona od nazwisk założycieli: Hansemann, Kenemann, Tiedemann) w 1894 roku, który za pomocą prasy i odczytów miał wpływać na antypolskie nastroje wśród Niemców.
Kolonizacja, czyli popieranie osadnictwa niemieckiego na ziemiach polskich:
- powołanie Komisji Kolonizacyjnej w 1886 roku, która posiadała fundusze na wykup ziemi od Polaków,
- zakaz wznoszenia zabudowań (1904 r.),
- tzw. „rugi pruskie”, czyli wydalanie osiadłych Polaków, którzy uciekli z zaboru rosyjskiego i nie mieli obywatelstwa pruskiego.
Na ziemiach polskich w zaborze pruskim obwiniano Kościół katolicki o podtrzymywanie ducha polskości, a Bismarck wypowiedział mu wojnę, tzw. Kulturkampf, czyli walkę o kulturę, oczywiście niemiecką. Celem Kulturkampfu było podporządkowanie Kościoła katolickiego państwu. W tym celu duchowieństwo poddane zostało ścisłej kontroli państwa, zlikwidowano szkolnictwo zakonne i seminarium duchowne w Poznaniu, wprowadzono zakaz wygłaszania kazań i nauki religii w języku polskim.
Carat, rusyfikując szkolnictwo i urzędy, prześladował ludność polską pod względem politycznym i kulturalnym. Nie stawiał natomiast przeszkód w rozwoju gospodarczym. W zaborze pruskim działalność germanizacyjna objęła w tym samym stopniu życie polityczne, kulturalne i gospodarcze.
Zabór austriacki
Galicja to potoczna nazwa ziem zaboru austriackiego wraz z Krakowem. W 2 poł. XIX wieku Austria, osłabiona klęskami wojennymi (przegrana z Francją i Włochami 1859 r. oraz z Prusami 1866 r.), podjęła reformy i zgodziła się na ustępstwa wobec podległych jej narodów, aby zapobiec rozpadowi wielonarodowościowej monarchii.
Dzięki nim oraz walce społeczeństwa polskiego Galicja otrzymała w latach 1867-1873 autonomię, tzn. własnySejm Krajowy, który sprawował kontrolę nad samorządem powiatowym i gminnym.
Podlegały mu: ustawodawstwo gospodarcze, gminne, częściowo szkolne. Uchwały sejmu sankcjonował cesarz. Organem wykonawczym (rządem) był Wydział Krajowy z marszałkiem krajowym.
Autonomia dla Polaków oznaczała też uznanie języka polskiego jako urzędowego. Polacy zajmowali stanowiska w sądach i administracji. Galicja miała swojego przedstawiciela w parlamencie wiedeńskim.
Uzyskana autonomia stwarzała Polakom zaboru austriackiego korzystne warunki do legalnej działalności politycznej i rozwoju kultury narodowej. Galicja stała się głównym ośrodkiem rozwoju kultury polskiej i polskiego życia narodowego.
Galicja ośrodkiem życia narodowego Polaków:
- rozwój szkolnictwa z polskim językiem wykładowym od szkoły ludowej, przez średnią do szkoły wyższej,
- możliwość uroczystego obchodzenia rocznic narodowych, - swoboda drukowania i wydawania dzieł polskich pisarzy,
- dostęp do polskich uczelni wyższych; kształcili się tu także Polacy z dwóch pozostałych zaborów, uniwersytety w Krakowie i Lwowie,
- utworzenie w Krakowie Akademii Umiejętności, która organizowała i finansowała badania naukowe, - rozwój nauk historycznych (dzieje Polski) i matematyczno-przyrodniczych.
W porównaniu z innymi zaborami Galicja znajdowała się na ostatnim miejscu pod względem rozwoju gospodarczego. Nie można było rozwijać przemysłu, gdyż Galicja miała być rynkiem zbytu dla Austrii.
Brak ośrodków przemysłowych sprawiał, że wieś galicyjska była przeludniona i przeważały gospodarstwa małe, co było też przyczyną masowej emigracji chłopów do Ameryki.
Przy braku przemysłu, niskim poziomie rolnictwa, przeludnieniu wsi i bardzo małej wydajności pracy, nędza galicyjska stała się przysłowiowa.
W obronie mowy i ziemi ojczystej
Polityka rusyfikacyjna i germanizacyjna dwóch zaborców spotkała się z oporem społeczeństwa polskiego. Polacy przeciwstawiali się rusyfikacji organizując tajne nauczanie.
Uczniowie, młodzież akademicka i nauczyciele organizowali kółka samokształceniowe, tworzyli biblioteczki książek polskich, co było zakazane przez Rosjan. Nauczyciele polscy w szkołach carskich zapoznawali uczniów z dziełami polskich romantyków: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego oraz historią narodu, narażając się na surowe represje. W żeńskich pensjach prywatnych podczas robót ręcznych realizowano program tajnego nauczania. Upowszechnianiem kultury i języka polskiego półlegalnie zajmowały się: Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, Koła Oświaty Ludowej, Koła Kobiece Oświaty. Zorganizowano także tajne kursy dla kobiet zwane „Latającym Uniwersytetem”
(założony w Warszawie - nazwa powstała od częstych zmian miejsc). Najbardziej znaną z wielu absolwentek była Maria Skłodowska-Curie. Pod koniec XIX wieku powstało Towarzystwo Oświaty Narodowej. Taka postawa młodzieży i ofiarność społeczeństwa polskiego zadecydowała o klęsce polityki rusyfikacyjnej caratu.
Umacnianie sił narodu polskiego pod względem gospodarczym i kulturalnym nazwano pracą organiczną. Pisarz J. I. Kraszewski, autor powieści historycznych, tak pisał o istocie pracy organicznej: „Dziś bronić musimy zagrożonego bytu, trzymać się ziemi, zachować język, róść w oświatę, zdobywać materialne podstawy niezależności osobistej, z której rośnie niezależność społeczna”. Zwolennicy tego ruchu zrezygnowali z walki narodowowyzwoleńczej lub odłożyli ją do czasów późniejszych, głosząc konieczność ofiarnej pracy nad rozwojem gospodarczym i oświatą narodową.
