Najważniejszą rolę w zjednoczeniu Włoch odegrało Królestwo Sardynii (Piemont), jedno z najlepiej rozwiniętych ekonomicznie państewek. Początkowo wsparcia Włochom udzielała Francja, dzięki czemu pokonano Austriaków w 1859 roku (stali na przeszkodzie do zjednoczenia). Za udzieloną pomoc Francja uzyskała Sabaudię i Niceę (pogranicze francusko-włoskie). Po zwycięstwie nad Austrią obalono władców poszczególnych państw i wprowadzono rządy demokratyczne. Giuseppe Garibaldi na czele ponad tysiąca ochotników opanował Sycylię i zajął Neapol.
W latach 1860-1861 większa część Włoch została zjednoczona. Na czele nowego państwa stanął Wiktor Emanuel II - władca Piemontu.
W 1870 roku do Rzymu wkroczyły wojska włoskie. Papież nie pogodził się z utratą swego państwa i ogłosił się „więźniem Watykanu”. Dopiero w 1870 roku Państwo Kościelne zostało przyłączone do Włoch (wcześniej przyłączono jeszcze Wenecję). Rzym stał się stolicą zjednoczonych Włoch.
Zjednoczenie Niemiec
W 2 poł. XIX wieku Niemcy, rozbite na ponad 20 państewek, stanęły przed problemem zjednoczenia.
Złożyło się na to kilka przyczyn:
- Niemcy, szczególnie po Wiośnie Ludów, poczuli się jednym narodem,
- granice celne, różne waluty w poszczególnych krajach, stały na przeszkodzie pomyślnego rozwoju gospodarczego,
- Otto Bismarck, premier Prus, dążył do tego, aby Prusy odegrały rolę mocarstwa i opanowały całe Niemcy.
Prusy podjęły rywalizację o zjednoczenie Niemiec z Austrią, która przewodziła Związkowi Niemieckiemu. Otto Bismarck, premier pruski, przygotowywał się do zjednoczenia Niemiec nie drogą pokojową, lecz opierając się na potężnej pruskiej armii. „Wielkie zagadnienia ludzkości rozwiązuje się
nie mowami i uchwałami większości, jak to błędnie mniemano w latach 1848 i 1849, lecz krwią i żelazem” - pisał ten polityk, który przez 30 lat rządził Niemcami. Żądał on od społeczeństwa wojskowej dyscypliny i konsekwentnie realizował swą politykę wewnętrzną i zagraniczną.
O zjednoczenie Niemiec rywalizowały Austria i Prusy. Wojna austriackopruska (bitwa pod Sadową -lipiec 1866 r., pokój w Pradze - sierpień 1866) zakończona zwycięstwem Prus, doprowadziła do rozwiązania ZwiązkuNiemieckiego (któremu przewodziła Austria) i utworzenia Związku Północno-Niemieckiego z konstytucją uchwaloną w kwietniu 1867 r., która gwarantowała hegemonię Prus (m.in. władza wykonawcza w Związku należała do kanclerza, którym został Otto von Bismarck odpowiedzialny tylko przed prezydentem Związku - królem Prus).
Zjednoczeniu Niemiec przeciwna była Francja, która obawiała się nadmiernego wzrostu potęgi swojego sąsiada. Prusy pragnęły wyeliminować Francję jako przeszkodę w realizacji pruskiej idei zjednoczeniowej. Wojna wybuchła w 1870 roku, Francja wypowiedziała ją Prusom na skutek prowokacji Otto Bismarcka (tzw. „depesza emska”).
Prusy były świetnie przygotowane do walki, posiadały lepiej zorganizowaną, liczniejszą, nowocześniejszą armię, dlatego też, wbrew strategicznym planom francuskim, od początku przeszły do ofensywy, otoczyły armię francuskąpod Sedanem. Wojska pruskie zadały Francuzom klęskę (2 IX 1870 r.), a cesarz Napoleon III dostał się do niewoli. W Paryżu, który był oblężony przez siły pruskie, wybuchło powstanie, cesarza pozbawiono tronu, Francję ponownie ogłoszono republiką, jednak nic nie mogło zapobiec klęsce militarnej Francji. 28 I 1871 Rząd Obrony Narodowej zgodził się na bardzo ciężkie warunki zawieszenia broni.
W czasie oblężenia Paryża, w Wersalu, 18 stycznia 1871 r. doszło do uroczystości proklamowania Cesarstwa Niemieckiego i ogłoszenia cesarzem niemieckim króla Prus - Wilhelma I.
Między Francją a Prusami podpisano we Frankfurcie nad Menem (10 maja 1871 r.) traktat pokojowy, na mocy którego Francja:
- oddała Prusom Alzację i część Lotaryngii oraz twierdzę Metz,
- zobowiązała się do wypłacenia zwycięzcom odszkodowania wojennego (kontrybucji) wynoszącego ponad 5 mld franków w złocie.
W ten sposób zakończyła się wojna Prus z Francją, a zjednoczenie Niemiec mogło się odbyć bez przeszkód.
W 1871 r. w Wersalu (pałac królów francuskich) odbyła się proklamacja Cesarstwa Niemieckiego.
Cesarzem został Wilhelm I - król Prus. Federacja 20 państw niemieckich pod zwierzchnictwem Prus, przyjęła nazwę Drugiej Rzeszy Niemieckiej. Na czele Rzeszy stał cesarz. Na czele rządu kanclerz mianowany przez cesarza (premier Prus Otto von Bismarck przez 20 lat).
Powstałe w 1871 roku Cesarstwo Niemieckie posiadało odtąd jednolitą dla całego państwa: armię, walutę i politykę zagraniczną. Zjednoczenie dokonało się dzięki armii, która cieszyła się ogromnym autorytetem wśród społeczeństwa niemieckiego, a kult dyscypliny i porządku pomógł Niemcom zbudować ich potęgę i stanąć do rywalizacji gospodarczej i politycznej z innymi mocarstwami.
Przewrót w technice i gospodarce światowejna przełomie XIX i XX wieku
Pierwszy etap rewolucji przemysłowej w Europie, który przypadł na przełom XVIII i XIX wieku, nazwany został epoką węgla i pary. Etap drugi rozwoju przemysłowego Europy i świata to przełom XIX i XX wieku, nazwany epoką samochodu, ropy naftowej i elektryczności.
Największe zmiany w życiu gospodarczym wywarło skonstruowanie silnika spalinowego i elektrycznego. Pierwsze samochody napędzane przez silnik spalinowy skonstruowali dwaj Niemcy: Gottlieb Daimler i Karol Benz, ale masową produkcję pojazdów samochodowych rozpoczął w swej fabryce Amerykanin Henry Ford (1908 r.). Wraz z wprowadzeniem motoryzacji rozwinęła się sieć dróg, która konkurowała z komunikacją kolejową. Kolej żelazną dalej rozbudowywano, skracając odległości (np. w Stanach Zjednoczonych, gdzie powstała kolej transkontynentalna od Atlantyku do Pacyfiku, czy w Rosji - transsyberyjska sieć między Europą i Azją).
Zastosowanie silnika spalinowego stworzyło zapotrzebowanie na nowy rodzaj paliwa, stała się nim benzyna. Aby uzyskać benzynę, należało ją wyprodukować z ropy naftowej. Zaczęły rosnąć fortuny
„nafciarzy”, a powstały w wyniku rafinacji ropy olej zaczął wypierać węgiel z kotłowni. Ropa będzie odtąd zajmować pozycję węgla jako najważniejsze paliwo w przemyśle i transporcie.
Przemysł chemiczny, którego rozwój był związany ze wzrostem zapotrzebowania na produkty ropy naftowej, nie zahamował postępu w rozwoju przemysłu górniczego (otrzymywanie koksu), hutniczego i metalurgicznego.
Wynalazki Wernera Siemensa, konstruktora pierwszej prądnicy, i Thomasa Edisona, wynalazcy żarówki, doprowadziły do praktycznego zastosowania silników elektrycznych. Umożliwiło to doprowadzenie do domów i fabryk czystej energii (również światła).
Przemysł elektryczny i elektrotechniczny umożliwił upowszechnienie wynalazku Amerykanina Alexandra Bella - telefonu, a wcześniej telegrafu. Na początku XX wieku Włoch Guglielmo Marconi uruchomił łączność radiową. W 1895 r. Francuzi, bracia Lumière, opatentowali aparat do wyświetlania zdjęć ruchomych, czyli pierwszy projektor.
Łączność między ludźmi zapewniały w ten sposób nie tylko koleje, samochody i drogi, tramwaje elektryczne, szybkie statki bez masztów i żagli, swobodnie przepływające między Morzem Śródziemnym a Czerwonym (Kanał Sueski, otwarty w 1869 r.), Morzem Bałtyckim a Północnym (Kanał Kiloński - 1895 r.), Atlantykiem a Pacyfikiem (Kanał Panamski - 1914 r.) czy samoloty konstrukcji braci Wright, ale również telekomunikacja: telefon i radio.
Także prasa i film przyczyniły się do szybkiego przepływu informacji między ludźmi na świecie. Jedną z pierwszych agencji informacyjnych założył w Londynie Paul Julius Reuter.
Największy rozwój gospodarczy na przełomie XIX i XX wieku przeżywały w Europie Zachodniej: Niemcy, Anglia iFrancja, a na świecie Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i Japonia. W krajach tych powstawały i rozbudowywały się miasta. Obok dawnych milionowych miast, jak Paryż, Londyn, Berlin, Nowy Jork, wyrosły miasta olbrzymy: Chicago w USA, Rio de Janeiro, Buenos Aires w Ameryce Południowej, Pekin, Szanghaj, Tokio, Bombaj, Kalkuta w Azji.
Następował proces urbanizacji (urbanus po łacinie znaczy miejski), czyli szybkiego rozwoju ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu i handlu oraz zatrudniania tam ludności przybywającej ze wsi.
Cechą charakterystyczną rozwoju przemysłu kapitalistycznego na przełomie XIX i XX wieku była tendencja do gromadzenia kapitału. Zmiany w organizacji przedsiębiorstw produkcyjnych miały ułatwić masową produkcję, sprzedaż wyrobów, co było obliczone na ciągły wzrost zysków, dlatego zaczęto organizować spółki. Konkurencji z nimi nie wytrzymywały mniejsze zakłady i albo przystępowały do spółki, albo bankrutowały.
Proces łączenia się zakładów produkcyjnych polegał na:
- jednoczeniu przedsiębiorstw w jednym regionie, np. w Niemczech w Zagłębiu Ruhry, gdzie gromadziło się wydobycie węgla, hutnictwo żelaza,
- wspólnocie przedsiębiorstw związanych jednym ciągiem produkcyjnym, np. w Niemczech Kruppowie byli właścicielami kopalń rud żelaza, a także hut, odlewni i statków transportowych.
W ten sposób powstawały koncerny, czyli związki przedsiębiorstw, które prowadziły wspólną działalność kontrolowaną przez jedną osobę lub spółkę (np. koncern samochodowy Forda w Stanach Zjednoczonych czy koncern elektrotechniczny Siemensa w Niemczech).
Skutki koncentracji kapitału doprowadziły do powstania gospodarki monopolistycznej, czyli zrzeszenia przedsiębiorstw, skupiających całość lub znaczną część produkcji danej gałęzi przemysłu. W USA np. monopol (czyli wyłączność) w przemyśle naftowym znajdował się w rękach rodziny Rockefellerów (czyt. rokefelerów).
Niemiecka gospodarka od końca XIX wieku przeżywała rozwój monopoli, które przyczyniły się do uczynienia z tego państwa w pierwszych latach XX wieku drugiej po USA potęgi przemysłowej świata.
Rozwój nauki
Osiągnięcia naukowe od 2 poł. XIX wieku były „motorem” przemian gospodarczych i postępu technicznego. Od XIX wieku nastąpił rozkwit nauk przyrodniczych, szczególnie fizyki i chemii, także medycyny i biologii oraz ich oddziaływania na różne gałęzie przemysłu.
Zjawiskami promieniowania, czyli zdolnością przenikania przez materię niektórych pierwiastków, zajmował się Niemiec, Wilhelm Conrad Roentgen, odkrywca promieni X (promienie Roentgena).
Znalazły one zastosowanie w fizyce, naukach technicznych i w medycynie. Działalność naukowa Polki Marii Skłodowskiej-Curie i jej męża Piotra Curie zaowocowała odkryciem dwóch pierwiastków promieniotwórczych: radu i polonu, zapoczątkowując rozwój nowej gałęzi nauki: chemii i fizyki jądrowej. Dymitr Mendelejew, chemik rosyjski, ogłosił w 1869 r. tabelaryczny układ pierwiastków chemicznych, według rosnącej liczby atomowej.
Jednym z największych fizyków wszystkich czasów był Albert Einstein, który w 1905 r. opublikował pracę zawierającą podstawowe idee teorii względności (czas i przestrzeń wpływają na siebie) oraz wzór, według którego znikome ilości masy można zamienić w potężne ilości energii. Dla rozwoju fizyki współczesnej mają one podstawowe znaczenie.
W naukach medycznych nastąpił niezwykły postęp w wyniku odkrycia przez francuskiego chemika Ludwika Pasteurabakterii wścieklizny i cholery, co wiązało się również z wynalezieniem leków na te choroby. Jego odkrycia dały początek nowym gałęziom nauk medycznych: bakteriologii (nauka o zarazkach, czyli bakteriach) i farmakologii (nauka o lekach). Lekarz niemiecki Robert Koch wykrył bakterie gruźlicy, a K. Elberth zarazki tyfusu.
W badaniach nad reakcjami ludzkimi przewrotu dokonał rosyjski uczony Iwan Pawłow, który odkrył tzw. odruchy warunkowe, czyli reakcje nabyte, co przyczyniło się do postępu w psychologii.
Rewolucji w naukach przyrodniczych dokonał Karol Darwin, Anglik, twórca teorii ewolucji (czyli stopniowej zmiany). Dowodził on, że świat roślinny i zwierzęcy powstał poprzez stopniowy rozwój organizmów prostych i ich przekształcanie się w bardziej różnorodne i skomplikowane. Udowadniał, że między żywymi organizmami toczy się nieustanna walka o byt; na jego teorie powoływali się zwolennicy marksistowskiej teorii walki klas.
Rozwój nauk wraz z rewolucją przemysłową na przełomie XIX i XX wieku doprowadził do powstania cywilizacji naukowo-technicznej, w której żyjemy.
Zapamiętaj:
Cywilizacja to poziom rozwoju społeczeństw, który mierzymy stopniem opanowania przez ludzi sił przyrody i wyzyskania jej bogactw na swoje potrzeby.
W 2 połowie XIX i w pierwszych latach XX wieku pojawiły się liczne odkrycia i wynalazki techniczne. Były to w przemyśle elektrycznym i elektrotechnicznym: silnik elektryczny, elektryfikacja, żarówka, telefon, telegraf, radio, film, fotografia, a w przemyśle chemicznym: rafinacja i destylacja ropy naftowej, silnik spalinowy, otrzymywanie koksu, nawozy sztuczne (zastosowanie w rolnictwie), produkcja materiałów wybuchowych. Nauki przyrodnicze to: fizyka - teoria względności, znaczenie fal elektromagnetycznych; chemia - skroplenie tlenu i azotu,
zjawisko promieniotwórczości; medycyna, bakteriologia, rentgenologia, biologia, teoria ewolucji, mikrobiologia.
Kolonializm
Na wzrost gospodarczej potęgi mocarstw miał wpływ omówiony wcześniej postęp naukowo-techniczny, który przyczynił się m.in. do masowej produkcji tanich towarów i konieczności zdobywania dla nich nowych rynków zbytu. Gwałtowny rozwój przemysłu spowodował też wzrost zapotrzebowania na surowce, np. ropę naftową, kauczuk (do produkcji opon).
Aby zrealizować te potrzeby, dążeniem najbogatszych państw świata stało się uzależnienie polityczne i gospodarcze zacofanych krajów na innych kontynentach: w Afryce, Azji, Ameryce i Australii, celem zapewnienia sobie nieograniczonego rynku zbytu dla swoich towarów oraz pozyskiwania surowców i siły roboczej.
Zapamiętaj:
Politykę rozwiniętych gospodarczo państw zmierzających do podporządkowania i utrzymania w zależności krajów gospodarczo słabych nazywamy kolonializmem.
Do największych potęg kolonialnych należały Wielka Brytania i Francja. W 2 poł. XIX wieku do walki o kolonie włączyły się Niemcy, Włochy, Stany Zjednoczone, Japonia i Rosja.
Terenem szczególnie zaciekłych walk Europejczyków była Afryka, w której najwięcej kolonii na początku XX wieku zdobyły Wielka Brytania, Francja i Niemcy. W 1914 roku kolonie na terenie Afryki objęły prawie cały kontynent.
Wielka Brytania podporządkowała sobie 60% terenów kolonialnych. Najbogatszą kolonią brytyjską były Indie, ponadto miała posiadłości w Afryce i w Azji oraz panowała w Australii, Nowej Zelandii i Kanadzie. Niektóre z tych terenów miały autonomię, tzn. lokalny samorząd, ale uznawały króla brytyjskiego za głowę państwa. Tereny te nazwano dominiami, do nich należały: Kanada, Australia, Nowa Zelandia i Związek Południowej Afryki. O brytyjskim imperium kolonialnym mówiło się, że: „nigdy w nim nie zachodzi słońce” (posiada swoje kolonie na wszystkich kontynentach).
Francja była drugą potęgą kolonialną, posiadając najwięcej terytoriów w Afryce Północno-Zachodniej, tworząc wielką kolonię: Francuską Afrykę Zachodnią (Mauretania, Senegal, Gwinea Francuska, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dahomej). Na północnym brzegu Dolnego Konga powstała kolonia zwana Francuską Afryką Równikową, w Azji Francja narzuciła swą zależność Wietnamowi, Laosowi i Kambodży.
Niemcy po zjednoczeniu w 1871 r. przystąpiły do udziału w podziale kolonialnym świata, kierując się ku Bliskiemu Wschodowi i Afryce (Togo, Kamerun, Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia). Wielkie wpływy zdobyły Niemcy w Chinach. Ponieważ jednak stosunkowo późno przystąpiły do opanowania
terytoriów zamorskich, nie były zadowolone ze swoich zdobyczy, pragnąc konkurować z takimi imperiami jak Wielka Brytania i Francja.
Stany Zjednoczone, po wojnie secesyjnej w latach 1861-1865, która zakończyła się zwycięstwem stanów północnych (przemysłowych) i zniesieniem niewolnictwa, opanowały najpierw swój „Dziki Zachód”, a następnie zwróciły się w kierunku Ameryki Południowej, a przez Pacyfik do Azji.
Rosjanie kierowali się w zajmowaniu terenów względami politycznymi. Wynikało to ze słabego poziomu ich gospodarki. Po podporządkowaniu sobie całej Syberii, Kamczatki i Alaski skierowali się w kierunku Azji Środkowej i Dalekiego Wschodu.
Na Dalekim Wschodzie Rosji przeciwstawiła się Japonia, która po przeobrażeniach gospodarczych i politycznych, mających częściowo zeuropeizować kraj, skolonizowała Koreę, Tajwan, Sachalin i część Mandżurii.
Ekspansja kolonialna kontynentów pozaeuropejskich w przeważającej części została zakończona u schyłku XIX wieku. Odtąd każde dążenie poszczególnych mocarstw do zmiany dotychczasowego podziału kolonii prowadziło do ostrych napięć w sytuacji międzynarodowej i groziło wybuchem wojny.