Wojna rosyjsko-japońska, która w latach 1904-1905 toczyła się na Morzu Japońskim i Żółtym oraz w Mandżurii (prowincja Chin), spowodowana była konfliktem między tymi mocarstwami o wpływy na Dalekim Wschodzie. Rosja poniosła w tej wojnie klęskę, a system carskich rządów został poddany ostrej krytyce ze strony społeczeństwa rosyjskiego.
Domagano się demokratycznych reform (pamiętamy, że car był władcą absolutnym, rządził bez przedstawicieli narodu), burżuazja i postępowa inteligencja pragnęły zmian ustrojowych, dołączyli do nich robotnicy, wysuwając żądania poprawy warunków pracy i podniesienia płac. W Rosji nastąpiło pewne ożywienie gospodarcze, co spowodowało, że stary system rządów nie mógł być dłużej akceptowany przez społeczeństwo. Mieszkańcy imperium rosyjskiego, w tym Polacy, domagali się złagodzenia rusyfikacji i odzyskania niepodległości.
Dążenie do zmian po wojnie rosyjsko-japońskiej wyrażało się w społeczeństwie rosyjskim przez demonstracje i strajki.
Czy wiesz, że...
Początkiem wybuchu rewolucji 1905 roku był niedzielny pochód mieszkańców Petersburga celem złożenia carowi prośby o przeprowadzenie reform i poinformowania go o ciężkim położeniu robotników i chłopów. Pokojowej demonstracji przewodzili popi (prawosławni kapłani), niesiono cerkiewne chorągwie i ikony (święte obrazy), wierząc, że dobry car
-„ojczulek” wysłucha swoich poddanych. Z rozkazu cara Mikołaja II żołnierze otworzyli ogień do bezbronnego tłumu, zginęło około 1000 uczestników manifestacji. Dzień ten przeszedł do historii jako
„krwawa niedziela”.
Następstwem „krwawej niedzieli” były wystąpienia rewolucyjne, które ogarnęły Rosję, przeradzając się w strajk powszechny w całym imperium. Życie gospodarcze kraju zostało sparaliżowane, stanęły fabryki, koleje, zamknięto poczty i banki.
W Rosji w czasie rewolucji lat 1905-1907 działały stronnictwa polityczne, które podzieliły się na zwolenników:
- demokratycznych przemian; Rosja miała zmierzać do ustroju opartego na prywatnej własności, jako monarchia konstytucyjna z parlamentem jako przedstawicielstwem narodu,
- caratu i utrzymania przewagi Rosjan nad ludami ujarzmionymi,
- likwidacji caratu wraz z obaleniem ustroju kapitalistycznego (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji) drogą gwałtownej zmiany, czyli rewolucji (opowiadał się za nią Włodzimierz Lenin -przywódca bolszewików, większości); stopniowych reform, korzystnych dla ludu (to stanowisko prezentowali mienszewicy - mniejszość).
Car Mikołaj II zmuszony został do zwołania Dumy, czyli parlamentu i zapowiedzi rozszerzenia praw obywatelskich (prawo do działalności partii politycznych, wolności słowa) oraz nadania Rosji konstytucji.
Część społeczeństwa rosyjskiego - burżuazja i ziemiaństwo - była zadowolona z ustępstw cara.
Przywódca bolszewików, Lenin, dążył do całkowitego obalenia caratu. Ponownie wybuchło wielkie powstanie w Moskwie, ale wokół cara skupiała się większość społeczeństwa w imię utrzymania porządku i spokoju. Wystąpienia rewolucyjne zostały stłumione, a car wycofał się z wcześniej poczynionych obietnic.
Rewolucja została przegrana, absolutna władza cara pozostała niezmieniona. Wydarzenia rewolucyjne wstrząsnęły carskim imperium, zmuszając elity rosyjskie do rozpoczęcia powolnych zmian w kierunku przekształcenia monarchii absolutnej w konstytucyjną.
Dla bolszewików rewolucja była wstępem do przygotowania nowej, tym razem zwycięskiej rewolucji komunistycznej.
Rewolucja na ziemiach polskich
W Królestwie Polskim na wieść o „krwawej niedzieli” w Petersburgu prawie wszystkie ośrodki przemysłowe (Warszawa, Łódź, Zagłębie Dąbrowskie, Częstochowa) przystąpiły do strajku. Na znak
solidarności z demonstrantami rosyjskimi organizowano pochody, które policja carska rozpędzała, strzelając do tłumu.
Polacy pragnęli wykorzystać osłabienie caratu domagając się:
- przyznania pełni praw obywatelskich, - przywrócenia Królestwu autonomii, - spolszczenia szkół i urzędów,
- poprawy warunków bytu robotników.
Strajkami i demonstracjami kierowała Polska Partia Socjalistyczna, która pragnęła wywalczyć pełną niepodległość kraju. Organizacja Bojowa PPS, z kierującym nią Józefem Piłsudskim, przeprowadzała zamachy na znienawidzonych żandarmów czy urzędników carskich, urządzała napady celem zdobycia środków na potrzeby dalszej działalności.
Akcje te spotykały się z represjami (więzieniem, skazywaniem na śmierć, wywózkami) władz rosyjskich. Ponadto w 1906 roku w samej PPS doszło do rozłamu. Polska Partia Socjalistyczna podzieliła się na:
- PPS-Lewicę (młodzi) - program: uznawano konieczność rewolucji proletariackiej,
- PPS-Frakcję Rewolucyjną (starzy) - program: konieczność prowadzenia walki o wyzwolenie narodowe - przywódca Józef Piłsudski.
Robotnicy walczyli o swe prawa za pomocą strajków, ponadto w Łodzi doszło do starć z wojskiem, w czasie których zginęło ok. 300 osób. Akcjami strajkowymi i demonstracjami kierowały zarówno PPS, jak i SDKPiL, która zmierzała nie tylko do obalenia caratu, ale zlikwidowania własności prywatnej drogą rewolucji, przy ścisłej współpracy z rosyjskimi rewolucjonistami.
Czy wiesz, że...
Do strajków robotników dołączyła się młodzież studencka i uczniowie szkół średnich Królestwa Polskiego, którzy przerwali zajęcia. Młodzież żądała polskich szkół, swobody stowarzyszeń młodzieżowych. W odezwie pisano:
„Wszyscy przyłączamy się do strajku (...) Niech wszyscy uczniowie i uczennice jednocześnie i solidarnie przerwą zajęcia w znienawidzonych szkołach (...)
Wszędzie wystawmy następujące żądania:
1. (...) obowiązującym językiem ma być język polski (...).
2. zniesienie systemu policyjnego w szkołach. Powinien być zniesiony inspektorat i wszystko, co jest z nim związane: śledzenie, donosicielstwo, rewizje (...)”.
Choć jesienią 1907 roku władze carskie stłumiły rewolucję (znowu posypały się wyroki śmierci, wieloletnie kary więzienia i zsyłki na Syberię), rewolucja zmobilizowała ponownie Polaków do walki o prawa narodowe, niepodległość i pozwoliła na aktywizację życia politycznego i kulturalnego.
Znaczenie rewolucji lat 1905-1907 w Królestwie Polskim:
- władze rosyjskie zmuszone zostały do udzielenia zgody na legalną działalność polskich stowarzyszeń:
Towarzystwo Kursów Naukowych, Polska Macierz Szkolna, dzięki której powstało 800 szkół początkowych, wiele bibliotek i ochronek - działała do 1907 roku, Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej, Towarzystwo Kultury Polskiej i inne,
- osłabła cenzura, nastąpił wzrost czytelnictwa i prasy,
- uzyskano zezwolenie na wprowadzenie języka polskiego do szkół i urzędów, powstały polskie szkoły prywatne,
- robotnicy mieli prawo zakładania związków zawodowych, poprawie uległy warunki pracy i płacy proletariatu,
- partie robotnicze z kadrowych, głęboko zakonspirowanych przekształciły się w masowe organizacje.