In sty tut Bio lo gii
Aka de mia Œwiê to krzy ska
ul. Œwiê to krzy ska 15, 25-406 Kie l ce jluszcz@pu.kie l ce.pl
Zró¿ ni co wa nie mu raw ksero ter mi cz nych na Po ni dziu ze szcze gó l nym uw z glêd nie niem
ze spo³ów ze zwi¹zku Fe stu co- Sti pion
Di ve r si ty of xe rot he r mic gras s land com mu ni ties in se le c ted me so re gions of the Nida Basin with pa r ti cu lar re fe rence to
as so cia tions of Fe stu co- Sti pion alliance
Abs tract: The ar ti c le pre sents di ve r si ty of xe rot he r mic gras s land com mu ni ties in se le c ted me so re gions of the Nida Ba sin. Con si de red are as co m pri se Pi ñ czów Hump, Sza nie cki Pla te au, So lec Ba sin and Wo dzis³aw Hump. Ten xe rot he r mic com mu ni ties in the as so cia tions rank were di stin gui s hed in the in ve sti ga ted are as. Eight of them be long to the Festu co- Brome tea class, Fe stu ce ta lia valesia cae or der and the Fe stu co- Sti pion, Sesle rio- Fe stu cio du riu scu lae, Cir sio- Bra chypo dion pin na ti al lian ces (Sisym brio- Sti pe tum ca pil la tae, Koele rio- Festu ce tum ru pi co lae, Fe stu ce tum pal len tis, Inu le tum en si fo liae, Thali ctro- Sal vie tum pra tensis, Adoni do-Bra chypo die tum pin na ti, Seslerio -Sco rzone re tum pur pu re ae and Ca ri ci flaccae -Tetra gonolo be tum ma ri ti mi). Two re ma i ning ther mop hi lo us as so cia tions be long to the Rha mno- Pru netea class, Pru ne ta lia spi no sae or der, and Ber be ri dion as well as Pru nion frutico sae al lian ces (Ma tu sz kie wicz 2001). The se are Pruno -Li gu stre tum and Pru ne tum fru ti co sae as so cia tions. Such si g ni fi cant xe rot he r mic gras s land bio dive r si ty is the re sult of the fol lo wing na tu ral fa c tors: ge o lo gi cal stru c tu re, su r fa ce fe a tu res, mic roc li ma te and slo pe ex po su re. Com mu ni ties be lon ging to Fe stu co- Sti pion or der, which are the sub ject of de ta i led ana ly sis in this ar ti c le, grow on the very warm so u t hern slo pes co ve red with shal low so ils ge ne ra ted from gy p sum and lo ess. The se gras s lands mo st ly co m po sed of Sti pa ca pil la ta, Fe stu ca rupicola, F. va le sia ca, Ko e le ria ma c rantha, Phle um phle o i des are characterized by the loose and tuft structure.
Key words: ha bi tats, bio dive r si ty, xe rot he r mic com mu ni ties, Fe stu co- Sti pion al lian ce, Nida Ba sin, so u t hern Poland
S³owa klu czo we: sie d li ska, bio ró¿ no rod noœæ, zbio ro wi ska kse rote rmi cz ne, zwi¹zek Fe stu co- Sti pion, Nie cka Ni dzia ñ ska, po³ud nio wa Polska
Wstêp
G³ówny trzon re gio nu ob jê te go ba da nia mi, okre œla ne go przez krajo zna w - ców i przy rod ni ków Po ni dziem, tworz¹: Garb Pi ñ czo wski, Nie cka So le cka i P³asko wy¿ Sza nie cki. Inne me zo re gio ny, jak Do li na Nidy, Garb Wo dzis -
Wa r sza wa 2006
³awski, P³asko wy¿ Pro szo wi cki dope³niaj¹ w wiê kszej lub mnie j szej czê œci area³ Po ni dzia, tworz¹c œro d kow¹ czêœæ ma kro re gio nu Nie cki Ni dzia ñ skiej, wchodz¹cej w sk³ad Wy ¿y ny Œro d ko wo ma³opo l skiej (Kon dra cki 2000). Za - sad ni czy mi ele men ta mi geo logi cz ny mi wp³ywaj¹cymi na obe c ny cha ra kter rze Ÿ by ba da ne go te re nu, s¹ wa pie nie, pia sko w ce wa p ni ste, ma r gle oraz za le - gaj¹ce na nich utwo ry m³od sze: gi p sy, i³y, pia ski i ¿wi ry. Zna mienn¹ cech¹ Po - ni dzia jest du¿a mo za i ko woœæ gleb. P³yt kie szkie le to we gle by wa pien ne i gi p - so we oraz les sy, za le gaj¹ce na ska³ach wa pien nych nie na daj¹cych siê pod u¿yt - ko wa nie ro l nicze, za j muj¹ mu ra wy i za ro œla kse rote rmi cz ne z kla sy Fe stuco - - Bro me tea i Rha mno- Pru netea.
Me to dy ka
Ba da nia nad flor¹ i zbio ro wi ska mi ksero termi cz ny mi wy bra nych me zo re - gio nów Nie cki Ni dzia ñ skiej (Garb Pi ñ czo wski, Nie cka So le cka, P³asko wy¿
Sza nie cki, wschod nia czêœæ Gar bu Wo dzis³awskie go) prze pro wa dzo no w la - tach 1984–1990. W ró ¿ nych ty pach fi to ce noz ksero ter mi cz nych wy ko na no ponad 370 zdjêæ fito socjo logi cz nych. No men kla tu rê ga tun ków flo ry na czy - nio wej przy jê to wg Z. Mir ka i in. (2002), mchów wg R. Ochy ra i in. (2003), po ro stów wg W. Fa³ty no wi cza (2003). Kla sy fi ka cjê syn ta kso no miczn¹ wy ró -
¿ nio nych ze spo³ów ro œlin nych po da no wg W. Matu sz kie wi cza (2001).
Wy ni ki
Na ob sza rze zba da nych me zo re gio nów stwier dzo no wy stê po wa nie 10 zbio - ro wisk ksero ter mi cz nych w ran dze ze spo³ów. Osiem z nich na le ¿y do kla sy Festu co- Brome tea, rzê du Fe stu ce ta lia va le sia ceae oraz zwi¹zku Fe stu co- Sti - pion, Sesle rio- Fe stu cion du riu scu lae i Cirsio- Bra chy po dion pin na ti (Sisym - brio- Sti pe tum ca pil la tae, Koele rio- Festu ce tum ru pi co lae, Fe stu ce tum pal len - tis, Inu le tum en si fo liae, Thali ctro- Sal vie tum praten sis, Adoni do-Bra chypo die - tum pin na ti, Sesle rio-S corzo nere tum pur pu re ae i Ca ri ci flaccae -Tetra gonolo - be tum ma ri ti mi). Dwa po zo sta³e ze spo³y (ciep³olu b nych za ro œli) na le¿¹ do kla sy Rha mno- Pru netea, rzê du Pru ne ta lia spi no sae oraz zwi¹zków Ber be ri dion i Pru nion fru ti co sae, s¹ nimi: Pruno -Li gu stre tum oraz Pru ne tum fru ti co sae.
Ni nie j szy ar ty ku³ pre zen tu je wa run ki wy stê po wa nia i eko lo giê oraz stru ktu - rê, sk³ad flo ry sty cz ny i zró¿ ni co wa nie ze spo³ów ksero ter mi cz nych ze zwi¹zku Fe stu co- Sti pion na ob sza rach ba da nych przez au to rkê me zo re gio nów: Gar bu Pi ñ czo wskie go, P³asko wy ¿u Sza nie c kie go, Nie cki So le c kiej oraz Garbu Wo - dzis³awskiego.
Za szcze gó l nie in te re suj¹ce na le ¿y uz naæ re li kto we mu ra wy Sisym brio- Sti - pe tum capilla tae, któ re naj bar dziej nawi¹zuj¹ do ost ni co wych ste pów euro - azja ty c kich pro win cji pan no ñ skiej. Po do bie ñ stwo to wy ra ¿a siê g³ów nie w ich stru ktu rze i eko lo gii. Fi to ce no zy tego ze spo³u za j muj¹ wy bi t nie kse ro fi l ne sie - d li ska, wy kszta³caj¹ce siê na si l nie na chy lo nych sk³onach o eks po zy cji g³ów -
nie po³ud nio wej. Naj le piej wy kszta³cone p³aty roz wi jaj¹ siê na p³yt kich rê dzi - nach wy two rzo nych z gi p sów oraz ze ¿wi ro w ców mio ce ñ skich w re ze r wa - tach: Sko ro ci ce, Góry Wschod nie, Przê œlin, Sko t ni ki Gó r ne, Wi nia ry i Krzy -
¿a no wi ce, a ponad to na wzgó rzach w Sta wia nach, £agie w ni kach, Woli Za go j - skiej Gó r nej, Ga c kach, Pod ka mie ñ cu, Wy mys³owie, Bor ko wie i Cho te l ku Zie lo nym. Na tych sta no wi skach ze spó³ utrzy mu je siê w sta nie wzglêd nej sta - bi li zacji. De cy du je o tym prze de wszy stkim ze spó³ czyn ni ków eda ficzno - -kli ma ty cz nych, tj. zwiê kszo ny do stêp do po wie rz ch ni gle by, a za tem wzrost tem pe ra tu ry i pa ro wa nia wody z jej po wie rz ch ni, ob ni ¿e nie wil go t no œci po - wie trza w przy zie mnej wa r stwie oraz prze su sze nie gle by. W tych eks tre ma l - nych wa run kach sie d li sko wych ty l ko nie wie l ka gru pa ro œlin jest w sta nie wy - trzy maæ kon ku ren cjê tych, któ re bu duj¹ ze spó³ stu li sza mio t la ste go i ost ni cy w³oso wa tej. O fi zjo no mii, stru ktu rze i sk³ad zie flo ry sty cz nym ze spo³u Sisymbrio - Sti pe tum de cy duj¹ tra wy kê po we, g³ów nie Sti pa ca pil la ta, Fe stu ca ru pi co la, F. va le siaca, Ko e le ria ma c ran t ha, Ave nu la pra ten sis oraz Ca rex hu - mi lis i in. Udzia³ po zo sta³ych traw oraz by lin dwu li œcien nych za j muj¹cych wo l ne mie j s ca miê dzy kê pa mi wy mie nio nych ga tun ków jest za le ¿ ny od po - kry cia Sti pa ca pil la ta. Mimo to wie le z nich, jak Gyp so p hi la fa sti gia ta, Po ten - til la are na ria, Thy mus mar s chal lia nus, Th. ko ste lec kya nus, Ar te mi sia ca m pe - stris, Euphor bia cy pa ris sias, He lian t he mum num mu la rium, Ga lium ve rum, Me di ca go fa l ca ta s¹ sta³ymi sk³ad ni ka mi ze spo³u i w nie któ rych p³atach mog¹ osi¹gaæ sto sun ko wo du¿e po kry cie. Obok nich, zw³asz cza w tych p³atach, gdzie zbio ro wi sko nie osi¹ga pe³nego po kry cia, rosn¹ te ro fi ty (Are na ria ser - pyl li fo lia, Aci nos ar ven sis, Me la m py rum ar ven se, Me di ca go lu pu li na, Li num cat ha r ti cum i in.). Spo œród ro œlin dwu le t nich, chara ktery sty cz nych dla mu raw ksero ter mi cz nych, spo ty ka siê rów nie¿ ge o fi ty, jak np. Al lium ole ra ce um. Nie brak tu rów nie¿ li cz nej gru py mchów i po ro stów, któ re cho cia¿ wy stê puj¹ w wiê kszo œci p³atów spo ra dy cz nie, to jed nak za zna czaj¹ wie lo wa r stwow¹ stru ktu rê zbio ro wi ska. Z ga tun ków chara ktery sty cz nych dla ze spo³u i zwi¹zku naj wiêksz¹ ilo œcio woœæ i sta³oœæ osi¹ga Sti pa ca pil la ta (V sto pieñ sta³oœci) oraz Gyp so p hi la fa sti gia ta (IV sto pieñ sta³oœci). Za sad ni czy zr¹b ze spo³u bu - duj¹ ga tun ki z rzê du Fe stu ce ta lia va le sia cae i kla sy Festu co- Brome tea. Udzia³ ro œlin z in nych jed no stek synta ksono mi cz nych jest nie wie l ki. Na ba da nym te - re nie Sisym brio- Sti pe tum wy ka zu je pe w ne zró¿ ni co wa nie flo ry sty cz ne i eda - fi cz ne, któ re by³o pod staw¹ do wy ró ¿ nie nia w nim dwóch pod ze spo³ów, tj. ty - pi cum oraz poëtosum bu l bo sae. Pie r wszy pod ze spó³ roz wi ja siê na rê dzi nach wy two rzo nych ze ¿wi ro w ców mio ce ñ skich oraz na rê dzi nach gi p so wych, ce - chuj¹cych siê g³êb szym po zio mem aku mula cy j nym. W ob rê bie pod ze spo³u ty po we go wy ró ¿ nio no trzy wa rian ty: ty po wy, z Ave nu la praten sis oraz z Fe - stu ca pal lens.
P³aty ze spo³u Koele rio- Festu ce tum ru pi co lae, mimo i¿ na te re nie ba dañ spo ty ka ne s¹ doœæ czê sto, nie za j muj¹ wiê kszych po wie rz ch ni. Roz wi jaj¹ siê
prze de wszy stkim na nas³one cz nio nych zbo czach lub wie rz cho wi nach w oto - cze niu wy chod ni ska l nych, na p³yt kich rê dzi nach wy kszta³co nych prze wa ¿ nie z gi p sów lub ¿wi ro w ców mio ce ñ skich. O ich roz wo ju, oprócz wa run ków sie d - li sko wych, de cy du je in ten sy w ny wy pas, wy de pty wa nie oraz prze su sze nie gle - by zw³asz cza na tych sie d li skach, na któ rych wy stê pu je in ten sy w na ero zja wod na spo wo do wa na zna cz nym lub du ¿ym na chy le niem zbo czy. Gle by, na któ rych wy kszta³ca siê ten ze spó³, od zna czaj¹ siê wy sok¹ za wa r to œci¹ pró ch - ni cy, od czy nem s³abo kwa œ nym lub lek ko za sa do wym oraz du¿¹ za so b no œci¹ w przy swa ja l ne fo r my P2O5 i K2O. Naj le piej wy kszta³cone p³aty Ko e le rio-Fe - stu ce tum od no to wa no w re ze r wa tach: Góry Wschod nie, Gra bo wiec, Krzy ¿a - no wi ce Do l ne, Przê œlin, Sko ro ci ce, Sko t ni ki Gó r ne, Wi nia ry, a poza re zer wa - ta mi w Cho te l ku Zie lo nym, Ga c kach, £agie w ni kach, Sta wia nach, Sza ñ cu, Woli Za go j skiej, Wy mys³owie i Zwie rzy ñ cu. O stru ktu rze i sk³ad zie flo ry sty - cz nym tego ze spo³u de cy duj¹ skra j ne wa run ki eko lo gi cz ne i an tro po pre sja oraz do mi nuj¹ce kê pia ste tra wy jak Fu stu ca ru pi co la, Ko e le ria ma c ran t ha, a w nie któ rych p³atach Fe stu ca va le sia ca i Phle um phle o i des. Obok traw sta³ymi kom po nen ta mi ze spo³u s¹ m.in.: Eu p hor bia cy pa ris sias, Po ten til la are na ria, Thy mus marschal lia nus, Th. ko ste lec kya nus, Ca rex hu mi lis, Ar te mi - sia ca m pe stris. Po kry cie ro œlin no œci w po szcze gó l nych p³atach jest zró¿ ni co - wa ne i waha siê od 60 do 90%. St¹d te¿ fi to ce no zy te maj¹ po staæ lu Ÿ nej mu ra - wy. Wo l ne prze strze nie miê dzy ro œli na mi zie l ny mi wype³niaj¹ mchy i po ro - sty. W ze spo le wy ró ¿ nio no 3 wa rian ty flo ry sty cz ne uwa run ko wa ne eko lo gi cz - nie, s¹ nimi wa riant ty po wy, z Fe stu ca va le sia ca oraz ze Sca bio sa canescens.
Ze spó³ Fe stu ce tum pal len tis za sie d la na te re nie ba dañ pra wie p³askie wie rz - cho wi ny wznie sieñ, stro me zbo cza, a na wet pio no we œcian ki ska l ne, zbu do wa ne z gi p sów lub ¿wi ro w ców mio ce ñ skich. Na tych sta no wi skach wy kszta³ci³y siê bar dzo p³yt kie gle by o s³abo roz wi niê tym pro fi lu. P³aty ró ¿ nej wie l ko œci (od ki l - ku na stu do kil ku dzie siê ciu me trów kwa dra to wych) od no to wa no w Li so wie,
£agie w ni kach, Sza ñ cu, Zwie rzy ñ cu, Ga c kach, Woli Za go j skiej, Wi nia rach, Sko t ni kach Gó r nych oraz w re ze r wa tach Przê œlin i Sko ro ci ce. Na to miast na wale gi p so wym ci¹gn¹cym siê od Ga cek do Sko t nik Gó r nych, przy szczy to we czê œci jego zbo czy po ra staj¹ g³ów nie p³aty tego ze spo³u. Wœród ga tun ków uz na - nych za chara ktery sty cz ne wy stê puj¹ Fe stu ca pal lens, Al lium mon ta num i Jo vi - bar ba hi r ta subsp. gla bre s cens któ re osi¹gaj¹ od I do V sto p nia sta³oœci. W ze - spo le wy ró ¿ nio no dwa pod ze spo³y: ty pi cum i sti pe to sum ca pil la tae. Pie r wszy z nich wy kszta³ca siê na nie mal pio no wych œcian kach o eks po zy cji po³ud nio wej i pó³no c nej. Sie d li ska te ce chuj¹ siê zna cz nie p³ytsz¹ gleb¹ oraz s¹ nie co ch³od - nie jsze w sto sun ku do dru gie go pod ze spo³u – sti pe to sum ca pil la tae, któ re go po - zy ty w nie wy ró ¿ niaj¹ Sti pa ca pil la ta, Ko e le ria ma c ran t ha, Se dum se xan gu la re, An thyl lis vu l ne ra ria i Or t han ta lu tea, z msza ków – Syn tri chia ca l ci co la, We is - sia con tro ve r sa var. con tro ve r sa, po ro stów – Pso ra de ci piens, Cla do nia py xi da - ta, Pla ci dium squ a mu lo sum, To ni nia se di fo lia.
Uwa gi ko ñ co we
Zbio ro wi ska kse rote rmi cz ne Nie cki Ni dzia ñ skiej s¹ jed ny mi z naj cie ka w - szych flo ry sty cz nie na te re nie Wy ¿y ny Ma³opo l skiej. Sku piaj¹ one w so bie du¿¹ li cz bê ga tun ków ste po wych re pre zen tuj¹cych ele ment pon ty j ski i subme - diter ra ñ ski oraz sze reg ga tun ków ty po wych dla ste pów po³udnio wo- ws chod - niej Eu ro py i Za chod niej Azji. Wy stê puj¹ tu ta k ¿e rza d kie w ska li kra ju prze - strzen ne uk³ady fi to ce noz. Za pre zen towa ne zró¿ ni co wa nie ksero ter mi cz nych zbio ro wisk ro œlin nych wy bra nych me zo re gio nów Nie cki Ni dzia ñ skiej sk³ania do re fle ksji nad pro ble mem za cho wa nia ich bioró ¿no rod no œci dla przysz³ych po ko leñ. Po rów nuj¹c obe c ny stan ksero ter mi cz nych zbio ro wisk ro œlin nych wie lu cen nych re ze r wa tów ste po wych na Po ni dziu ze sta nem sprzed wie lu lat, stwier dza siê jej ubo ¿e nie za rów no ilo œcio we, jak i ja ko œcio we. Pro wa dzo ne przez au to rkê ba da nia wy ka za³y ubo ¿e nie naj cen nie j szych ob sza rów ksero ter - mi cz nych w ga tun ki rza d kie, chro nio ne i za gro ¿o ne (£usz czy ñ ska 1998, 2000, 2003, 2004) naj pra wdopo dob niej po wo dem ubo ¿e nia jest usta nie in ge ren cji cz³owie ka w po sta ci pro wa dzo ne go da w niej wy pa su byd³a oraz za prze sta nie ko sze nia – zw³asz cza ³¹k. Wsku tek za nie cha nia tych tra dy cy j nych form go - spo daro wa nia w szy b kim te m pie po ja wiaj¹ siê i ci¹gle zwiê kszaj¹ swo je area³y ga tun ki za ro œlo we. Dla te go te¿ ko nie cz no œci¹ sta je siê ci¹g³e wpro wa - dza nie i do sko na le nie me tod akty w nej ochro ny naj cen nie j szej flo ry kse rote r - mi cz nej. Po win no to od by waæ siê za rów no w wa run kach in situ, któ re po win - ny po le gaæ g³ów nie na ko sze niu mu raw, b¹dŸ te¿ ich umiar ko wa nym wy pa sie oraz w wa run kach ex situ opa r tych na prowadzeniu ich hodowli w ogrodach botanicznych oraz gromadzeniu nasion w banku genów.
Li ter atu ra
Fa³ty no wicz W., 2003: The lichens, liche ni co lo us and allied fungi of Po land – an annota - ted che c klist [w:] Mi rek Z. (ed.), se ries: Bio dive r si ty of Po land. Vol. 6, W. Sza fer In - sti tu te of Bo ta ny, Po lish Aca de my of Scien ces. Kra ków: 1–435.
Kon dra cki J., 2000: Ge o gra fia fi zy cz na Pol ski. PWN, Wa r sza wa.
£usz czy ñ ska B., 1998: Kse rote rmi cz na flo ra na czy nio wa wy bra nych sub re gio nów Nie cki Nidzia ñ skiej (Garb Pi ñ czo wski, P³asko wy¿ Sza nie cki, wschod nia czêœæ Nie cki So le c - kiej). „Fragm. Flor. Ge o bot. Pol.”, 5: 55–87.
£usz czy ñ ska B., 2000: Za gro ¿o ne i chro nio ne ele men ty flo ry kse rote rmi cz nej Gar bu Piñczo wskie go i te re nów przy leg³ych. Biul. Ogr. Bot., Mu ze ów i Zbior. Ogród Bot.
– Cen trum Zach. Ró ¿ no rod. Bio log. PAN, 9: 65–75.
£usz czy ñ ska B., 2003: Po trze ba akty w nej ochro ny w wa run kach ex situ za gro ¿o nych i chronio nych ele men tów flo ry kse rote rmi cz nej re ze r wa tu skal no- stepo we go Sko ro ci - ce. „Biul. Ogr. Bot.”, 12: 177–181.
£usz czy ñ ska B., 2004: Re so u r ces of Or chi da ceae in the xe rot he r mic gras s lands in the Piñczów hump and ad ja cent are as. „Bull. Bot. Gard.”, 13: 75–78.
Ma tu sz kie wicz W., 2001: Prze wod nik do oz na cza nia zbio ro wisk ro œlin nych Pol ski. Va de - me cum Geo bo ta ni cum 3. PWN, Wa r sza wa.
Mi rek Z., Piê koœ- Mir ko wa H., Zaj¹c A., Zaj¹c M., 2002: Flo we ring plants and pte - ridophy tes of Po land – a che c klist [w:] Mi rek Z. (red.) se ries: Bio dive r si ty of Po land, Vol. 1, W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny, Po lish Aca de my of Scien ces., Kra ków: 1–442.
Ochy ra R., ¯ar no wiec J., Bed nare k-O chy ra H., 2003: Cen sus Ca ta lo gue of Po lish Mos - ses. [w:] Z. Mi rek (ed.) se ries: Bio dive r si ty of Po land, Vol. 3, W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny, Po lish Aca de my of Scien ces. Kra ków: 1–372.
