"Promotor sprawiedliwości i jego udział w sprawach małżeńskich", Jerzy Grzywacz, Lublin 1974 : [recenzja]

Marian Stasiak

"Promotor sprawiedliwości i jego

udział w sprawach małżeńskich",

Jerzy Grzywacz, Lublin 1974 :

[recenzja]

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 21/1-2, 254-258

chicznych w stopniu nasuwającym w ątpliwość co do m ożliwości pod­ jęcia konsensu w ym agałby odrębnego studium w oparciu o najnowsze w yniki psychiatrii. Pow staje w tedy obawa w iększych powikłań w e wspólnocie m ałżeńskiej i w odniesieniu do potom stwa niż przy w ątp li­ w ej niem ocy płciowej. Stwierdzenie sądowe o zdolności danej osoby do działań prawnych czy nawet zezwolenie na zawarcie związku cy­ w ilnego nie zawsze rozw iązuje trudność przy założeniu nierozerwal­ ności m ałżeństwa. Podobnie też w yroki sądów kościelnych nie zawsze dają odpowiedź na wspom nianą trudność, gdyż ujmują zagadnienie „ex post”. Poza tym istnieje pew ien „hiatus” m iędzy sytuacją przed i po zawarciu małżeństwa.

* * *

Omówioną książkę czyta się łatwo. Układ m ateriału jest logiczny w e­ dług schematu: um ysł — wola. Ujęcie oryginalne. N aśw ietlenia są wszechstronne i dogłębne. Więcej jest doktryny niż kazuistykL Końco­ w e artykuły są dłuższe — zawierają w ięcej praktycznych rozważań. Rozwiązania trudności są ostrożne i umiarkowane. Praca stanow i zbiór studiów nad problemami wiążącym i się z konsensem małżeńskim. W dalszych szczegółowych badaniach na tym odcinku trzeba będzie uwzględnić studium autorki. Należy ono do szeregu w ybitniejszych dzieł prawniczych, ogłoszonych przez św ieckich kanonistów włoskich w ostatnich latach.

Bp W alenty W ójcik

Ks. Jerzy G r z y w a c z , Promotor spraw iedliwości 1 jego udział w spra­ w ach m ałżeńskich. Lublin 1974 ss. 340. K atolicki U niw ersytet Lubelski. Rozprawa, opatrzona przedmową, wykazem skrótów, źródeł i lite ­ ratury, zawiera następujące rozdziały: I. Geneza u rzędu prom otora spraw iedliw ości, II. R ozw ój i zadania u rzędu prom otora w praw ie przed k o d ek so w ym , III. U rząd prom otora w praw ie kodeksow ym , IV. U dział prom otora spraw iedliw ości w spraw ach m ałżeńskich.

Tytuły poszczególnych rozdziałów wskazują, że zamierzeniem autora było wyczerpujące, m onograficzne opracowanie obranego tematu pod względem historycznym (rozdz. I i II), jak też przedstaw ienie aktualnego stanu wiedzy w tej dziedzinie (rozdz. III i IV).

Ze względu na to, że zwyczaj prawny powołał do istnienia ten urząd, w rozdziale pierwszym autor przeprowadza badania nad genezą urzę­ du promotora dokonując analizy tych instytucji prawnych, które m iały za zadanie ochronę dobra publicznego. W rezultacie tych poszukiwań dochodzi do w niosku, że pomimo oczywistej zależności prawa kościel­ nego od rzym skiej m yśli prawniczej, jak też podobieństw zachodzących

w nom enklaturze i zbliżonych funkcjach, nie można wskazać na recep­ cję czy ewolucją tego urzędu z praw a rzymskiego.

Z kolei w oparciu o poglądy historyków prawa upatrujących genezę instytucji promotora spraw iedliwości w urzędzie św ieckich prokurato­ rów i adwokatów króla francuskiego, autor rozprawy rozważa w tym aspekcie średniow ieczne praw odaw stwo francuskie zarówno św ieckie, jak i kościelne.

N ie pomija rów nież instytucji prokuratorów Stolicy Apostolskiej, któ­ rzy podobnie jak adwokaci fiskalni reprezentow ali w sądach interesy Stolicy Apostolskiej i bronili praw kościoła. W instytucjach tych znaj­ dowały się bowiem elem enty powstałego później nowego urzędu pro­ motora.

Na powstanie tej instytucji zasadniczy w pływ w yw arła procedura śledcza wprowadzona przez Innocentego III, w której sędzia m iał obo­ w iązek wszczynać postępow anie i brał aktyw ny udział w procesie. Dla zabezpieczenia jednak bezstronności w w yrokowaniu, która należy do istoty urzędu sędziego, prawo kościelne wprowadziło instytucję publicz­ nego oskarżyciela.

Rozdział pierw szy zamyka Corollarium zawierające w yjaśnienia bar­ dzo zróżnicowanych nazw, którym i w ciągu w ieków określano ten no­ w y urząd w kurii biskupiej.

W rozdziale drugim autor rozprawy kontynuuje badania historyczne nad rozprzestrzenieniem się terytorialnym oraz w ew nętrznym rozwojem urzędu promotora spraw iedliwości. Zagadnienie to nie było dotych­ czas zupełnie opracowane w odnośnej literaturze i badania ks. Grzywa­ cza w niosły szereg nowych ustaleń w tym przedmiocie.

Urzędy archidiakona, oficjała, wikariusza generalnego zostały opra­ cowanie w całej pełni, natom iast urząd promotora fiskalnego pozostaw ał zupełnie w cieniu badań naukowych. Za głów ne źródło swych poszu­ kiw ań autor obrał rezolucje Kongregacji Soboru, będące rzeczyw istym przejawem znajomości ówczesnego prawa kanonicznego oraz stosow a­ nia tego prawa. Poszukiw ania te, poparte bardzo bogatym m ateriałem dowodowym , w ykazały, że promotor fiskalny brał udział niem al we w szystkich dziedzinach życia kościelnego. Tematyka spraw prowadzo­ nych przez promotora dowodzi ponadto, że ani w dawnym prawie, ani obecne ustawodawstw o kościelne nie zna urzędnika o tak szerokich kom petencjach, jakie posiadał promotor fiskalny w XVIII wieku. Na m arginesie tych rozważań, mając na względzie normy zaw arte w m o- tu proprio De Episcoporum M uneribus, podkreśla autor w ielką wagę, jaką przykładała Kongregacja Soboru do przestrzegania przepisów pra­ w a procesowego. N aw et obecnie, pomimo znacznego poszerzenia w ła ­ dzy dyspensowania w dziedzinie prawa procesowego, biskup nie może udzielać żadnych dyspens.

Na kanw ie historii procesu m ałżeńskiego autor przedstaw ił z k olei zagadnienie udziału w nim promotora. Dotąd nauka przyjm owała, że

udział promotora fiskalnego w sprawach m ałżeńskich datuje się dopiero od XVII wieku. Autor w skazuje tu na brak źródłowych badań w tym przedmiocie. Pow oływ anie się zaś w monografiach na bardzo nielicz­ ne spraw y i powtarzanie tego poglądu, nawet przez najw ybitniejszych kanonistów, nie może być — zdaniem autora — uznane za w ystarcza­ jąco krytyczne czy uzasadnione. Istnieje bowiem znacznie bogatszy m a­ teriał źródłowy, który w łaśnie w ykorzystał autor. W oparciu o prze­ prowadzone badania przekazów źródłowych w ykazał on, że w Polsce promotor spraw iedliw ości bierze udział w procesie m ałżeńskim już w 1420 roku. Odkrycie to stanow i poważną korektę przyjętych poglądów, cofając dotychczas przyjm owaną datę o przeszło dwa wieki. Zauważa przy tym słusznie, że udział promotora fiskalnego w sprawach m ałżeń­ skich w w ieku XV nie był osobliwością w yłącznie polskiego prawa ka­ nonicznego, lecz z pewnością w ystępow ał rów nież w innych krajach, choć nie w ykazuje tego na m ateriale źródłowym, gdyż wymagałoby to przeprowadzenia specjalnych poszukiwań w tym względzie, prze­ kraczających ramy i tak obszernej monografii.

N awiązując do aktualnych nurtów życia kościelnego, przedstawia autor proces ustalania kom petencji promotora spraw iedliwości w pro­ jektach kodeksu prawa kanonicznego. W trakcie dyskusji odstąpiono od projektów szczegółowego w yliczenia kom petencji promotora uznając, że tylko ogólne określenie zakresu działania tego urzędu pozwala bi­ skupow i na dostosowanie zadań promotora do konkretnych potrzeb diecezji.

W rozdziale trzecim przedmiotem rozważań, rozpatrywanych w aspek­ cie ustaleń kodeksowych, jest natura urzędu promotora sprawiedliwości. Ks. Grzywacz nie podziela opinii tych kanonistów, którzy uważają, że ów urząd jest urządem kościelnym w ścisłym znaczeniu, i przeprowa­ dza w łasne badania w tym względzie w oparciu o kan. 145 § 1 i in­ strukcję Kongregacji Sakram entów z 1936 r.

Na podstaw ie tych rozważań autor dochodzi do wniosku, że w po- c e sie cyw ilnym jak też karnym nie można stwierdzić działalności ju­

rysdykcyjnej promotora spraw iedliwości. Natom iast w procesie m ałżeń­ skim w przypadku zaskarżenia nieważności m ałżeństw a z tytułu prze­ szkody z natury sw ej publicznej — promotor spraw iedliw ości działa nie tylko z urzędu, lecz zupełnie niezależnie od biskupa i niezależnie od denuncjacji. Posiada on zatem pew ien zakres jurysdykcji forum zew nętrznego i sam odzielność przysługująca mu z urzędu, czyli spra­ w u je urząd kościelny w ścisłym znaczeniu. Końcowe rozważania tego rozdziału są gruntownie opracowanym komentarzem kodeksowym od­ nośnie do osoby promotora sprawiedliwości.

Rozdział czwarty rozpoczyna autor om ówieniem nowelizacji kan. 1971, który celem zaradzenia większem u złu, poprzez klauzulę „nisi ipsi fuerint im pedim enti causa” pozbawił m ałżonków winnych spowodowa­ nia przeszkody lub nieważności m ałżeństwa uprawnień przysługujących im z prawa naturalnego.

Ta klauzula stanow i nowość w praw ie kanonicznym. Z pozoru prosta i zrozumiała, spowodowała w rzeczyw istości w iele konfliktow ych za­ gadnień proceduralnych. O złożoności problem atyki św iadczy fakt, że odnośnie do niektórych zagadnień czterokrotnie wypow iadało się Sw. Oficjum, pow stał spór kom petencyjny w łonie K urii Rzym skiej, paro­ krotnie dokonywała nowelizacji tego kanonu Kom isja Interpretacyjna, pow stała także ogromna literatura polem iczna. Autor podejm uje szcze­ gółowe badanie rozwoju prawa w tej dziedzinie i dochodzi do w nio­ sku, że w nowym prawie kan. 1971 z pew nością nie zostanie przyjęty w obecnym brzmieniu.

Dalszą treść tego rozdziału stanow i om ówienie udziału promotora spraw iedliw ości, jego praw i obowiązków na kanw ie całego procesu sądowego, od denuncjacji nieważności m ałżeństw a aż do środków praw ­ nych przeciwko w yrokowi.

Przeprowadzony komentarz odnośnych kanonów kodeksowych cechuje nie tylko znakomita egzegeza i gruntowa znajomość tych najtrudniej­ szych zagadnień prawa procesowego, lecz na szczególną uwagę zasługuje przede w szystkim szereg w łasnych, um otyw owanych licznym i przesłan­ kami opinii autora, który od szeregu lat sprawuje urząd promotora spraw iedliwości.

Końcowa część rozprawy przedstaw ia koncepcję udziału promotora spraw iedliw ości w sprawach m ałżeńskich odnośnie do lege ferenda. Zdaniem autora nowelizacja rozważanego kanonu w ydaje się konieczna, gdyż dotychczasowe stanowisko nie tylko faworyzuje sytuację strony w innej spowodowania nieważności m ałżeństwa, lecz także w pewnym sensie podpowiada w yw ołanie zgorszenia dającego powód ingerencji promotorskiej.

Autor rozpatruje krytycznie te trudności w św ietle ustaw odawstw państw owych, które w stosunku do strony winnej rozpadu m ałżeństw a stosują najczęściej zasadę rekrym inacji, obostrzenia alim entacyjne, a nawet sankcje karne. Sugeruje zatem w łasną koncepcję odnośnie do ukarania winnego małżonka, proponując wprowadzenie czasowego za­ kazu zawierania nowego m ałżeństwa, połączonego z odprawieniem od­ powiedniej pokuty. Zdaniem autora dałoby to przynajmniej częściową satysfakcję osobie poszkodowanej. W ydaje się jednak, w oparciu o do­ tychczasowe prace kom isji kodyfikacyjnej, że ukaranie sprawcy n ie­ w ażności m ałżeństw a Kościół pozostaw i forum w ew nętrznem u.

Monografia ks. Grzywacza stanow i cenne opracowanie w skali ka- nonistyki św iatow ej, gdyż po raz pierwszy zostały podjęte badania instytucji promotora spraw iedliwości w tak szerokim zakresie. Jakkol­ w iek urząd ten został wprowadzony prawem powszechnym w końcu X IX wieku, to jednak istniał w cześniej i stąd w ynikała konieczność przeprowadzenia dogłębnych badań historycznych nad genezą i rozwo­ jem tej instytucji. Szczególnie cenną partię tej m onografii stanow i roz­ dział czwarty.

W uwagach krytycznych należy, w ydaje się, zwrócić uwagę na brak pewnej konsekw encji o charakterze metodologicznym. Rozdział pierwszy posiada bowiem rekapitulację, której nie znajdujemy na końcu innych rozdziałów pracy. A tego typu synteza w ydatnie ułatw iałaby czytelni­ k ow i zrozumieć m yślow y tok autora, ukryty niejednokrotnie w trud­ nych i w nikliwych dociekaniach.

Omawiana rozprawa nie należy do opracowań łatw ych, jej lektura w ym aga sporo uwagi i w ysiłku intelektualnego. Podjęty trud w pełni wynagradzają jednak szczególne zalety tej pracy, jak gruntowna zna­ jomość poruszanej problem atyki, w łasne analizy szeregu pojęć i naj­ trudniejszych zagadnień prawa procesowego, krytyczne ustosunkowanie się do szeregu przyjętych opinii, wreszcie wydobycie w ielu nowych aspektów poruszanej problematyki, które nie były dotychczas dostrze­ żone.

Monografia ta stanow i zatem cenny wkład w dorobek polskiej kano- nistyki.

ks. Marian Stasiak

Tribunal Apostolicum Sacrae Romanae Rotae, Decisiones seu Sententiae selectae inter eas quae anno 1966 prodierunt cura eiusdem Apostolici Tribunalis editae, volum en LVIII, Typis Polyglottis Vaticanis 1975, ss. X X X I + 1 0 0 6 .

Dużą pomoc w rozstrzyganiu spraw sądowych przez Trybunały ko­ ścielne niższych instancji, jak rów nież w pogłębianiu nauki kanonistycz- nej w zakresie m aterialnego i form alnego prawa m ałżeńskiego stanowi jurysprudencja Roty Rzymskiej. Dobra znajomość a następnie trafne odw oływ anie się — w rozstrząsaniu spraw i ferowaniu wyroków przez Sądy kościelne — do orzecznictwa rotalnego, przyjęte w m yśl kan. 20 K. P. K., może i powinno znacznie usprawnić w ym iar spraw iedliw ości na forum kościelnym. Trudno zresztą dzisiaj wyobrazić sobie sędziego kościelnego, któremu zupełnie obce są nawet najbardziej klasyczne orzeczenia Roty Rzym skiej, ciągle narastające i rokrocznie w ydawane przez w ym ieniony Trybunał. W łaśnie kolejny, już 58-y tom wybranych w yroków rotalnych za r. 1966 (zgodnie z przyjętą praktyką ich ogłasza­ nia po 10 latach od wydania) stanow i dalszą w tym względzie pomoc. Edycja zawiera 120 w yroków spośród 192, jakie zapadły w Trybunale Roty Rzym skiej w ciągu 1966 r . 1 Na początku zbioru, jak zw ykle, za­ m ieszczony jest chronologiczny — w edług dat wydania — w ykaz w szyst­ kich decyzji z uwzględnieniem rodzaju spraw, diecezji, z których po­ 1 W t. LVII (1965) opublikowano 125 w yroków z 205 jakie w tymże roku zapadły. Zob. S. R. R o t a e D e c . s e u S e n t . , vol j. w., s. XXXI.