Paweł Pałka
Problem nauczania prawa
Katolickich Kościołów Wschodnich w
seminariach duchownych obrządku
łacińskiego
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/3-4, 245-262
1977
Prawo K anoniczne i 20 (1977) nr 3—4 j
KS. PAWEŁ PAŁKA
PROBLEM NAUCZANIA PRAWA KATOLICKICH KOSCIOŁOW WSCHODNICH W SEMINARIACH DUCHOWNYCH
OBRZĄDKU ŁACIŃSKIEGO
Chociaż Kościół Katolicki pod w zględem wiary i dogmatów jest jed nolity to pod w zględem liturgii i dyscypliny kościelnej przedstawia dość dużą rozmaitość. Różnice te dają się zauważyć nie tylko pomiędzy obrządkiem łacińskim i obrządkami wschodnim i, lecz także wśród sa m ych obrządków wschodnich. W tym ostatnim wypadku jest to w du żym stopniu w ynikiem odmiennego rozwoju prawa partykularnego, ja k ie w ciągu w iek ów kształtow ało się tu głów nie na m iejscow ych syno dach i mocą zarządzeń patriarchów różnych K ościołów W schodnich oraz postanow ień Stolicy Apostolskiej w ydaw anych dla poszczególnych obrządków wschodnich.
K atolickie Kościoły W schodnie swoje odrębności dyscyplinarne, po dobnie jak i liturgiczne, zachowują do chw ili obecnej za pełną aprobatą Stolicy Apostolskiej. Zagwarantow ane im to bowiem zostało już w ch w i li nawiązyw ania jedności ze Stolicą Apostolską. Tak było np. przy za w ieraniu unii z Grekami na soborze Liońskim II w 1274 r.1, i Florenc kim 1439 r.2 oraz z Rusinam i w czasie Unii Brzeskiej w 1595 r.3. Taką gw arancję daje K atolickim Kościołom Wschodnim również sobór W aty kański II. Ten ostatni czyni to zwłaszcza w K onstytucji o Liturgii Ś w ię tej S a c r o s a n c tu m C o n c i li u m4 i Dekrecie o Kościołach W schodnich K ato lickich O r ie n ta liu m E c c l e s i a r u m5. Wyrazem w oli Stolicy Apostolskiej zachowania odrębnej dyscypliny dla w iernych obrządku wschodniego jest również dokonana w ostatnim czasie kodyfikacja niektórych dzia łów praw a K ościołów W schodnich 6. W w ielu bowiem szczegółach poda ne w niej przepisy różnią się znacznie od obowiązujących w K ościele obrządku łacińskiego. Istniejących różnic w tym względzie nie usunie
1 P or. W. de V r i e s , R o m u n d die P atria rch a te des O stens, F re i b u rg —M ünchen 1963, s. 189—190.
2 P or. J. H a j j a r, Les ch rétien s u n ia te s du P roche-O rient, P a ris 1962, s. 199; W. de V r i e s , dz. cyt., s. 192.
3 B u lla K l e m e n s a V III M agnus D om inus, 10 I 1595. P or. E. L i- k o w . s ki , Unia B rzeska , W arszaw a 1907, s. 133—'137.
4 S a cro sa n ctu m C oncilium , n. 4. 5 O rie n ta liu m E cclesiarum , n. 2—6.
6 P o r. P. P a ł k a , O becny sta n k o d y fik a c ji p raw a dla K ościoła
246 Ks. P. P a łk a [2 ] zapow iedziana przez sobór W a ty k a ń sk i II rew iz ja p ra w a kanonicznego 7. Ś w iadczy o tym już sam fa k t u sta n o w ien ia sp e cja ln ej K om isji m a ją cej przygotow ać K odeks dla K ościołów W schodnich zgodny z duchem i tra d y c ją tych K o ścio łó w 8.
N asu w a się p y ta n ie: czy je st rzeczą konieczną, aby k a p ła n i obrząd k u łacińskiego znali w ja k im ś stopniu rów nież p raw o K ościołów W schod nich? P y ta n ie to nie dotyczy tych kapłanów , k tó rzy o d b y w ają stu d ia n a W ydziałach P ra w a K anonicznego, gdyż sam p ro g ra m tych studiów w dość dużym zak resie u w zględnia w ykłady z tego p raw a. N am chodzi o to, czy w naszych se m in a ria ch duchow nych alum ni, jako przyszli duszpasterze, w in n i być z a zn a ja m ian i z ty m p raw em i ew e n tu aln ie w ja k im zakresie?
A by dać tr a f n ą odpow iedź na postaw ione p y ta n ie należy u p rzednio uśw iadom ić sobie n a s tę p u ją c e dane:
1. P ra w o K ościołów W schodnich m a c h a ra k te r nie tylko te ry to ria ln y lecz rów nież p e r s o n a ln y 9 stąd też osoby o b rząd k u w schodniego w iązane są tym p ra w e m w szędzie gdziekolw iek by się one znajdow ały, naw et w ted y gdy p o d le g ają ju ry sd y k c ji o rd y n ariu sz ó w obrząd k u łacińskiego 10. 2. Z am ieszkanie w iern y ch o b rzą d k u w schodniego poza te re n e m w ła snego o b rzą d k u i k o rzy sta n ie ta m z posług relig ijn y ch k a p ła n a o b rzą d k u łacińskiego nie p o w oduje zm iany ich o b rząd k u n . W ta k ic h w y p ad k a ch osoby te nie tra c ą w ięc sw ego o b rzą d k u na sk u te k n a w e t d ługotrw ałego p rzy jm o w a n ia K om u n ii św. lu b odb y w an ia spow iedzi w obcym o b rzą d k u 12 podobnie ja k i przez p rzy ję cie bie rz m o w an ia od sz afarza obcego o b rzą d k u u . To sam o należy pow iedzieć rów nież o p rzy ję c iu z koniecz ności (ex n ecessitate) lu b b ez p raw n ie (frau d e collatus) ch rz tu w in n y m o b rz ą d k u niż tego dom aga się praw o 14. W ty c h w szy stk ich w y p ad k a ch osoby te p ra w n ie należą n a d a l do o b rzą d k u w schodniego i w iąz an e są p ra w e m swego obrządku.
3. D la należytego sp raw o w an ia d u sz p a ste rstw a przez k a p ła n a o b rzą d k u łacińskiego n ad w ie rn y m i o b rzą d k u w schodniego bezw zględnie k o nieczna je st znajom ość p rz y n a jm n ie j tych p rzepisów p ra w a K ościołów
7 D ek ret o p a ste rsk ich zadaniach b isk u p ó w w K ościele, n. 44; D ek ret
o a postolstw ie św ieckich, n. 1.
8 U stanow iona 10 V I 1975 nosi nazw ę: P o n tificia C om m issione per la
R ev isio n e del Codice di D iritto Canonico O rientale. P o r. N u n tia , Nr. 1,
1975, s. 11.
9 Por. A. C o u s s a, E p ito m e p ra e lec tio n u m de iure ecclesiastico
orientali, C ry p ta e fe rra ta e 1948, I, s. 16.
10 T am że, s. 16—17.
11 T a k ą zasadę sta w ia ł już B e n e d y k t X IV w K onst. D em a n d a tu m
ca elitu s z 24 X II 1743. F ontes, I, n. 338, s. 801.
12 K an. 98 § 5 (Skrót „ k a n ” oznacza k an o n y K o d ek su P ra w a K anonicz nego w o dróżnieniu od k an o n ó w zunifikow anego p ra w a o b rz ą d k u w schodniego k tó re oznaczane tu będą przez „can ”.).
13 O rien ta liu m E cclesiarum , n. 14. 14 K an. 98 § 1.
13] N auczanie p ra w a 247 "W schodnich, k tó ry c h zachow anie je st konieczne do w ażności w y k o n y w a n y c h ak tó w p raw n y ch . P rz y k ład e m tego m ogą być przepisy d o ty c z ą c e zry w ający c h przeszkód m a łż e ń s k ic h 15 i form y p ra w n e j zaw arcia m a łż e ń s tw a 1B, k tó re nie w e w szystkich szczegółach p o k ry w a ją się :z p ra w e m o b rzą d k u łacińskiego 17 a k tó re m a ją być zachow ane rów nież w ted y gdy w iern i o b rzą d k u w schodniego za w ie ra ją m ałżeństw o wobec k a p ła n a o b rzą d k u łacińskiego.
B iorąc pod uw agę powyższe stw ierd zen ie oraz f a k t istn ien ia na na- .szych te re n a c h pew nej liczby osób o b rząd k u w schodniego, zw łaszcza g rek o -k ato lick ieg o , b ędących w zasięgu d u sz p a ste rstw a k ap łan ó w « b rz ą d k u łacińskiego, należy p rzyjąć, iż celow ym je st aby alu m n i w n a szych se m in a ria ch duchow nych byli z a zn a ja m ian i rów nież z praw em .Kościołów W schodnich. J e s t to zresztą zgodne z m yślą Stolicy A po
sto lsk iej w y ra ża n ej w o sta tn ic h czasach przy różnych okazjach. Ju ż P iu s X I w encyklice R e ru m O rien ta liu m z 8 IX 1928 r. ubolew ając nad sła b ą o rie n ta c ją alum nów w zag ad n ien iach w schodnich dodaje: „S po dziew am y się, że nie będzie zbyt tru d n o u trzy m ać w każdym sem i n a r iu m jednego pro fe so ra , k tó ry przy n au c za n iu historii, litu rg ii lub
p ra w a kanonicznego, m ógłby w y k ład ać p rz y n a jm n ie j podstaw ow e w ia dom ości z z a k resu w schodnich za g ad n ień ” 18. W op arciu o tę zachętę kan o n iści polscy z e b ran i n a V Z jeździe T o w arzy stw a Teologów P o l s k ic h odbytym w Łodzi 1929 r. pow zięli n a s tę p u ją c ą rezolucję: „S to sow nie do E ncykliki P iu sa X I r. 1928 R e ru m O rien ta liu m przy w y k ła d ac h p ra w a kościelnego w schodniego należy rów nież zw rócić uw agę na p r a w o p a r ty k u la r n e tych naro d ó w o b rząd k u w schodniego, k tó ry c h w ie r n i m ie sz k ają na te ry to riu m p a ń stw a polskiego” 19. N a VI Z jeździe tego T o w arzy stw a 1931 r. w P ozn an iu n a sekcji p raw n o -k a n o n ic zn ej w y su n ię to w niosek, aby „w y k ład y p ra w a w schodniego pośw ięcić w ciągu r o k u sp e cja ln e godziny, a nie tra k to w a ć tylko dodatkow o n a godzinach .obrządku łaciń sk ieg o ” 20. Chociaż te o sta tn ie sugestie nie zostały w czyn w p ro w ad zo n e to je d n a k sam a p o trze b a poznania zag ad n ień w schodnich n a d a l je s t ak tu a ln a . P rzy p o m in a to rów nież w yraźnie sobór W a ty k a ń sk i II w D ekrecie o K ościołach K atolickich zachęcając w szystkich,
15 P or. A. H e r m a n, De nova disciplina m a trim o n ia li Ecclesiae O rien-
ta lis . M onitor E cclesiasticus 75/1950/ s. 88—89.
16 P o r. P. P a ł k a , Z w y c za jn a fo rm a p raw na zaw arcia m a łże ń stw a
w n o w y m u sta w o d a w stw ie K a tolickiego Kościoła W schodniego. W: P a -
sto ri et M agistro. P ra c a Zbiorow a. L u b lin 1966, s. 273—288. 17 R óżnice te pod an e zo staną w dalszych w yw odach. 18 AAjS 20 (1928) 9—11.
ls P a m ię tn ik Piątego Z ja zd u w Łodzi, K ielce 1929, s. 223. W niosek z o s ta ł w y su n ięty po re fe ra c ie ks. J. B u r a c z e w s k i e g o na te m at:
P ra w o K ościoła W schodniego w w y k ła d a c h praw a kanonicznego (s.
.238—254).
20 P a m ię tn ik Szóstego Z jazd u w P oznaniu, K ielce 1931, s. 225. W niosek w y su n ię to po re fe ra c ie ks. J. B u r a c z e w s k i e g o na tem at: P raw o
2 4 8 Ks. P. P a łk a
m ając y ch częsty k o n ta k t z u rzę d u lu b apostolskiej posługi z w iernym i, o b rzą d k u w schodniego, do pozn an ia i szacunku obrzędów , karności', n a u ki i h isto riii oraz du ch a tych w iern y c h 21. S am ym zaś duchow nym tenże? D ek ret p rze k azu je n a s tę p u ją c e zlecenie: „W szyscy duchow ni I o so b y zd ą ża ją ce do św ięceń w yższych m a ją być należycie pouczani o o b rz ą d kach, a zw łaszcza w sk azan iach prak ty czn y ch , odnoszących się do ró ż nic m iędzy obrządkam i. Owszem i św ieckich należy pouczać w czasie- katechezy o o b rząd k ach i odnośnych p rze p isac h ” 22. T en n ak a z o d n o sf się n ie w ą tp liw ie i do duchow nych o b rzą d k u łacińskiego stąd też i o n i m a ją pouczać św ieckich zgodnie z tym zaleceniem soboru. A by je d n ak , m ogli to czynić n ależycie u p rzednio sam i pow inni być pouczani o tych-, sp raw ach . Z najom ość tego p ow inni zdobyć ju ż w czasie p rzy g o ty w y w a- n ia się do św ięceń w yższych, a w ięc w czasie sw ych stu d ió w se m in a ry jn y ch .
W św ietle pow yższych w yw odów sam a konieczność zazn ajam iania: naszych alu m n ó w z p ra w e m K ościołów W schodnich nie może b u d z ić zastrzeżeń. D yskutow ać m ożna je d y n ie n ad tym kied y i w ja k im z a k resie m a to być czynione. Z ro zum iałą je st bow iem rzeczą, że nie chodzi tu o p odanie całości p rzep isó w w schodnich, lecz ty lk o dotyczą cych n ie k tó ry ch zagadnień. T ych m ianow icie k tó ry c h znajm ość m oże przyczynić się do lepszego zrozum ienia różnic d y sc y p lin a rn y c h w ró ż nych o b rząd k ach czy' też może być pożyteczna lub konieczna dla k a p ła n a sp raw u jąceg o d u sz p aste rstw o nad w iern y m i o b rzą d k u w sc h o d niego.
W y d aje się, że n a jk o rz y stn ie j byłoby nauczanie p ra w a K ościołów W schodnich prow adzić rów nolegle z p raw em o b rzą d k u łacińskiego. G d y by nie m ożna pośw ięcić na to oddzielnych godzin to p rz y n a jm n ie j p r z y odpow iednich k w estiach należałoby p o d k reślać różnice z praw em w scho dnim . S tosow anie w ty m w y p ad k u m etody porów naw czej m iałoby t ą d o d atn ią stronę, że u n iknęłoby się zbędnych p o w tarzań , a ponad to nie: uszczuplałoby się i ta k niew ielk iej liczby godzin p rzeznaczonych na. n au c za n ie p ra w a w naszych sem in ariach . P rz y zastosow aniu ta k ie j m e tody będzie dość o kazji n aw ią zy w a n ia do p ra w a K ościołów W schodnich, zarów no przy in te rp re ta c ji k anonów k o d e k so w y c h 23 ja k i później w y d a nych przepisów m ający ch rów nież oparcie w uchw ałach soboru W a ty k ańskiego I I 24.
21 O rien ta liu m E cclesiarum , n. 6: „...Uli v ero qui ra tio n e sive m uneris., sive apostolici m in iste rii fre q u e n s cum O rien ta lib u s Ecclesiis a u t c u m e a ru m fid elib u s h a b e a n t com m ercium , in cognitione e t c u ltu r itu u m disciplinae, d oetrinae, h isto ria e atq u e indolis O rien ta lim ac cu rate, p ro g ra v ita te officii quod g eru n t, k r s titu a n tu r”.
22 Tam że, n. 4.
23 Do dyscypliny K ościoła W schodniego n aw ią zu ją n a s tę p u ją c e k an o n y kodeksow e: 1, 98, 106, 223, 257, 542 n. 2, 022 § 4, 756 § 2, 782 § 5 , 804, 881. § 1, 955 § 2, 1004, 1099 § 1 n. 3, 2411.
24 Chodzi tu zw łaszcza o ta k ie d okum enty: K o n sty tu c ję P a w ł a VI.
R eg im in i Ecclesiae U u w ersae z 15 V III 1967 r. AAS 59/1967/657 i M otm
[5]
N auczanie p ra w a249'
J u ż przy o m aw ianiu źródeł p ra w a kanonicznego należy podkreślić,, że Kościoły W schodnie dyscyplinę sw oją — ja k to było nadm ienione: w yżej — o p ie ra ją się w zasadzie n a innych źródłach niż K ościół o b rzą d k u ła c iń s k ie g o 2S. W skazując te źródła w inno się zw rócić uw agę zw łasz cza n a zu n ifik o w an e w la ta c h 1949— 1957 p raw o m a łż e ń s k ie 26, proceso w e 27, zakonne i m a ją tk o w e 28 oraz osobow e łącznie z p rzep isam i o o b rz ą d k ac h w sc h o d n ic h 29. P ow inno się też tu zaznaczyć, że w 1972 r. pow ołano sp e c ja ln ą K om isję do rew izji tego p ra w a i innych jego działów już o p ra cow anych, lecz jeszcze nie p ro m u lg o w a n y c h 30.Kanoin 1 Kod. P ra w a K anonicznego, u sta la ją c y zasadę, że przepisy k o deksow e w iążą tylk o w iern y c h o b rzą d k u łacińskiego, a wschodniego- ty lk o w ted y gdy n a tu ra rzeczy tego się d o m a g a 31, d a je okazję do b liż szego w y ja śn ie n ia po jęcia K ościoła W schodniego i obrządków w sch o d nich zarów no w znaczeniu litu rg iczn y m ja k i p raw n y m 32. T u ta j też n a leżałoby zaznaczyć, że pod w zględem godności w szystkie o brządki w K ościele są sobie rów ne, co też w y raźn ie p o d k reśla sobór W a ty k a ń ski II w d ek re cie o K ato lick ich K ościołach W sc h o d n ic h 33. Z ro z u m ia łą je s t tedy rzeczą, iż o b rząd ek nie decy d u je o p rec ed en c ji osób w K o ś ciele 34.
W tra k ta c ie o p ra w ie osobow ym n a d a rz a się dość często okazja do p o d k re śla n ia różnic m iędzy p raw em o b rząd k u łacińskiego i w schod niego ogłoszonego przez m otu p ro p rio P iu sa X II Cleri sa n c tita ti w ią żącego w iern y c h o b rzą d k u w schodniego z dniem 25 I I I 1958 r . 35. N a le żałoby tu zw rócić uw agę zw łaszcza n a n a stę p u ją c e szczegóły:
a) C hociaż p raw o w schodnie, podobnie ja!k i o b rzą d k u łacińskiego, n a bycie w łasnego proboszcza i o rd y n ariu sz a uzależnia od p o sia d an ia s ta
25 Por. A. C o u s s a, dz. cyt. s. 41—-197.
26 Motu proprio P i u s a XII Crebrae allatae sunt, 22 II 1949 (AAS- 41/1949/89—119).
27 Motu proprio P i u s a XII S o llic itu d in e m no stra m , 6 I 1950 (AAS 42/1950/5— 120).
28 Motu proprio P i u s a X II P o stą u a m A p o sto licis L itte ris, 9 II 1952 (AAS 44/1952/65— 152).
29 Motu proprio P i u s a X II Cleri sa n c tita ti 2 VI 1957 (AAS 49/1957/ 433—603).
30 Zadania tej Kom isji zostały określone w ten sposób: „Essa avra il compito di preparare, alla luce soprattutto dei decreti d el Concilio Ecu- menico Vaticano II, la riforma del „Codex Juris Canonici O rientalis” sia nello parti giä publicate eon quattro Motu Proprio (Crebrae alla
ta e s u n t, S o llicitu d in em no stra m , P o stą u a m A postolicis L itte ris e C le r i S a n c tita ti) sia nglle restanti parti, gia ultim ate, ma non ancora publi
cate”. Por. Nuntia, nr 1, 1975, s. 11.
31 Por. G. M i c h i e l s , N orm ae G enerales J u ris Canonici, ed. 2, I,. Parisiis-T ornaci-’Romae 1949, s. 38.
32 Por. A. J o u b e i r , L a n otion canoniąue de rite, ed. 2, Romae 1961,, s. 57—71.
33 O rien ta liu m E cclesiarum , n. 3. 34 Kan. 106 n. 4.
Ks. P. P ałk a [6]
łego lu b tym czasow ego zam ieszkania to je d n a k p rz y jm u je ono rów nież in n ą m ożliw ość w tym względzie, gdy praw o p a rty k u la rn e inaczej s ta now i 3S. P o n ad to n a m ocy p ra w a ogólnego dla w iern y c h obrządku w schodniego zn a jd u ją cy c h się poza te re n a m i w schodnim i ich o rd y n a riu sz em je st o rd y n a riu sz m ie jsc a innego o b rz ą d k u 37. Może on wówczas,
gdy ci w iern i nie m a ją proboszcza w łasnego obrządku, w yznaczyć im d u szp asterza innego o b rzą d k u z p ełnym i p ra w a m i p ro b o szczo w sk im i38. W naszych w a ru n k a c h z zasady będzie to proboszcz o b rzą d k u ła c iń sk ieg o o trzy m u jąc y w ładzę rów nież nad w iern y m i o b rzą d k u w schod- .niego.
b) W p rzeciw ień stw ie do kan. 96 K P K praw o Kościołów W schod n ic h za trz y m u je n ad a l sposób obliczania p o k rew ie ń stw a w edług cyw il nego p ra w a rz y m sk ie g o 39. P rz y jęc ie w tym w y p ad k u k o m p u ta cji rz y m skiej p o w oduje różnicę z p ra w e m kodeksow ym w obliczaniu p o k re w ie ń stw a lin ii bocznej. Z w ra ca jąc n a to uw agę należy podkreślić, iż z te j r a c ji za k res te j przeszkody m ałżeńskiej w K ościele W schodnim nie zaw sze p o k ry w a się z p rz y ję ty m w K ościele o b rzą d k u łacińskiego 40.
c) Mimo iż p ra w o o b rzą d k u w schodniego 41, podobnie ja k i łacińskiego, za źródło przeszkody pow in o w actw a u zn a je tylko w ażnie za w a rte m a ł żeństw o to je d n a k w K ościele o b rzą d k u w schodniego przeszkoda ta m a szerszy zakres. O bok bow iem pow inow actw a ustalonego k anonem 97 K P K (krew ni żony są p ow inow atym i męża, a k re w n i m ęża po w in o w a ty m i żony) w K ościele W schodnim p rz y jm u je się rów nież, gdy p raw o
p a r ty k u la rn e to u zn a je 42, pow inow actw o m iędzy k re w n y m i obu m ałżo n k ów (affin itas ex d igeneia secundi generis) oraz pow inow actw o w yw o dzące się z zaw arcia dw óch m a łże ń stw przez osoby n ależące do trzech -.rodzin (affin itas ex trig e n e ia ) 43.
d) K an. 98 K P K d aje okazję do om ów ienia zasad reg u lu jący c h p rz y n ależność do o b rzą d k u i jego zm ianę. Z konieczności należy tu u w zg lę d n ić now e przepisy K ościoła W schodniego De ritib u s orien ta lib u s ogło szone w 1957 r. przez w sp o m n ian e w yżej m o tu p ro p rio P iu sa X II
Cleri s a n c tita ti44. P rzepisy te bow iem w pew nych szczegółach m o d y fi
k u ją p o sta n o w ien ia kan. 98 oraz p o d a ją bliższe d an e zw iązane ze zm ian ą -obrządku, a w p ew nych szczegółach w iążące n aw e t w iern y ch obrząd k u łaciń sk ieg o 45.
N ow e przepisy u s ta la ją p rzed e w szystkim zasadę, iż ch rzest
decy-36 Can. 22 § 1. 37 Can. 22 § 3. 38 Can. 22 § 4. 39 Can. 24 § 3.
40 Bliższe w yjaśnienie podane niżej. 41 Can. 25 § 1 n. 1.
42 Can. 25 § %—3. 43 Tamże.
44 Obrządkom wschodnim pośw ięcone są can. 1—15.
45 Stw ierdza to can. 15 zaznaczając: „Praescriptis can. 1 § 2, 4, 5, 7, 10, 11 § 2, 13 tenentur clerici et fideles cuiusyis ritus, latinis haud exclu sis”.
m
N auczanie p ra w a 251■duje w ogóle o p rzynależności do o b rzą d k u w ja k im ktoś został ochrzczony, a nie w yłącznie tylk o w o b rzą d k u k a to lic k im 46, ja k to s ta now i kan . 98. P rz y u s ta la n iu w y ją tk ó w od te j ogólnej zasady praw o .Kościołów W schodnich w ym ienia w y p ad e k ch rz tu udzielonego z koniecz
ności w in n y m o b rzą d k u lu b z ra c ji p o d stęp u oraz za zezw oleniem sw e- ,go o rd y n ariu sz a, gdy za ty m prze m aw ia ła słuszna p rz y c z y n a 47. K an 98 w tym o sta tn im p rz y p a d k u w ym aga dyspensy S tolicy A p o sto ls k ie j48. N ow e przepisy, p o d k re śla ją c w y ra źn iej niż to czyni kan. 98 konieczność zezw olenia S tolicy A postolskiej do w ażności zm iany o b rz ą d k u 49, u d zie la ją jednocześnie zezw olenia na ta k ą zm ianę niew ieście p o ślu b iającej m ężczyznę innego o b rzą d k u oraz — o czym nie w sp o m in a cytow any 'k an o n — dzieciom n ie d o jrzały m (im puberes) przy zm ianie obrząd k u przez ich ro d z ic ó w 50. P rzep isy now e w kan. 11 § 1 zezw alały na zm ianę o b rzą d k u rów n ież osobom ochrzczonym o b rzą d k u w schodniego w ra c a ją c y m do K ościoła K a to lic k ie g o 51, lecz zezw olenie to o d w ołane zostało
przez d e k re t soboru W aty k ań sk ieg o II O rie n ta liu m E c c le s ia ru m 52. S tą d też obecnie osoby te na zm ianę swego rodzim ego o b rzą d k u w in n y m ieć ró w n ież zezw olenie Stolicy A postolskiej. N ow e przep isy b a rd z iej zdecy dow an ie niż kan . 98 z a k az u ją n a k ła n ia n ia lu b zachęcania do zm iany w łasnego o brządku, gdyż z a b ra n ia ją tego czynić nie tylk o osobom d u chow nym , lecz kom ukolw iek, a w ięc osobom św ieckim i z a k o n n y m 53. W reszcie p rzepisy te, czego n ie czynił K odeks P ra w a K anonicznego, s tw ie rd z a ją iż u zyskany od Stolicy A postolskiej re s k ry p t na zm ianę o b rzą d k u sprow adza tę zm ianę, gdy czego innego w nim nie zaznaczono, dopiero w ów czas gdy odbiorca r e s k ry p tu w obec o rd y n ariu sz a m ie jsc a lu b proboszcza czy k a p ła n a delegow anego i dw óch św iad k ó w złoży ośw iadczenie, iż p rz y jm u je now y obrządek. O św iadczenie to w inno być niezw łocznie w pisane przez proboszcza do księgi ch rztó w nowo p rz y ję tego obrządku. Proboszcz p o n ad to m a obow iązek o tej zm ianie p ow iado m ić proboszcza tej p a ra fii gdzie zm ieniający o brządek był ochrzczony,
ab y na m a rg in esie a k tu ch rz tu by ła uczyniona odpow iednia w z m ia n k a 54. e) P rz y o m aw ian iu obow iązków osób duchow nych należałoby w sp o m
46 Can. 6 § 1. 47 Can. 6 § 2.
48 Por. P. P a ł k a , P rzynależność do o b rzą d k u i jego zm iana ■w św ietle n o w y c h prze p isó w Kościoła. Roczniki Teologiczno-K anoniczne
10 (1963) z. 4 s. 83.
49 Can. 8 § 1: Nemo potest sine licentia Sedis A postolicae ad alium xitum valide transire, aut, post legitim um transitum ad pristinum re- 'verti.
50 Can. 10: „Si ad ritum alium legitim e transeat pater aut, in m ixto m atrim onio, m ater catholica, filii im puberes, ad eundem ritum, ipso iure, •transeunt.
51 Por. W. B a s s e t t , T h e D eterm in a tio n o f R ite, Roma 1967, s. 223. 52 n. 4, por. W. B a s s e t t , dz. cyt. s. 225—'226.
53 Can. 7: Nemo quemvis fidelem, ad alium ritum asumendum, ullo anodo inducere praesumat.
253
Ks. P. P a łk a [81 nieć, iż nie w e w szystkich K ościołach W schodnich K atolickich d u chow ni zobow iązani są do za chow ania celib atu . Lecz i w ty c h K ościołach po sia d ający su b d ia k o n at lu b w yższe św ięcenia niezdolni są już do z a w a r cia w ażnego zw iązku m a łż e ń sk ie g o 55. N ależy tu też zaznaczyć, że z a rów no m otu p ro p rio P iu sa X II Cleri sa n c tita ti z 1957 r . 56 ja k d e k re t soboru W atykańskiego I I P resb itero ru m o r d in is 67, oraz en cy k lik a P a w ła VI Sacerdotalis caelibatus z 1967 r . 58 nic nie zm ien iają w tym w zględzie w dotychczasow ej dyscyplinie K ościoła W schodniego.f) O m aw iając różne d y k a ste rie K u rii R zym skiej w św ietle K o n sty tu c ji P aw ła VI R eg im in i Ecclesiae U niversae z 1967 r . 59 należy rów nież d o k ła d n ie .naśw ietlić rolę K o n g re g ac ji dla K ościołów W schodnich w sk a zu jąc n a je j k o m p e ten c je zw łaszcza w tzw. sp ra w a c h m ieszanych, gdzie w g rę w chodzą rów nież osoby o b rzą d k u łacińskiego 60.
g) W tra k ta c ie o osobach należałoby w reszcie zw rócić uw agę rów nież, na p a tria rc h ó w p o d k reśla ją c ich w ielkie znaczenie w K ościele W schod nim oraz p ra w n y sto su n ek do p a p ie ż a el.
P oza w y p ad k a m i tu w sk azan y m i w y kładow ca m a częstszą okazję n a w iązy w an ia do p ra w a K ościoła W schodniego rów nież w tra k ta c ie De sa-
cra m en tis, zw łaszcza p rzy om aw ian iu p ra w a m ałżeńskiego.
a) W zw iązku ze ch rz tem należałoby d okładnie w y jaśn ić p rz e p isy o k reśla ją c e jakiego o b rzą d k u k a p ła n je st w łaściw ym szafarzem tego sa k ra m e n tu . J e s t to w ażne zw łaszcza dla te re n ó w obrządkow e m ieszanych,, gdyż może to zapiebiec różnym nieporozum ieniom w śród duszpasterzy,, a ponad to u ła tw ia u sta le n ie o b rzą d k u osób ochrzczonych przez k a p ła n a innego obrząd k u niż to p rz e w id u je praw o. W ta k im bow iem w ypadku: d ecydującym je st nie ob rząd ek k a p ła n a udzielającego chrztu, lecz o b rz ą dek w ja k im ktoś p ra w ie w inien być ochrzczony °2, a m ianow icie:
1. gdy oboje rodzice są jednego o b rzą d k u k atolickiego dziecko ich. w inno być ochrzczone w o b rzą d k u rodziców.
2. G dy oboje rodzice są k ato lik a m i różnych obrządków dziecko m a być ochrzczone w o b rzą d k u ojca, chyba że przepisy sp ecjaln e sta n o w i łyby co innego.
3. jeżeli jedno tylko z rodziców je st k ato lik ie m w ów czas d e c y d u ją cym je st o b rząd ek stro n y k a to lic k ie j03.
55 Can. 70. 56 Can. 71.
57 P re sb y te ro ru m ordinis, n. 16.
58 A AS
59 (1967 672.59 A AS
59 (1967) 885—928.60 Por. P, P a ł k a , K o m p e te n c je K ongregacji dla K ościołów W sch o d
n ich w św ietle o sta tn iej re fo rm y K u rii R zy m sk ie j. Roczniki Teologicz-
no-Kanoniczne, 16 (1969) z. 5, s. 25—36.
81 Can. 216—314. Por. E. P r z e k o p , N a tu ra i c h a r a k te ry s ty c zn e c e c h y
ju r y s d y k c ji p a tria rsze j w św ietle now ego praw a dla K a to lic kic h K o ś ciołów W schodnich. Roczniki Teologiczno-K anoniczne 20 (1973) z. 5, s. 81.
62 Por. W. B a s s e 11, dz. cyt. s. 172— 174. 63 Kan. 756.
J9]
N auczanie p ra w a 2 5 3 4. co do dzieci n iepraw ego pochodzenia (filii illegitim i) to w edług pow szechnie p rzy ję teg o zdan ia a u to ró w m a ją one być ochrzczone w o b rzą d k u m a tk i katoliczki, gdy ona je st p u blicznie znaną. W o b rzą d k u o jc a tylk o w tedy m a ją być chrzczone, gdy ojciec takiego dziecka jest p u b lic zn ie znany i fo rm a ln ie dziecko u zn a je za sw oje 64.Z asad y tu po d an e są ta k w iążące, iż rodzice nie m ogą w y b ierać do w olnie innego sz afarza ch rz tu dla swego dziecka niż to p rze w id u je p ra w o 65. Z ro zu m iałą je st je d n a k rzeczą, że gdy b r a k ,na dan y m te re n ie d u sz p aste rza w łaściw ego o b rz ą d k u w ów czas ex n e c essita te ch rz tu do k o n u je k a p ła n innego o brządku, co je d n a k nie pociąga za sobą zm iany p rzy słu g u jąc eg o dziecku o b rzą d k u 6S.
b) P rz y om aw ian iu .sak ram en tu b ierzm o w an ia należałoby w spom nieć, .że w K ościele W schodnim b ierzm o w an ie u d zielan e je st zw ykle bezpo śre d n io po c h r z c ie 87. O becnie zgodnie z d ek re te m soboru W a ty k a ń sk ie go II O rie n ta liu m E cclesiarum w szyscy k a p ła n i o b rzą d k u w schodniego m cg ą w ażnie bierzm ow ać zarów no razem ze ch rz tem ja k i niezależnie od niego w iern y c h w szystkich obrządków nie w yłączając n aw e t w iernych o b rz ą d k u ła c iń s k ie g o 68. Do w ażności udzielanego przez nich b ierzm o w an ia koniecznością je st rzeczą, aby u żyw ali przy tym krzyżm a p o św ięconego przez b isk u p a lu b p a t r i a r c h ę 6S. W m yśl w yżej w sp o m n ia nego d e k re tu k a p ła n i o b rzą d k u łacińskiego, m a jąc y w ładzę bierzm o w a n ia w pew nych w y p ad k a ch łacinników , w tychże sam ych w yp ad k ach m ogą w ażnie bierzm ow ać rów nież w iern y ch o b rzą d k u w schodniego, .a w ięc częściej niż to p rze w id y w a ł d e k re t K o n g reg acji dla Kościoła W schodniego De S a cra m en to C o n firm ationis z 1 V 1948 r . 70. G odziw e u d zielan ie b ie rz m o w an ia przez k a p ła n a w iern y m innego o b rzą d k u w y m aga zaw sze zachow ania w y d an y ch w ty m w zględzie przepisów p ra w a .powszechnego i p a rty k u la rn e g o . W e w szy stk ich w y p ad k a ch udzielanie
64 P o r. W. B a s s e t , dz. cy.t. s. 94—97.
65 AAS 11 (1919) 478: „U tru m qui ad p ra e c e s p a re n tu m , co n tra p ra e - sc rip tu m canonis 756, a r itu alien i m in istro b a p tiz a ti sunt, p e rtin e a n t ad x itu m in quo ,sunt b ap tiza ti, vel ad ritu m in quo, iu x ta p ra e sc rip tu m canonis 756, b a p tiz a ri d ebuissent. — Resp. P ro u t ca su expO nitur, n eg a tiv e a d p rim a m p a rte m , a ffirm a tiv e ad se cu n d a m ” .
66 W y n ik a to z kan. 98 § 1.
67 P or. B. E m m i , In tro d u zio n e alla teologia orientale, R om a 1958, s. 68. 68 O rientalium , E cclesiarum , n. 14: „ P re sb y te ri om nes o rien tales hoc sa- scram entum , sive u n a cum B aptism o sive se p aratim , v alid e co n ferre p o ssu n t om nibus fid elib u s cuiusvis ritu s, la tin o h au d excluso, se rv a tis a d lic e ita te m praecriptis* iu r is tu m communi-s tu m p a rtic u la ris ”.
69 Tam że, n. 13: „D isciplina de m in istro S. C h rism a tis inde ab a n ti- .quissim is te m p o rib u s a p u d O rie n ta le s vigens p le n e im stauretur. I dc ire o p re s b y te ri hoc sa c ra m e n tu m c o n fe rre v alen t, ad h ib ito C h rism ate a p a tr ia rc h a ivel episcopo b en ed icto ” .
70 T am że, n. 14: „ P re sb y te ri q uoque la tin i ritu s, secu n d u m fa c u lta te s q u ib u s g a u d e n t circ a m in istra tio n e m h u iu s sa cram e n ti, v a le n t illu d etiam fid elib u s E cclesiaru m O rien ta liu m m in istra re , sine p rae iu d icio ritu i, ser- ■vatis quoad lic e ita te m p ra e sc rip tis iu ris sive com m unis sive p a rtic u la ris .
254 K s. P. P a łk a
[lOJ
b ierzm o w an ia przez szafarza innego o b rząd k u nie spro w ad za z m ia n y o b rzą d k u osoby bierzm ow anej n .
c) W zw iązku z E u c h a ry stią pow inno się zazinaczyć, że:
1. w o b rzą d k ach w schodnich do Mszy św. używ a się przew ażn ie Chle ba kw aszonego i że w iern i m ogą dow olnie kom unikow ać w jak o m k o l- w iek o b rząd k u k ato lick im 72.
2. każdy k a p ła n przy o d w ra w ian iu Mszy św., podobnie ja k i innych- czynności liturgicznych, m a obow iązek p rze strzeg a ć ściśle przepisów w łasnego o b rzą d k u i to naw et w tedy gdyby sp e łn ia ł posługi w y łącznie dla w iern y c h innego o b r z ą d k u ,a.
3. k a p ła n i o b rząd k u w schodniego nie m ogą k o rzy stać z p rz y w ile ju udzielonego łacinnikom o d p raw ia n ia 3 Mszy św. w Dzień Z aduszny i w Boże N a ro d z e n ie 74.
4. w koncelebrze m ogą b ra ć udział tylko k a p ła n i jednego obrządku, gdyż inaczej byłoby to m ieszanie o b rządków w ielo k ro tn ie za k az y w an e przez Stolicę A postolską. S przeciw iałoby się to rów nież w sp o m n ian ej zasadzie, iż każdy k a p ła n przy sp raw o w an iu fu n k c ji litu rg ican y c h obo w iązany je st do ścisłego p rze strz e g a n ia przepisów w łasnego obrządku. 5. w iern i czynią zadość obow iązkow i uczestniczenia we Mszy św. od p ra w ia n e j w ja k im k o lw ie k o b rząd k u k a to lic k im 75. P ra w o w schodnie- zaleca jedynie, aby ta m gdzie są różne obrządki w ie rn i obrządku, w schodniego uczęszczali na nab o żeń stw a do sw ych kościołów, zw łaszcza w n iedziele i dni św ią te c z n e 76.
d) In te r p r e tu ją c k anony o sa k ra m en c ie p o k u ty należy podkreślić, iż. w iern i m ogą dow olnie odbyw ać spow iedź p rzed k a p łan e m każdego o b rzą d k u katolickiego by le k a p ła n ten , m iał p o trze b n ą ju ry sd y k c ję od o rd y n a riu sz a m iejsca gdzie spow iedź się o d b y w a 77. N a obszarach, w schodnich (regiones o rientales) i te ry to ria c h w schodnich (territo ria. r itu s o rie n ta lis )78 k a p ła n i o b rzą d k u w schodniego p o sia d ający bez ża d n ych ograniczeń u pow ażnienie do słu ch an ia spow iedzi od swego o rd y n a riu sza mogo spow iadać w iern y c h jakiegokolw iek obrządku. K ap ła n i ci w iern y c h swego o b rzą d k u m ogą spow iadać ta m n aw e t w m iejscach n a leżących w yłącznie do jednego o brządku, innego niż o b rząd ek tych k a płanów , chyba że o rd y n ariu sz tych m iejsc w y raźn ie sprzeciw iłby się
71 Tamże.
72 Por. B. E m m i , dz. cyt. s. 17; A. P e t r a n i , De relatione iuridica
in te r d iverso s ritu s in Ecclesia Catholica, Taurini — Romae 1930,.
s. 85—86.
73 W yraźnie podkreślają to kanony 816 i 851 oraz can. 2 Cleri sa n c tita ti. 74 Por. A. P e t r a n i, dz. cyt. s. 81.
75 Kan. 1249.
76 Can. 2 § 2: „Ubi plures sunt ritus, suadetur fiidelibus ut proprii ritus ecclesias crebro, diebus praesertim dominicis et festis, adeant, ibique divinis adesse o-fficiis- non praeterm ittant”.
77 Kan. 905.
78 Motu proprio P i u s a X II P o stq u a m A postolicis L itte ris w can. 303 różnicę m iędzy tym i terenam i w yjaśnia w ten sposób: § 1 n. 2,
[11] N auczanie p ra w a 2 5 5 ’
t e m u 79. P oza ty m i ob szaram i i te ry to ria m i k a p ła n i o b rzą d k u w schod niego do słu ch an ia spow iedzi, n a w e t w iern y c h swego obrządku, m uszą m ieć ju ry sd y k c ję od o rd y n ariu sz a m iejsca o b rząd k u łacińskiego.
e) P rzy om aw ian iu św ięceń k a p łań sk ich należałoby zaznaczyć że m otu p ro p rio P a w ła V I M inistériel q uaedam z 15 V III 1972 r. w prow adzające- re fo rm ę św ięceń niższych i znoszące su b d ia k o n a t nie dotyczy K ościo łów W schodnich 80. S tą d też Kościoły te n a d a l z a trz y m u ją swój sta n do tychczasow y z tym , że su b d ia k o n at n a d a l stanow i tu zry w ającą p rz e szkodę m a łż e ń s k ą 81. W K ościołach W schodnich nie w y m ag a ją cy c h z a chow ania ce lib a tu duchow ni m ogą zaw ierać m ałżeństw o tylk o p rzed p rzy jęciem d ia k o n a tu w zględnie subdiako.natu, gdy to o sta tn ie św ięcenie w dan y m K ościele je st z n a n e 82. W K ościołach W schodnich b isk u p nigdy n ie może być zw iązany w ęzłem m ałżeńskim 83 podobnie ja k i jego w ik a riu sz g en e raln y (syncellus) od którego praw o w ym aga też zachow ania c e lib a tu 84.
f) Chociaż zalecane jest, aby sa k ra m e n t chorych b y ł u dzielany przez, proboszcza tego sam ego o b rzą d k u co chory to je d n a k w raz ie koniecz ności m oże go udzielać godziwie rów nież k a p ła n innego o b r z ą d k u 8S. W edług dyscypliny obrząd k u w schodniego olej chorych pośw ięca k aż d o razow o k a p ła n p rzy u d ziela n iu tego .sak ram en tu n a w e t osobie o b rzą d k u łacińskiego 86. K a p ła n zaś obrząd k u łacińskiego zaw sze m a używ ać oleju pośw ięconego przez b isk u p a chyba, że sam o praw o pow szechne lu b in d u it apostolski czy też nag ląca konieczność u p ow ażnia go do pośw ię cenia tego oleju 87.
g) W tra k ta c ie o sa k ra m e n ta c h należy zw rócić uw agę szczególną na różnice zachodzące m iędzy p ra w e m m ałżeńskim o b rzą d k u łacińskiego i w schodniego. W pew nych bow iem w y p ad k a ch od p rze strz e g a n ia tych różnic uzależniona je st w ażność m ałżeń stw osób o b rzą d k u w schodniego za w ieran y c h w obec k a p ła n a obrząd k u łacińskiego. O dnośnie przepisy p ra w a m ałżeńskiego K ościołów W schodnich, ogłoszone w 1949 r. przez m o tu p ro p rio P iu sa X II C rebrae allatae su n t, w iążą w iern y ch o b rzą d k u „N om ine reg io n u m o rie n ta liu m in te llig u n tu r loca ominia, etsi in e p a r- chiam , provinciam , arc h iep isco p a tu m v e l p a tria r c h a tu m non erecta, in qu ib u s o rie n ta lis ritu s ab a n tiq u a a e ta te se rv a tu r. § 1 n. 3. T e rrito riu m ritu s o rien talis .significat loca in quibus ere c ta est saltem ex arch ia. pro- fiidelibus ritu s o rie n ta lis e x tra regiones o rien tale s c o m m o ran tib u s” .
79 O rie n ta liu m E cclesiarum , n. 16. 80 A AS 64 (1972) 529—534.
81 C leri sa n ctita ti, can. 70: „Subdiacoini om nesque cleric! in m adoribus o rd in ib u s c o n stitu ti ita a n u p tiis a rc e n tu r ut, ad n o rm a m iu ris, ad m a - trim o n iu m co n tra h e n d u m in h a b ile s s in t”.
82 P or. B. E m m i, dz. cyt. s. 17.
S3 Cleri san ctita ti, can. 69: „N ullus ad episcopalem o rdinem p ro m o v eri p o te st qui non sit caelebs vel a m a trim o n ii v inculo legitim e so lu tu s” . 84 Tam że, can, 433 § 1: Syncellus s it sacerdos coelebs e clero saeculari,. annos n atu s non m in u s trig in ta...”
85 P or. A. P e t r a n i, dz. cyt. s. 90. 86 Tam że.
'256 Ks. P. P a łk a [12] w schodniego od 2 m a ja ro k u w sp o m n ia n e g o 88. W iążą one ich w szędzie gdziekolw iekby się zn ajd o w ali i to n aw e t w ted y gdy p o d le g ają o rd y n ariuszow i o b rzą d k u łacińskiego 89. S tąd też k a p ła n łaciń sk i b łogosław ią cy m a łże ń stw a osób o b rzą d k u w schodniego lub za w ieran e z osobam i
o b rzą d k u łacińskiego w inien należycie znać różnice m iędzy p rzepisam i tych o b rządków co n ie w ą tp liw ie m oże znacznie zm niejszyć n iebezpie czeństw o za w ieran ia n iew ażnych m ałżeństw .
W spom niane różnice są tu dość znacznie, a m ianow icie:
A. Co do przeszkód m ałżeńskich. P ra w o w schodnie obok przeszkód
ta m u ją c y c h podan y ch w K odeksie P ra w a K anonicznego zna jeszcze p rzeszkodę opieki (tutela), gdy praw o cyw ilne na ja k im ś te re n ie ją p r z y jm u je 90. P rzeszk o d a ta, podobnie ja k przeszkoda p o k rew ień stw a p raw n eg o z adopcji w y p ły w ająca, może być rów nież przeszkodą z ry w ają cą o ile p raw o cyw ilne za ta k ą ją uznaje. Co zaś dotyczy p rz e szkody pły n ącej ze ślu b u prostego p rzy jęcia su b d ia k o n a tu lu b św ięce n ia wyższego to tylko w ty c h o b rząd k ach w schodnich je st ona za cią gana, gdzie duchow ni od p rzy ję cia ty c h św ięceń zobow iązani są do z a ch ow ania ce lib a tu 91.
W ięcej różnic d aje się tu zauw ażyć w dziale przeszkód zryw ających. C hociaż bow iem w zasadzie rodzaj tych przeszkód je st ta k i sam ja k w K ościele o b rząd k u łacińskiego to je d n a k zachodzą pew ne różnice w ich zak resie w yw ołane głów nie innym sposobem obliczenia tych p rz e szkód.
1. W K ościele W schodnim szerszy zakres m a p rze d e w szystkim p rz e szkoda p o k rew ie ń stw a w linii bocznej będąca tu przeszkodą z ry w ającą do szóstego sto p n ia w łącznie w edług liczenia p ra w a rzym skiego °2. U w i dacznia się to w 5 i 6 stopniu te j przeszkody przy długości szeregów 1—4, 2—4 i 1—5. W tych bow iem w y p ad k a ch zaw arcie m ałżestw a w K ościele W schodnim zak azan e je st pod sa n k c ją niew ażności podczas gdy w K ościele o b rzą d k u łacińskiego ta k ie p o k rew ień stw o nie stanow i ju ż żadnej przeszkody 93.
2. S zerszy za k res m a tu rów nież przeszkoda pow inow actw a. P raw o 88 A A S 41 (1949) 89—119.
89 Crebrae allatae sunt
w y ra źn ie stw ierd za „...Nos au tem p er A posto- licas h as Ł itte ra s m o tu p ro p rio d a ta s .supra recen sito s canones p ro m u l- g am us eisdem que vim legis ch ristifid elib u s Ecclesiae O rien ta lis trib u i- m us, u b iq u e te r r a r u m hi su n t et ta m etsi P ra e la to d iv e rsi ritu s sun,tsu b ie cti”.
90 Can. 49 i can. 71. 91 Can. 48.
92 C an 66 § 2: „In lin e a otoliqua irritu m es.t u sq u e ad se x tu m g rad u m inclusive, ita ta rn e n u t m a trim o n ii ip e d im e n tu m to ties m iu ltip lic e tu r q uo ties com m unis stipes m u ltip lic a tu r”.
98 P or. P. P a ł k a
Nowe prawo małżeńskie w Katolickim Kościele
Wschodnim,
R oczniki T eologiczno-K anoniczne 2 (1955) 199—202; J. R e- z a c,De nova legislatione matrimoniali orientali.
O rien ta lia C h ristia n a P erio d ic a 20 (1954) 384; A. S c h e u e r m a n o , DosEherecht der Orien
talischen Kirche.
T heologische Q u a rta lsc h rift, 1950, s. 423—424.N auczanie p ra w a 257
•w schodnie zna trz y ro d za je p o w inow actw a: jedno ja k w K ościele «obrządku łacińskiego w iążące jednego m ałżonka z k rew n y m i drugiego < affin itas ex digeneia I generis), d ru g ie — w iążące k rew n y ch jednego .m ałżonka z k re w n y m i drugiego (affin itas ex digeneia II generis), oraz trz e c ie pow in o w actw o p o w sta jąc e w ściśle określonych w y p ad k a ch z za w a rc ia dw óch m a łże ń stw przez osoby należące do trzech różnych r o d z in (affin itas ex tr ig e n e ia ) 94. P rzeszkodą zry w ającą w całym K ościele W sch o d n im je st tylk o pierw szy ro d zaj pow inow actw a w e w szystkich s to p n ia c h lin ii p ro ste j i w lin ii bocznej do czw artego stopnia w łącznie. ."Dwa pozostałe ro d z a je p o w inow actw a stan o w ią przeszkodę m ałżeńską ty lk o w ty c h o b rzą d k ach w schodnich gdzie praw o p a rty k u la rn e te n ro d z a j pow in o w actw a p r z y jm u je 95. Zw ażyw szy, że sposób obliczania p o k r e w ie ń s tw a m a w pływ na obliczenie pow inow actw a obow iązującego "w cały m K ościele W schodnim należy zauw ażyć, iż te n ro d zaj pow ino w a c tw a n ie zaw sze p o k ry w a się z zak resem tej przeszkody w K ościele lab rz ąd k u ła c iń s k ie g o 96. M a to m ianow icie m iejsce przy pow inow actw ie ■czwartego sto p n ia lin ii bocznej, gdy długość szeregów je st 1—3. W tym :bowiem w y p a d k u przeszkoda p o w inow actw a istn ie je tylko w o b rzą d k u '.wschodnim 97.
3. O dm ien n y je st rów nież za k res przeszkody p o k rew ie ń stw a d u ch o w e g o w yw odzącego się z c h rz tu (cognatio spiritu alis). P rzeszk o d a ta •w K ościele W schodnim w iąże bow iem tylko ochrzczonego z rodzicam i « h rz e sty n y m i i rodziców ch rzestn y ch z rodzicam i n a tu ra ln y m i osoby .o ch rzcz o n ej8S. W K ościele zaś o b rząd k u łacińskiego przeszkoda ta istn ie je maiędzy osobą ochrzczoną i je j rodzicam i ch rzestn y m i oraz szafarzem ^udzielonego c h rz tu ™.
4. In n y w reszcie m a za k re s w K ościele W schodnim przeszkoda ró ż n o śc i religii (d isp aritas cultus). O ile bow iem w edług p ra w a ko d ek so w e g o ty lk o osoby ochrzczone w K ościele K ato lick im lub do niego n a w ró c o n e ze schizm y lu b h ere zji nie m ogą w ażnie zaw rzeć m a łże ń stw a z osobą n ie o c h rz c z o n ą 100 to w K atolickim K ościele W schodnim każdy ■chrześcijanin niezdolny je st do zaw arcia m ałżeń stw a z osobą n ie- <ochrzczoną 101.
B. Co do kon sen su m ałżeńskiego. 1. W K ościele w schodnim do z a w a r
94 C an. 68. (Por. J . S e z a c , a rt. cyt. s. 385—387.
35 P o r. P. P a ł k a , P ow inow actw o ja k o p rze szk o d a m a łże ń sk a w K a
to li c k im K ościele W schodnim . Roczniki T eologiczno-K anoniczne, 3 (1956)
z . '1, s. 248—250.
■je p or j r e z a c, a rt. cyt. s. 387.
97 Tamże.
08 C an. 70 § 2 n. 1: „Ex b ap tism o sp iritu a le m cognationem c o n tra h it p a t r i b u s cum b a p tiz a to eiusque p a re n tib u s ” .
98 K an. 768: „E x bap tism o sp iritu a le m cognationem c o n tra h u n t ta n tu m ■cum b a p tisa to b a p tisa n s et p a trin u s ”.
loa K an. 1070 § 1.
191 Can. 60 § 1: „N ullum est m a trim o n iu m c o n tra c tu m a p erso n a non b a p tis a ta cum p erso n a b a p tiz a ta ”.
258i Ks. P. P a łk a
[141
cia m ałeżeń stw a przez pełnom ocnika konieczna je st zaw sze p ise m n a zgoda o rd y n ariu sz a m ie js c a 102. Ż ąda tego w p raw d zie i praw o obrządku: łacińskiego, lecz tylk o w ted y gdy je s t czas na u zy sk an ie ta k ie j z g o d y (si te m p u s s u p p e ta t) 103. To je st też c h a ra k te ry sty c z n e dla d y sc y p lin y w schodniej, iż za w ierając y m ałżeństw o przez połnom ocnika m a ją obo w iązek w stosow nym czasie razem staw ić się przed k a p łan e m d la o trz y m an ia błogosław ieństw a przepisanego przez księgi litu rg ic z n e 104.2. W K ościele W schodnim je st nieco in n a re d a k c ja p rze p isu o k re śla jącego w pływ p rzy m u su n a .skuteczność um ow y m ałżeńskiej. O ile b o w iem praw o o b rzą d k u łacińskiego w kan. 1087 § 1 stw ierdza, że p rz y m us ciężki, n ie sp ra w ied liw y i z ze w n ątrz w y w a rty tylk o w tedy po w o d u je niew ażność m ałżeń stw a, gdy od niego nie m ożna się inaczej uw o l nić ja k tylk o przez zaw arcie m a łże ń stw a (a quo u t qui se lib e re t e lig e re cog atu r m a trim onium ), to w K ościele W schodnim w m yśl kan. 78 § I ta k i p rzym us m usi zm ierzać w p ro st do w ym u szen ia zgodny na m a łże ń stw o (ad e x to rq u e n d u m c o n se n su m )105. K o n sek w en cją p o d k reślo n e j tu : różnicy je st to, iż w edług p ra w a w schodniego ty lko przy m u s d ire c tu s seu consultus m oże spow odow ać niew ażność m a łżeń stw a podczas g d y sfo rm u ło w an ie kan. 1087 § 1 upow ażnia do w nioskow ania, że te n sk u te k może w yw ołać rów nież p rzy m u s in c o n su ltu s seu in d ir e c tu s 106.
3. In n e je st podejście p ra w a w schodniego do z a tw ie ra n ia m a łż e ń stw pod w a ru n k ie m (sub conditione). K an. 1092 K odeksu P ra w a K an o n icz nego dopuszcza w p ew n y ch sy tu a c ja c h za w ieran ie m a łże ń stw pod w a ru n k ie m podczas gdy kan. 83 p ra w a w schodniego z a b ra n ia tego sta n o w iąc: „M atrim o n iu m sub conditione co n tra h i n e q u it” 107.
C. Co do form y p ra w n e j zaw arcia m ałżeństw a. N ależy zw rócić tur uw agę n a n a s tęp u jące osobliwości przepisów o b rzą d k u w schodniego:
1. W K ościele W schodnim do zaw arcia m a łżeń stw a w ażnego, w y ją w 102 Can. 80 § 1: „M atrim o n iu m co n tra h i n eq u it p er p ro cu rato rem , nisi( H ie ra rc h a loci in casu sin g u lari hanc fa c u lta te m scripto d e d e rit”.
103 K an. 1091.
104 Can. 8*2 § 2 w zw iązku z ta k im i m ałżeństw am i zaznacza: „C oniu- ges, cum sim ul fu e rin t, b en e d ic tio n e m de qua in can. 91 a sacerd o te ad' n o rm a n h o ru m canonum designato rec ip ere ne n eg lig an t”.
105 Can. 78 § 1: „In v a lid u m qu o au e est m a trim o n iu m in itu m ob v im v el m e tu m g rav e m e x trin se c u s e t in iu ste incussum ad extorquendum x consensum ”.
106 P or. J. H e z a c , a rt. cyt. s. 388—>389.
107 B ra k je st d otąd zgodnej in te rp re ta c ji tego kanonu. K anoniści nie zgodni są m ianow icie co do tego, ja k i sk u te k p ra w n y spro w ad za zakaz, k a n o n u 83. Je d n i u trz y m u ją , iż nie pow oduje niew ażności m a łże ń stw a ja k ik o lw ie k w a ru n e k dodany do konsensu, n aw e t przeciw ny istocie m a ł żeństw a, gdyż należy uw ażać go za niedodaray, drudzy, że nieważność- m a łże ń stw a sprow adza dodanie n a w e t w a ru n k u godziwego, inni w re sz cie, że sens zakazu jes.t tylk o taki, iż o rd y n ariu sz nie m oże tu nigdy zezw olić na m ałżeństw o w aru n k o w e. T a o sta tn ia opinia w y d a je się b y 6 n a jb a rd z ie j logiczna. P or. P. P a ł k a , N ow e praw o m a łże ń skie w K a to
lic k im K ościele W schodnim . R oczniki T eologiczno-K anoniczne, 2 (1955>
[15] N auczanie p ra w a 2 5 9 szy w a ru n k i w ja k ich może być stosow ana fo rm a n adzw yczajna, obok obecności św ia d k a urzędow ego i św iad k ó w zw ykłych konieczne je st zaw sze błogosław ieństw o k ap łań sk ie. N ie w y sta rc za bow iem tu, ja k w o b rz ą d k u ła ciń sk im sam a czynna asy ste n c ja św ia d k a urzędow ego. W edług bow iem kan. 85 z m o tu p ro p rio Crebrae allatae su n t m a łże ń stw o m a być z a w ieran e z tow arzyszeniem obrzędu św iętego (ritu sa- cro) ,108. Do spełn ien ia się tego w ym ogu w y sta rc za tu każde błogosła w ieństw o udzielone n a w e t w ja k n ajo g ó łn iejsze j form ie, a nie koniecz nie w p rze p isan e j fo rm ie przez księgi litu rg ic z n e 109.
2. W m y śl obecnych p rzepisów K ościoła W schodniego (kan. 86 § 1 n. 2) proboszcz i o rd y n ariu sz m iejsca n a sw oim te ry to riu m m ogą w ażnie asystow ać p rzy m a łże ń stw ie ta k sw oich podd an y ch ja k i obcych byle ty lk o k o n tra h e n c i byli tego sam ego o b rzą d k u co proboszcz lu b o rd y n a riu sz b ędący św ia d k iem urzędow ym (modo sin t sui ritu s) łl°. W edług ty c h przepisów nie w y sta rc za w ięc tu ta j ty lk o k o m p e ten c ja te ry to ria ln a , ja k tego w ym aga kan. 1095 § 1 n. 2 p ra w a o b rząd k u łacińskiego, gdyż k o nieczna je st p o n ad to k o m p e ten c ja o b rzą d k o w a (com petentia ritu alis) U1. W m yśl pow ażnych au to ró w w y starczy je d n a k w ty m w y p ad k u , aby p rz y n a jm n ie j je d en z k o n tra h e n tó w był tego sam ego o b rzą d k u co św iad ek urzędow y 112. W skazana tu zasada identyczności o b rzą d k u św iad - ko urzędow ego i k o n tra h e n tó w dopuszcza pew ne w y ją tk i p rze w id zia n e kan . 86 § 3 i to zarów no na te re n a c h o b rzą d k u w schodniego ja k i poza n im i113.
N a te re n a c h o b rzą d k u w schodniego w spom niany k a n o n zezw ala n a to w tedy, gdy b r a k je st ta m w ja k ie jś p a ra fii proboszcza w łaściw ego o b rzą d k u w schodniego. W tym w y p ad k u o rd y n a riu sz tego o b rzą d k u m oże w yznaczyć d u szp asterzem podległych m u w iern y c h proboszcza in nego o b rzą d k u po u p rze d n im u zy sk an iu zgody jego w łasnego o rd y n a-108 Can. 85 § 1: „Ea ta n tu m m a trim o n ia v a lid a su n t qu ae c o n tra h u n tu r r itu sacro, co ram parocho, vel loci H ie ra rc h a , v e l sacerd o te cui ab al!te - r u tr o fa c ta sit fa c u lta s m a trim o n io assiste n d i e t duobus sa lte m te stib u s, secundum ta m e n p ra e s c rip ta canonum qui se q u u tu r, et salv a exceptio- n ib u s de quibus in can. 89, 90”.
los p or p P a ł k a , Z w y c za jn a fo rm a p ra w n a zaw arcia m a łże ń stw a
w n o w y m u sta w o d a w stw ie K a tolickiego Kościoła W schodniego, s. 274.
110 Can. 86 § 1: „P aro ch u s et loci H ie ra c h a v a lid e m a trim o n io assi s ta n t: ...2-o I n tra fines d u m ta x a t sui te rr ito r ii sive c o n tra h e n te s su n t subditi, sive n o n subditi, modo sint rsui r itu s ”.
111 P o r. J. R e z a c , a rt. cyt. s. 392—393. 112 Tam że, s. 392.
113 Can. 86 § 3 „...2-o D éficiente parocho pro fid elib u s alicuius ritu s, h o ru m H ie ra rc h a d esignet alius ritu s p aro c h u m , qui eo ru n d em cu ra m suseipiat, p o stq u am idem H ie ra rc h a h a b u e rit consensum H ie ra rc h a e p a - ro ch i designandi; 3-o E x tr a te rrito riu m p ro p rii ritu s, deficiente h u iu s r itu s H ie ra rc h a , hafoendus est ta m q u a m p ro p riu s, H ie ra rc h a loci. Q uod- si p lu res sint, ille h ab e n d u s est ta m q u a m pro p riu s, quem desig-naverit. S edes A postolica vel, ob ten to eiusdem consensu, P a tria rc h a , si iu re p a rtic u la ri c u ra fid eliu m sui ritu s e x tra p a tria rc h a tu « co m m o ran tiu m ei com m issa e s t”.
2 6 0 Ks. P. P a łk a [ 1 6 ]
iru sz a i te n w łaśnie proboszcz z sam ego p ra w a o trzy m u je w ładzę do w ażnego asy sto w an ia przy m a łże ń stw ac h w iern y ch o b rzą d k u w sch o d niego.
Poza te re n e m o b rząd k u w schodniego, tj. ta m gdzie b ra k je s t o rd y n a riu sz a w łasnego o b rzą d k u w schodniego, o rd y n ariu sz em w iern y ch o b rzą d k u w schodniego je st m iejscow y o rd y n ariu sz innego o b r z ą d k u 114. On w yznacza im du szp asterza, k tó ry rów nież z sam ego p ra w a w ażnie a s y stu je przy z a w ieran iu m a łże ń stw w iern y ch o b rząd k u w schodniego. T a k a sy tu a c ja może m ieć m iejsce dość często n a naszych teren ach .
N ależy tu w reszcie zaznaczyć, że w spom niany w ym óg identyczności o b rzą d k u św ia d k a urzędow ego i k o n tra h e n tó w odnosi się nie tylko do proboszczów obrząd k u w schodniego, lecz także i łacińskiego. W yraźnie orzekła ta k P a p ie sk a K om isja do zredagow ania K odeksu P ra w a K a nonicznego dla K ościoła W schodniego 5 V 1953 r. w sw ej odpow iedzi na przedłożoną jej w tej sp raw ie w ątpliw ość 11S.
3. M ając n a uw adze u zn a w an ą dziś w K ościele ró w n ą godność w szyst kich o b rządków należy przy jąć, iż od w ejścia w życie m o tu p ro p rio
C rebrae allatae su n t stra c ił sw ą moc w iążącą kan . 1099 § 1 n. 3 zobo
w iązu jący osoby o b rzą d k u w schodniego z a w ierając e m ałżeństw o z ła - cin n ik am i do z a w ieran ia m a łżeń stw a w edług form y p ra w n e j kodekso w ej. O becnie m a łże ń stw a ta k ie m ogą być za w ieran e w ażnie zarów no w edług fo rm y p rz y ję te j przez p raw o ła ciń sk ie ja k i w sc h o d n ie 116. J e d y nie do godziwości konieczną je st rzeczą, aby były z a w ieran e „ ritu v iri e t coram eju sd em p aro c h o ” ja k tego w y m ag a praw o o b rzą d k u w schod niego w kan o n ie 88 § 3. W o b rzą d k u narzeczonej m a łże ń stw a ta k ie m o g ły b y być z a w ieran e jed y n ie w ted y , gdyby narzeczony m a ją c y sta łe lub ty m czasow e zam ieszkanie n a te re n a c h w schodnich (in regione o rientali) w y ra ził zgodę na m ałżeństw o wobec proboszcza n a rz e c z o n e j117.
N ależałoby w reszcie zaznaczyć, że obecnie przy z a w ieran iu m a łże ń stw przez kato lik ó w o b rzą d k u w schodniego 11S, podobnie ja k i łacińskiego 119, z a k a to lik am i ochrzczonym i o b rzą d k u w schodniego zachow anie k a to lic k ie j fo rm y p ra w n e j konieczne je st je d y n ie do godziwości a nie w a ż
114 P or. J. R e z a c, a rt. cyt. s. 395—396.
115 AA S 45 (1953) 313: „D. — A n v e rb a can. 86 § 1, 2: „sive con- tra h e n te s su n t subditi, sive n o n subditi, m odo sin t sui r itu s ”, co llata cu m v e rb is can. 1095 § 1 n. 2 C.J.C.: „in quo (territo rio ) m a trim o n iis ned u m su o ru m su b d ito ru m , se d e tia m non su b d ito ru m ivalide a s sistu n t”, ita in te llig e n d a sin t u t p a ro c h u s et loci H ie ra rc h a o rien talis ritu s v a - le a n t v alid e a s siste re m a trim o n io :d u o ru m fid eliu m la tin i ritu s, ite m q u e u t p aro c h u s et loci H ie ra rc h a la tin i ritu s v a lid e a s s is te re v a le a n t m a trim o n io d u o ru m fid eliu m o rie n ta lis ritu s. R. N eg a tiv e”.
116 P or. J . R e z a c, a rt. cyt. s. 401. 117 Can. 88 § 3.
lia O rie n ta liu m E cclesiarum , n. 18.
119 Mo,tu p ro p rio P a w ł a VI M atrim onia m ix ta z 3.1 I I I 1970. AAS 62 (1970) 257—262. P or. P. P a ł k a , Form a p raw na zaw arcia m a łże ń stw
[15] N auczanie p ra w a 2 61 ności m ałżeństw , ja k tego dom agał się kan. 1094 K od ek su P ra w a K a n o nicznego oraz m o tu p ro p rio C rebrae allatae su n t w kan. 85 12°.
W tra k ta c ie De locis et te m p o rib u s sacris należy podkreślić, iż p raw o K ościołów W schodnich zna w zasadzie tylko św ią ty n ie z jed n y m o łta rzem . N ależy też tu w skazać ja k ie zachodzą różnice m iędzy dyscypliną o b rząd k u w schodniego i łacińskiego odnośnie postó w i św iąt, k tó ry k aż dy w iern y m a obow iązek zachow yw ać zgodnie ze sw oim o b rz ą d k ie m 121. Je d y n ie p rze b y w a jąc y poza obszarem lu b te ry to riu m w łasnego o b rzą d k u co do św iąt m ogą w pełni stosow ać się do p rzepisów obow iązujących w m iejscu ich pobytu. Członkow ie zaś rod zin należący do różnych o b rzą d k ó w w zachow aniu św ią t i postów m ogą stosow ać się do jednego i tego sam ego o b r z ą d k u m . W inno się też tu w skazać na różnicę cza sow ą w obchodzeniu różnych św ią t z r a c ji n a d a l p rze strz e g a n ia przez n ie k tó re K ościoły w schodnie k a le n d a rz a ju lia ń s k ie g o ł23, a nie g rego riań sk ieg o , ja k to je st w o b rzą d k u łacińskim .
P rz y om aw ian iu tr a k ta tu De c u ltu d iv in o należy w y jaśn ić ja k ie za sady w inny być p rze strzeg a n e przez w iern y c h obrząd k u w schodniego gd y chodzi o com m unicatio in sacris za k a to lik a m i w schodniego ob rz ą d k u 124.
P ro b le m of T eaching th e L aw of C atholic O rie n ta l C h u rch es in th e theological S e m in a ries of L a tin R ite
SUMM ARY
A t th e o u tse t th e a u th o r p o in ts to th e g ro u n d of th e d ifferen ces w hich e x ist b e tw e e n th e ruiles of law o f th e L a tin C hurch R ite and the O rien ta l one. T he a u th o r also u n d e rlin e s th e need to ac q u a n t alum nes of our theological S em in a ries w ith som e ru le s of th e O rien ta l C atholic C hurches.
A m ong th e d iffe re n t reaso n s w h ich a p p e a l fo r a d v isa b ility of th is su b je c t th e a u th o r p o ints am ong o th e r th in g s to th e fac t th a t th e re liv e on th e P olish are a s som e n u m b e rs of th e w o rsh ip p e rs of O rie n ta l rite w ho a v a il tem selves of relig iu s service of p r ie s ts o f L a tin rite . T he w a rsh ip p e r of O rien ta l rite in p rin c ip le should to com ply to ru les of h is owin rite . T he ru le s of O rie n ta l rite in som e d e ta ils som etim es d iffe r fro m th e la w of L a tin rite . T h e re fo re alu m n u s as th e f u tu re p rie s t
120 P o r. P. P a ł k a , N o w e praw o m a łże ń sk ie w K a to lic k im K ościele
W sch o d n im , Roczniki T eologiczno-K anoniczne 2 (1955) 211—218.
121 D yscyplina p o stu w K ościołach W schodnich je st b ard z iej su ro w a niż u łacinników . P or. A cta et D ecreta S y n o d i P rovincialius R u th e n o -
r u m G aliciae h a bitae L eopoli an. 1891, R om ae 1896 T itu lu s X I De le iu n iis. 122 O rie n ta liu m E cclesiarum , n. 21.
123 P o r. A. P e t r a n i , dz. cyt. s. 101— 106; B. E m m i, dz. cyt. s. 17. 124 O rien ta liu m E cclesiarum , n. 24—29. Por. P. T o c a n e 1, Lo studio
del D iritto canonico orientate. S em inarium . N ova S eries: A nno XV-N.4:
1975, s. 899; S e c r e t a r i a t s ad c h ristia n o ru m unionem fovendam , D irec-
2 6 2 , Ks. P. P a lk a [ 1 6 ]
should be in stru c te d ab o u t those d ifferen ces chiefly in field s w hich co n cern th e p rie stly w ork.
In th e f u rth e r reaso n in g s th e a u th o r co n fro n ts th e ru le s of la w of L a tin C h u rch R ite w ith o bligatory la w of C atholic O rie n ta l C hurches. A t th e .same tim e a u th o r in d ic ates a n u m b e r of d iffe ren ce s w hich th e p rie sts of L a tin rite ought to k n o w as som ething u se fu l an d even in d i spensable. T his so rt of d ifferen ces becom e n o tc ea b le especially in th e la w ,,De p erso n is” an d in th e tr e a ty ,,De m a trim o n io ”. In th e la st case re la tiv e ly m u c h a tte n tio n w a s given to disp lay th e differen ces in th e section of th e im p e d im e n t of m a rria g e an d can o n ical fo rm of m a r riage.
