SPIS TREŚCI
Sekcja Demografii Medycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN – Krótki rys historyczny ... 1
Prokreacja w świetle wyników Ankiety Macierzyństwa 2000/2001. ... 5
Wstępny raport z badania... 5
Rozdział I. Zakres, metoda i organizacja badania... 7
Rozdział II. Społeczno-demograficzna charakterystyka badanej zbiorowości... 10
2.1. Wiek... 11
2.2. Stan cywilny i historia małżeństw ... 12
2.3. Wielkość rodziny ... 13
2.4. Wykształcenie ... 14
2.5. Aktywność zawodowa... 15
2.6. Sytuacja ekonomiczna... 16
2.7. Stosunek do spraw wiary... 17
Rozdział III. Historia rodziny ... 18
3.1. Dzietność ... 18
3.2. Odstęp protogenetyczny... 19
3.3. Odstęp między urodzeniem pierwszego i drugiego dziecka... 20
3.4. Odstęp między urodzeniem drugiego i trzeciego dziecka ... 21
3.5. Wiek kobiety w momencie urodzenia kolejnych dzieci ... 21
Rozdział IV. Przeszłość położnicza ... 22
4.1. Sposób zakończenia ciąży (typ porodu)... 22
4.2. Tydzień ukończenia ciąży ... 23
4.3. Waga noworodka ... 24
Rozdział V. Planowanie rodziny... 24
5.1. Zakres stosowania metod i środków planowania rodziny ... 25
5.2. Rodzaj stosowanych środków i metod planowania rodziny ... 27
Zakończenie ... 30
Populacyjne systemy pozyskiwania danych w opiece okołoporodowej... 58
Stan faktyczny... 58
Potrzeby ... 59
Przykłady rozwiązań stosowanych w innych krajach... 60
OBSQID ... 62
Możliwe rozwiązania w Polsce ... 63
Ogólnopolskie Badanie Chorobowości Szpitalnej Ogólnej ... 65
Analiza materiałów z badania pilotażowego wdrożenia Karty Analizy Perinatalnej OBSQID. ... 69
Informacje ogólne ... 69
Analiza statystyczna... 70
Inne uwagi dotyczące karty... 80
Komentarz do badania pilotażowego wdrożenia Karty analizy perinatalnej – OBSQID... 82
Cięcie cesarskie – ocena warunków, wskazań i wyników... 85
Wstęp ... 85
Cel pracy ... 87
Materiał i metody... 87
Warunki i wskazania ... 88
Wyniki analizy statystycznej... 92
Podsumowanie ... 95
Sekcja Demografii Medycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN – Krótki rys historyczny
Od wczesnych lat powojennych wśród przedstawicieli medycyny klinicznej, głównie położników - ginekologów istniała świadomość potrzeby bliskiej współpracy dziedziny nauk klinicznych z demografią w zakresie analizy wysokich współczynników umieralności okołoporodowej i niemowląt, przyczyn zgonów matek.
Po ogromnych stratach ludności zamieszkałej powojenny obszar Polski sięgających prawie jednej trzeciej stanu przedwojennego, stosunkowo w krótkim czasie bo w ciągu dwu pokoleń straty te zostały wyrównane.
Przy bardzo wysokiej rozrodczości w okresie powojennym istniała także wysoka umieralność okołoporodowa płodów i noworodków oraz niemowląt 800 tysięcy dzieci rocznie 50. Sytuację pogarszało brak wyszkolonej kadry lekarzy i położnych oraz niedostatek łóżek położniczych i wyposażenia. Na tle takiej sytuacji w medycynie noworodkowej.
Stan ludności, urodzenia, zgony okołoporodowe i niemowląt - zgony matek, 1946 - 1980
ROK Stan ludności (mln.) na 31.12.
Urodzenia (tys.)
Zgony okołoporodowe na
1000 urodzeń
Zgony niemowląt na 1000 urodzeń
Zgony matek na 100tys. ż. ur.
1946 23,640 622,5 — 119,8 —
1950 25,035 763,1 66,7 111,2 96,0
1955 27,550 793,8 49,4 82,2 61,5
1960 29,795 669,5 40,1* 54,8 37,4
1970 32,658 546,5 25,8 33,4 46,2
1980 35,735 692,8 15,9 21,3 27,0
* - 1961 wg GUS i IMiDz
W 1953 roku w Poznaniu – krajowy konsultant w dziedzinie położnictwa i ginekologii Ireneusz Roszkowski zorganizował Krajową naradę położników i pediatrów z jednym głównym tematem i celem: Opracowanie programu opieki perinatalnej celem obniżenia wysokiej umieralności okołoporodowej płodów i noworodków oraz zgonów matek.
Na naradzie po raz pierwszy wspólnej z pediatrami – zdementowano w klinice poznańskiej wzór indywidualnej analizy zgonów noworodków. W ginekologii pierwszym miejscu postawiono konieczność wprowadzenia szczegółowej indywidualnej
analizy każdego martwego urodzenia i zgonu, we wszystkich oddziałach i szpitalach położniczych i noworodkowych w Polsce. Podjęto wtedy uchwałę zarazem zalecenie obu pionów medycznych dla wszystkich oddziałów położniczych i neonatologicznych o wprowadzeniu stałej analizy przyczyn martwych urodzeń i zgonów noworodków na miesięcznych „posiedzeniach urazowych”, dla omówienia i przedyskutowania przyczyny martwego urodzenia lub zgonu noworodka, ocenę postępowania lekarskiego i sformułowania wniosków odnośnie poprawy warunków opieki postępowania w takich przypadkach na przyszłość.
Zalecono także szczegółową analizę wszystkich zgonów matek w okresie ciąży porodu i połogu. Wśród przyczyn zgonów okołoporodowych określono wcześniactwo i hipotrofię płodu jako główne czynniki strat położniczych i niezwłocznie meldowanie do Krajowego nadzoru w dziedzinie położnictwa i ginekologii.
W latach 1953-57 powstały pierwsze próby współpracy naukowej z demografią wyrażone uczestnictwem prof. I. Roszkowskiego i jego współpracowników w spotkaniach i dyskusjach integrujących obie dziedziny, organizowanych w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu u prof. Stanisława Borowskiego.
Spotkania te dotyczyły demograficznych aspektów rodności kobiet, patologii ciąży i porodu, zgonów matek oraz przyczyn wysokiej umieralności okołoporodowej płodów i noworodków.
We wrześniu 1975 roku prof. S. Borowski zorganizował (z uczestnictwem gości zagranicznych) w Kurniku Konferencję Demograficzną. Organizatorem był Instytut Statystyki i Ekonomii w tym Zakład Statystyki Ekonomicznej i Demograficznej Akademii Ekonomii w Poznaniu.
Konferencji dochowało się kilkadziesiąt streszczeń i referatów. W tej grupie ze strony nauk medycznych dwa tematy zgłosił prof. Roszkowski z pogranicza medycyny i demografii; Wiek i stan zdrowia małżonków a płodność i rodność kobiet oraz „Losy ciąż na podstawie badania ankietowego populacji miejskiej w latach 1974-75 i stan zdrowia rodziców a przebieg ciąży i porodu oraz stan płodu i noworodka w latach 1974- 75”.
W sekcji skupiła się grupa lekarzy ginekologów – położników, neonatologów oraz innych specjalności, których celem była analiza i ocena jakości rodzącego się potomstwa i wskazania kierunków poprawy opieki perinatalnej.
Wśród głównych problemów do rozwiązania postawiono na pierwszym miejscu badania przyczyn wcześniactwa i hipotrofii płodów. Porody przedwczesne zawsze stanowiły główną przyczynę wysokich współczynników umieralności okołoporodowej.
Równie ważnym problemem klinicznym były zakażenia w okresie ciąży i okołoporodowe problem także do dziś aktualny.
Sekcja Demografii Medycznej w latach 1970-75 i 1975-99 nawiązała współpracę z kilkoma klinikami i zakładami Akademii Medycznych w Polsce. Rezultatem tej współpracy były liczne prace kliniczne i laboratoryjne i rozprawy naukowe.
W latach 80-tych po śmierci prof. Borowskiego opiekę nad Sekcją Demografii Medycznej objął prof. St. Wierzchosławski.
Wśród prac jakie się wówczas ukazały na uwagę zasługują prace dotyczące rozwoju dzieci przedwcześnie urodzonych – prof. A. Blaim z Warszawy. Inne to interesujące prace dotyczące badań niepłodności męskiej prof. M. Semczuka w Lublinie, prace pod kierunkiem prof. R. Sikorskiego o ujemnym wpływie czynników toksycznych na potomstwo kobiet zatrudnionych w Zakładach Azotowych w Puławach były to badania zawartości metali ciężkich w tkankach organizmu u kobiet ciężarnych, zawartości składników szkodliwych (fosforanów) w pestycydach - w tkankach kobiet ciężarnych.
Instytut Matki i Dziecka brał udział (M.Troszyński, J.Leibschang) w opracowaniu pt.: „Badanie dzietności kobiet w Polsce” Ankieta Macierzyństwa 1984, pod redakcją J.Holzera i K.Linka (Warszawa 1988, SGPiS Instytut Statystyki i Demografii).
W Instytucie Matki i Dziecka – Kartę Analizy Perinatalnej (1975 M.
Troszyński), która została wprowadzona u oddziałach położniczych w Polsce. Zbiór około 74 tys. Kart Analizy Perinatalnej został komputerowo opracowany w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (J.Wierzchosławski i współ.). Część materiału była wykorzystana w analizie przyczyn umieralności okołoporodowej w Polsce, w ramach krajowego nadzoru specjalistycznego (M. Troszyński).
Dekada lat 90 stanowiła okres intensywnej pracy nad rozwojem nowych technik medycznych w medycynie perinatalnej. Powstało w Polsce wiele dobrze zorganizowanych i wyposażonych ośrodków położniczych i neonatologicznych. Została wprowadzona do medycyny rozrodu trójstopniowa selektywna opieka perinatalna i system referencyjny udzielania pomocy w przypadkach szczególnych zagrożeń przede
wszystkim w grupach bardzo niedojrzałych noworodków (23-30 tydzień ciąży) w ośrodkach intensywnej opieki medycznej. W ramach działalności w nadzorze specjalistycznym powstało wiele instrukcji, standardów i algorytmów postępowania.
Ośrodkiem koordynującym współpracę w tym czasie był Instytut Matki i Dziecka – Klinika Położnictwa i Ginekologii, współpraca dotyczyła kilkunastu ośrodków naukowych w Polsce.
W 1994 roku prof. B. Chazan został wybrany przewodniczącym Sekcji Demografii Medycznej na trzyletnią kadencję a w 1996 roku i na następne dwie piszący te słowa.
Do Sekcji Demografii Medycznej zostało zaproszonych kilkadziesiąt osób ze świata lekarskiego oraz z innych dziedzin związanych zainteresowaniami z medycyną.
W roku 2001 odbyły się dwa posiedzenia Sekcji, których program jest w załączeniu.
Michał Troszyński
Przewodniczący Sekcji Demografii Medycznej Komitet Nauk Demograficznych PAN
Michał Troszyński, Klinika Położnictwa i Ginekologii IMiD, Warszawa Irena Kowalska, Instytut Statystyki i Demografii SGH, Warszawa Wiktoria Wróblewska, Instytut Statystyki i Demografii SGH, Warszawa
Prokreacja w świetle wyników Ankiety Macierzyństwa 2000/2001.
Wstępny raport z badania.1
Wprowadzenie
Rozdział I. Zakres, metoda i organizacja badania
Rozdział II. Społeczno-demograficzna charakterystyka badanej zbiorowości Rozdział III. Historia rozwoju rodziny
Rozdział IV. Przeszłość położnicza Rozdział V. Planowanie rodziny Załączniki. Wykresy
Wprowadzenie
Postępujące przemiany w procesach demograficznych, notowane w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia, wywołują zrozumiałe zainteresowanie. Trudno nadal oczekiwać zapowiadanego przez prognozy stanu 40 mln mieszkańców kraju; jest on nie do osiągnięcia. Nie spełniły się również oczekiwania wzrostu liczby urodzeń pod koniec minionej dekady, przewidywanej ze względu na korzystne przemiany w strukturze kobiet w wieku rozrodczym. Jednocześnie notowane są istotne przeobrażenia w procesie formowania rodzin, wyrażające się w systematycznym spadku intensywności zawierania związków małżeńskich przez osoby w wieku 20-29 lat, najczęściej zmieniające stan cywilny.
W poszukiwania czynników warunkujących notowane przemiany zwraca się uwagę zarówno na sytuację społeczno-ekonomiczną kraju jak i na możliwą ewolucję w systemie norm i wartości. Ocena kierunku i siły oddziaływania tych determinant
1 Badanie zostało wykonane w ramach prac Krajowego Zespołu Promocji Naturalnego Planowania Rodziny z dotacji Ministerstwa Zdrowia.
wymaga danych, których jedynym źródłem są badania empiryczne. Przykładem takiego badania jest Ankieta Macierzyństwa 2000/2001, przeprowadzona na przełomie 2000 i 2001 roku - w ramach prac Krajowego Zespołu Promocji Naturalnego Planowania Rodziny - przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie we współpracy z Instytutem Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej. Koszty ankiety sfinansowano ze środków Ministerstwa Zdrowia.
Ankietą objęto 1188 kobiet rodzących dzieci na przełomie wspomnianych 2 lat.
Była to trzyprocentowa próba, pobrana w sposób losowy z populacji ogółu kobiet rodzących. Losowanie miało charakter dwustopniowy; na pierwszym etapie dokonano wyboru szpitali, w etapie drugim wybrano kobiety rodzące. Sposób doboru próby zagwarantował wysoką zbieżność uzyskanych rozkładów z odpowiednimi strukturami wszystkich kobiet rodzących, co stanowi jeden z istotnych dowodów na reprezentatywny dobór próby.
Niniejsze opracowanie składa się z pięciu części. Pierwsza przedstawia szczegółowy opis celu, zakresu i zastosowanej metody badania. W rozdziale drugim zaprezentowano podstawowe informacje o strukturach ankietowanych kobiet według podstawowych przekrojów demograficzno-społecznych. Scharakteryzowano również sytuację ekonomiczną i warunki mieszkaniowe matki w momencie badania. Rozdział trzeci zawiera rozważania dotyczące historii rozwoju rodziny. Główne wątki tej części stanowi opis wyników analizy poziomu i zróżnicowania takich zmiennych jak:
dzietność, długość odstępu między zawarciem małżeństwa i urodzeniem pierwszego dziecka (odstęp protogenetyczny) oraz odstępy między urodzeniami kolejnych dzieci (odstępy intergenetyczne). W rozdziale czwartym podjęto temat przeszłości położniczej ankietowanych kobiet. Czas trwania ciąży, masa urodzeniowa noworodka, typ porodu stanowią przewodnie treści tej części opracowania. Ostatni, piąty rozdział jest poświęcony omówieniu zagadnień związanych z planowaniem rodziny. Znalazły się w nim rozważania dotyczące rodzaju, stosowanych przez kobiety i ich mężów, środków i metod planowania rodziny, oceny skuteczności tych metod i źródeł wiedzy o nich.
Przedkładany raport jest pierwszym opracowaniem przygotowanym na bazie wyników ankiety. Zawiera on podstawową analizę uzyskanego materiału empirycznego.
Pogłębione analizy danych z Ankiety Macierzyństwa są przedmiotem dalszych prac i znajdą się w kolejnych opracowaniach.
Na zakończenie warto podkreślić, że w sytuacji dokonujących się, intensywnych przemian procesów demograficznych - w tym w szczególności płodności - oraz próby poszukiwań ich uwarunkowań, badanie Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 i niniejsze opracowanie mogą stanowić pozytywny przykład interdyscyplinarnego podejścia do tematu, bardzo pożądanego z punktu widzenia poznania różnorodnych determinant notowanych przeobrażeń. Współdziałanie specjalistów w naukach medycznych i demografów jest tu szczególnie wskazane. Dobrym forum dla tej współpracy jest Sekcja Analiz Demograficznych i Sekcja Demografii Medycznej.
Rozdział I. Zakres, metoda i organizacja badania
Badaną populację stanowiły kobiety, które urodziły dziecko w Polsce w grudniu 2000 i styczniu 2001 roku.
Dobór próby do badania został dokonany przy założeniu reprezentacyjności badania, a warunki ekonomiczne i organizacyjne pozwalały na objęcie ankietą ok. 1200- 1300 kobiet z tym, że w próbie nie mogło być więcej niż 20 - 25 szpitali. Operat losowania stanowiła lista szpitali według stopnia opieki perinatalnej (I, II, III stopień) oraz liczby urodzeń w roku 1999. Liczba szpitali w populacji generalnej wynosiła 430 (N=430). Liczba urodzeń ogółem w tych szpitalach w roku 1999 była na poziomie 378 866.
Zastosowano schemat losowania dwustopniowego. Jednostką losowania pierwszego stopnia był szpital, a na drugim stopniu losowane były kobiety, które urodziły dziecko w wylosowanym szpitalu w okresie objętym badaniem. Przed losowaniem szpitale zostały powarstwowane ze względu na stopień opieki perinatalnej.
Liczba urodzeń została oszacowana na podstawie danych dla roku 1999 i według stopnia opieki wynosiła:
Io : 347 szpitali (80% szpitali ) – 237 429 (62,6% urodzeń) IIo : 62 szpitale (15%) – 104 067 (27,5%) IIIo : 21 szpitali (5%) - 37 370 (9,9%).
Aby prawdopodobieństwo wylosowania każdej kobiety było takie samo (co dawało spełnienie warunku dla próby automatycznie wyważonej), całkowita frakcja próby (w) została tak ustalona, aby była taka sama dla każdego szpitala i wynosiła: w =
w1*w2i , gdzie w1 – frakcja próby na pierwszym stopniu losowania; w2i - frakcja próby na drugim stopniu losowania.
Frakcja próby na pierwszym stopniu losowania została ustalona -w zależności od stopnia referencji szpitala- na poziomie: Io - 0,03 (11 szpitali); IIo - 0,10 (6 szpitali);
IIIo - 0,25 (5 szpitali).
Frakcja próby dla kobiet rodzących dziecko w wylosowanych szpitalach (drugi stopień losowania) wynosiła: 1,00 (wszystkie kobiety); 0,25 (co czwarta); 0,15 (co siódma rodząca kobieta).
Zastosowany schemat losowania, przy przyjętych założeniach, zapewniał trzyprocentową próbę losową, co jest równoznaczne temu, że co 33 kobieta rodząca w tym czasie w Polsce znalazła się w próbie.
Czas realizacji badania przy założonej liczbie objętych badaniem na poziomie 1200-1300 kobiet określono na około półtora miesiąca. Czas ten wyznaczono na podstawie średniej miesięcznej liczby urodzeń dla szpitali każdej warstwy w roku 1999 (Io – 57 urodzeń, IIo – 140, IIIo - 148 ) oraz przyjętym wskaźniku sezonowości urodzeń dla grudnia na poziomie 0,90 i 1,00 dla stycznia (w stosunku do średniej miesięcznej urodzeń). Biorąc pod uwagę dość duże zróżnicowanie w liczbie urodzeń w szpitalach tej samej grupy, czas trwania badania na terenie poszczególnych szpitali był zależny także od liczby urodzeń w tym okresie.
Do próby objętej badaniem wylosowanych zostało: 11 szpitali stopnia Io, 6 szpitali stopnia IIo i 5 szpitali stopnia IIIo . Ze względów organizacyjnych nie doszło do realizacji badania w jednym szpitalu stopnia Io i jednym stopnia IIIo . Ankieterami były położne lub lekarze pracujący w tych szpitalach lub oddziałach.
Ostateczną listę szpitali, w których zostało zrealizowane badanie oraz liczbę kobiet objętych badaniem przedstawia poniższe zestawienie.
Lista szpitali, w których realizowane było badanie “Ankieta Macierzyństwa 2000/2001”
oraz liczba kobiet objętych badaniem
Stopień referen-
cji
NAZWA SZPITALA MIASTO
Porody ogółem w 1999 roku
Liczba kobiet objętych badaniem 1 SZPITAL SAMODZIELNEGO PUBLICZNEGO ZOZ ALEKSANDRÓW
KUJAWSKI 490 40
1 SAMODZIELNY PUBLICZNY ZAKLAD OPIEKI ZDROWOTNEJ KUTNO
927 80
1 ZESPÓL OPIEKI ZDROWOTNEJ LIMANOWA
1878 150 1 SAMODZIELNY PUBLICZNY ZAKLAD OPIEKI ZDROWOTNEJ LUKÓW
1227 85 1 SAMODZIELNY PUBLICZNY ZAKLAD OPIEKI ZDROWOTNEJ MALBORK
609 50
1 SZPITAL REJONOWY MILICZ
333 27
1 MIEJSKI SZPITAL ZESPOLONY OLSZTYN
1658 113 1 ZESPÓŁ ZAKŁADÓW OPIEKI ZDROWOTNEJ OSTRÓW
WIELKOPOLSKI 1420
120 1 SZPITAL REJONOWY ZESPOLU OPIEKI ZDROWOTNEJ SANDOMIERZ
893 70
1 ZESPOLONY SZPITAL MIEJSKI TARNOWSKIE GÓRY 598 48
2 SAMODZIELNY PUBLICZNY SZPITAL WOJEWÓDZKI GORZÓW
WIELKOPOLSKI 967 36
2 SAMODZIELNY PUBLICZNY ZAKLAD OPIEKI ZDROWOTNEJ JELENIA GÓRA
1005 20 2 WOJEWÓDZKI SPECJALISTYCZNY SZPITAL KIELCE
1860 30 2 WOJEWÓDZKI SZPITAL SPECJALISTYCZNY KRAKÓW
2873 60
2 SZPITAL WOJEWÓDZKI ŁOMŻA
1364 21 2 SAMODZIELNY SPECJALISTYCZNY SZPITAL WOJEWÓDZKI
W SIEDLCACH SIEDLCE 740 81
3 SAMODZIELNY PUBLICZNY SZPITAL KLINICZNY NR 2 GDAŃSK
1685 30 3 SZPITAL INSTYTUTU "CENTRUM ZDROWIA MATKI POLKI" ŁÓDŹ
3022 32 3 SAMODZIELNY PUBLICZNY SZPITAL KLINICZNY NR 2 SZCZECIN
1223 28 3 SZPITAL INSTYTUTU MATKI I DZIECKA WARSZAWA
1980 67
Podstawowym narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, który składał się z sześciu części: I) Charakterystyka matki i ojca dziecka; II) Charakterystyka rodziców; III) Przeszłość położnicza; IV) Planowanie rodziny; V) Metody naturalne planowania rodziny; VI) Skala więzi małżeńskiej.
Zakresem badania objęto wiele zmiennych, demograficznych, społecznych i ekonomicznych charakteryzujących matkę i ojca urodzonego dziecka, a także zmienne dotyczące przeszłości położniczej oraz zachowań i zdrowia reprodukcyjnego respondentek.
Były to zarówno zmienne obiektywne, jak i subiektywne, dotyczące zdarzeń i faktów, jak i poglądów i opinii.
W pierwszej części ankiety wyróżniono takie zmienne, jak: data i miejsce urodzenia matki i ojca dziecka, miejsce zamieszkania (klasa miejscowości), poziom wykształcenia, aktywność zawodowa (przed i w okresie ciąży), sytuacja ekonomiczna, warunki mieszkaniowe, a także stan cywilny, data zawarcia małżeństwa, wyznanie, liczba rodzeństwa.
Na charakterystykę rodziców składają się dane dotyczące poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz dzietności rodzin pochodzenia. Część trzecia obejmuje zmienne dotyczące przeszłości położniczej, liczby porodów i poronień, daty tych zdarzeń, a także informacje o leczeniu z powodu niepłodności, zaburzeniach cyklów miesięcznych, chorobach, pobytach w szpitalu, badaniach ginekologicznych, wieku pierwszej miesiączki. Wśród zmiennych z zakresu planowania rodziny można wymienić: wiek w momencie inicjacji seksualnej i stosowanie wówczas metod regulacji płodności, informacje szczegółowe o metodach i sposobach regulacji płodności stosownych przez respondentkę lub jej partnera oraz okresach ich stosowania i przyczynach zaprzestania, a także dane dotyczące samopoczucia i dolegliwości związanych ze stosowaniem pigułek hormonalnych i spirali wewnątrzmacicznej. W części piątej, którą wypełniały kobiety stosujące metody naturalnego planowania rodziny (NPR) zawarto zmienne dotyczące źródeł informacji o metodach NPR, ich ważności i ocenie wystarczalności, a także na oceny stopnia zadowolenia, zalet i trudności przy stosowaniu. W części szóstej, wypełnianej przez osoby żyjące w związkach małżeńskich, zestawiono szereg zdań charakteryzujących współżycie małżonków według zmodyfikowanej skali J. Szopińskiego.
Rozdział II. Społeczno-demograficzna charakterystyka badanej zbiorowości
Wśród 1188 ogółu ankietowanych kobiet większość zamieszkiwała w miastach – 56,9% ogółu, reszta na wsi – 43,1%. Średnio co czwarta kobieta mieszkała w mieście liczącym 100 tys. i więcej, przeciętnie co piąta – w mieście od 20 do 100 tys. mieszkańców, a co dziewiąta – w mieście małym do 20 tys. mieszkańców. Prezentację graficzną struktury matek według miejsca zamieszkania stanowi wykres 2.1.
2.1. Wiek
W zbadanej grupie 1188 osób najliczniejszą grupę stanowiły kobiety w wieku 25- 29 lat oraz 20-24 lata, czyli w środkowych grupach wieku. Ich udział wśród ogółu wynosił odpowiednio 35,5% oraz 31,8%. Kolejną grupę pod względem częstotliwości występowania stanowiły osoby w wieku 30-34 lata - 16,7% ogółu. Średnio biorąc, co szesnasta kobieta nie ukończyła 20 lat, a 9,2% ogółu osób przekroczyło 35 lat.
Struktura wieku kobiet objętych Ankietą Macierzyństwa była zbieżna z danymi dla ogółu kobiet rodzących w Polsce w 2000 roku.
Tabl. 2.1. Kobiety rodzące w 2000 r. według wieku Odsetki
Wiek w latach ukończonych
Kobiety ankietowane Kobiety rodzące ogółem
OGÓŁEM 100,0 100,0
19 lat i mniej 6,7 7,5
20-24 31,9 34,5
25-29 35,5 32,4
30-34 16,7 16,0
35-39 6,7 7,5
40 lat i więcej 2,5 2,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
Mężowie(partnerzy) ankietowanych kobiet byli zwykle od nich starsi. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowiły osoby wieku 25-29 lat – 36,4% ogółu oraz osoby w wieku 30-34 lata – 22,5% ogółu. Średnio co piąty ojciec dziecka był w wieku 20-24 lata, a co ósmy – w wieku 35-39 lat. Notowane różnice w strukturach ankietowanych matek i ich mężów według wieku prowadzą do różnic w poziomie średniego wieku rodziców w obu grupach.
Przeciętny wiek dla ogółu zbadanych matek wynosił 26,63 roku, a dla ojców – 29,33 roku.
Z porównania wieku małżonków wynika, że połowa z nich należy do tych samych grup wieku, co oznacza homogeniczność par ze względu na wiek, z reguły sprzyjającą ich trwałości. Im młodsze są pary małżeńskie, tym więcej jest wśród nich małżonków w tym samym wieku. W grupie małżeństw heterogenicznych z punktu widzenia wieku małżonków
znacznie częściej występują związki, w których mężczyzna jest o jedną grupę starszy od kobiety; najwyraźniej sytuacja taka występuje w przypadku kobiet najmłodszych (19 lat i mniej) oraz mężczyzn w wieku 20-24 lata. Graficzną prezentację zaobserwowanych prawidłowości stanowią dane tablicy 2.1 oraz wykresy 2.2a i 2.2b.
2.2. Stan cywilny i historia małżeństw
Zdecydowana większość ankietowanych matek - 89,2% była mężatkami; 5,4% ogółu stanowiły kobiety żyjące w związku nieformalnym, 4,2% - panny. Dziewięć kobiet było po rozwodzie.
Różnice w strukturze ojców według stanu cywilnego w stosunku do matek były minimalne. Nieco rzadziej od kobiet mężczyźni żyli w nieformalnych związkach (4,9%) lub byli kawalerami (3,7%). Dziesięciu ojców było po rozwodzie. W każdej grupie wieku zdecydowaną większość rodziców stanowiły pary małżeńskie. Ich przewaga nad innymi formami więzi była znacząca. Wyjątek w tym względzie stanowili jedynie rodzice najmłodsi, w wieku 19 lat i mniej: w tej grupie dysproporcje między udziałem małżonków oraz osób o innym stanie cywilnym były znacznie mniejsze.
Z zestawienia danych pochodzących z Ankiety Macierzyństwa i informacjami o odsetku urodzeń pozamałżeńskich w roku 2000 dla Polski ogółem wynika, iż odsetek tych urodzeń był w ankietowanej grupie niższy (10,8%) niż dla Polski ogółem (12,1%).
Staż małżeński większości par był relatywnie krótki. Niemal co druga z nich (49,8%) miała za sobą nie więcej niż 2 lata wspólnego życia. Przeciętnie 22 pary na 100 żyły ze sobą od 3 do 5 lat, a 28 na 100 - 6 lat lub dłużej. Informują o tym dane tablicy 2.2 oraz wykresy 2.3a, 2.3b i 2.3c.
Z zestawienia struktur wieku kobiet rodzących objętych Ankietą Macierzyństwa oraz ogółu kobiet rodzących w 2000 roku wynika znacząca różnica w odsetku matek o najkrótszym stażu w obu grupach. Wśród ogółu kobiet jest o 5 punktów procentowych niższy niż wśród matek ankietowanych. Trudno znaleźć jednoznaczne uzasadnienie dla tej różnicy. Nie jest wykluczone, że jest ona spowodowana wyższym procentem odmów udziału w ankietowaniu matek najmłodszych, a przez to ich niedoreprezentowaniem w stosunku do innych grup.
Tabl. 2.2. Kobiety rodzące w 2000 roku według długości trwania małżeństwa Czas trwania małżeństwa Odsetki kobiet Odsetki ogółu kobiet
w latach ankietowanych rodzących w 2000 r.
OGÓŁEM 100,0 100,0
poniżej 1 roku 22,2 25,5
1 rok 15,2 13,4
2 lata 12,4 10,2
3-5 lat 22,4 21,3
6-9 lat 13,8 15,9
10 lat i więcej 13,9 13,7
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
2.3. Wielkość rodziny
W ankietowanej grupie kobiet niemal połowa - 48,6% ogółu - urodziła pierwsze dziecko. Średnio 28 kobiet na 100 zostało matkami po raz drugi, 14 na 100 – po raz trzeci, a 6 na 100 po raz czwarty. Trzydzieści siedem kobiet miało za sobą pięć lub więcej porodów.
Na każde 100 kobiet w ankietowanej grupie przypadało średnio 190 porodów.
Struktura kobiet ankietowanych według kolejności urodzenia dziecka jest zbieżna z danymi dla ogółu kobiet rodzących w 2000 roku. wśród kobiet ankietowanych. Nieznacząco wyższy jest wśród ogółu ankietowanych odsetek kobiet rodzących po raz pierwszy oraz nieco niższy procent kobiet rodzących czwarte lub dalsze dzieci. Odpowiednie dane w tym zakresie prezentuje tablica 2.3.
Tabl. 2.3. Kobiety rodzące w 2000 roku według kolejności urodzenia dziecka Odsetki
Kolejność urodzenia dziecka
Kobiety ankietowane Kobiety rodzące ogółem
OGÓŁEM 100,0 100,0
1 48,6 47,8
2 27,9 30,4
3 13,6 12,3
4 6,0 5,0
5 i dalsze 3,9 4,5
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
Dane Ankiety pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, że dzietność w pokoleniu ankietowanych rodziców jest istotnie niższa w zestawieniu z liczbą dzieci w generacji dziadków. Wśród badanych matek jedynie 7% było jedynaczkami, 58% miało jednego brata lub jedną siostrę, a 35% - troje lub więcej rodzeństwa. W rodzinach mężów analizowane odsetki były bardzo zbliżone pod względem wielkości i wynosiły odpowiednio 8%, 55% oraz 37%. Dobór ankietowanych małżonków pod względem liczby rodzeństwa wykazuje - w odróżnieniu od wieku - znamiona znaczącej heterogeniczności. Wyjątek w tym względzie stanowią osoby mające jedno lub dwoje rodzeństwa. Matki jedynaczki najczęściej wybierały mężów mających jedno lub dwoje rodzeństwa, matki z rodzin czterodzietnych lub większych niemal równie często miały mężów także z rodzin wielodzietnych z czworgiem dzieci lub więcej, bądź też z rodzin dwu lub trójdzietnych. Bardziej szczegółowe informacje w tym zakresie można znaleźć na wykresach 2.4a, 2.4b oraz 2.4c.
Niemal trzy czwarte dzieci pierworodnych (73%) ankietowanych matek przyszło na świat w latach 1996-2001, średnio co szóste pierwsze dziecko w tej grupie urodziło się w
latach 1991-1995. Szesnaścioro najstarszych dzieci pierwszej kolejności przekroczyło 20 lat w 2000 roku, a 560 dzieci najmłodszych (47,1% ogółu) – to niemowlęta nie mające jeszcze roku.
W grupie dzieci drugiej kolejności proporcje w poszczególnych grupach wieku były zbliżone, aczkolwiek znacznie wyższy był wśród nich udział dzieci w wieku poniżej jednego roku (75,5%).
2.4. Wykształcenie
Z analizy danych o strukturze ankietowanych matek oraz ich mężów(partnerów) według poziomu wykształcenia wynika, że jest ona zgodna ze strukturą ogółu mieszkańców
Polski, co potwierdza fakt reprezentatywności badania i jednocześnie umożliwia uogólnianie wyników otrzymanych w badaniu na całą populację.
Wśród ankietowanych kobiet wyraźnie dominowały osoby z wykształceniem średnim:
stanowiły one 43,2% ogółu; w grupie mężczyzn przeważały osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 45,5%. Kolejne miejsce zajmowały kobiety, które ukończyły szkoły zawodowe – 28,4%, a wśród mężczyzn - osoby z wykształceniem średnim – 30,7%.
Dyplomami wyższych uczelni legitymowało się 18,1% ogółu ankietowanych matek oraz 14,6% ojców dziecka. Najmniej liczne grupy stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym: odsetek tych osób wynosił 9,2% w relacji do ogólnej liczby mężczyzn oraz 10,4% w stosunku do ogółu kobiet. Większość rodziców tworzy pary jednorodne z punktu widzenia poziomu wykształcenia matki i ojca. Największa homogeniczność występowała przy tym w grupie wykształcenia zasadniczego zawodowego oraz wykształcenia wyższego;
najsłabiej była widoczna w grupie osób z wykształceniem średnim. Dokładniejsze informacje na ten temat można znaleźć w tablicy 2.4 oraz na wykresach 2.5a i 2.5b.
Tabl. 2.4. Kobiety rodzące w 2000 r. według poziomu wykształcenia
Poziom wykształcenia
Odsetek ogółu kobiet w wieku 15 lat i więcej
Odsetek ogółu mężczyzn w wieku 15 lat i więcej
OGÓŁEM 100,0 100,0
Wyższe 18,1 14,6
Średnie 43,1 30,7 Zasadnicze zawodowe 28,4 45,5
Podstawowe 10,4 9,2
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
2.5. Aktywność zawodowa
W grupie 1188 ankietowanych matek najliczniejszą grupę tworzyły kobiety, które w czasie ciąży pracowały. Stanowiły one 51,5%, w tej liczbie – 35,9% wykonywało pracę najemną, 7,4% pracowało na rachunek własny, a 8,2% - w rolnictwie. Kobiety bezrobotne
stanowiły 20,6% ogółu. Średnio 15 kobiet na 100 określiło się jako niepracujące zawodowo, bez podania bardziej szczegółowych danych o przyczynie zawodowej bierności.
Z zestawienia danych o aktywności zawodowej przed zajściem w ciążę i w okresie oczekiwania na narodziny dziecka wynika, że przed ciążą ankietowane kobiety pracowały częściej (60,6% w porównaniu z 51,5%). Zmniejszenie odsetka podczas ciąży nastąpiło głównie na skutek odejścia kobiety z pracy najemnej (redukcja z 44,4% do 35,9%). Udział kobiet bezrobotnych w czasie ciąży był wyższy o 3,8 punktu procentowego w stosunku do okresu sprzed ciąży. Aczkolwiek brakuje szczegółowych danych o przyczynach odejścia z pracy, można wnosić, że było to zwolnienie z pracy kobiety oczekującej dziecka.
Odniesienie danych o aktywności zawodowej ankietowanych matek do danych dla ogółu kobiet (w wieku 15 lat i więcej) w Polsce, w czwartym kwartale 2000 roku, pozwala na stwierdzenie następujących prawidłowości.
Wskaźnik zatrudnienia ankietowanych kobiet rodzących był nieco wyższy niż dla ogółu kobiet (51,5% wobec 49,2%). Stopa bezrobocia w grupie matek była o 2,5 punktu procentowego wyższa w stosunku do wszystkich kobiet (20,6% oraz 18,1%). Jeśli chodzi o charakter wykonywanej pracy, proporcje kobiet w obu analizowanych grupach nie wykazywały istotnych różnic.
2.6. Sytuacja ekonomiczna
Z subiektywnej oceny sytuacji bytowej dokonanej przez ankietowane matki wynika, że zaledwie 2,7% ogółu oceniło ją jako bardzo dobrą, 70% - jako dobrą, 22,9% - wyraziło opinię o sytuacji ekonomicznej poprzez jej określenie jako „nie najlepsza”, 2,7% - jako „zła” oraz 0,9% - jako „bardzo zła”. Przeciętnie 2 kobiety na 100 wstrzymały się od określenia swojej materialnej sytuacji. Prezentację graficzną struktury ocen zawiera wykres 2.6.
Trudno jednoznacznie określić wpływ wieku kobiet na dokonywane przez nie oceny sytuacji materialnej. Bardzo dobrze ocenia ją 4,4% kobiet w wieku 20-24 lat oraz niemal tyle samo (3,6%) kobiet w wieku 40 lat i więcej. Podobnie jest z ocenami dobrymi; odsetek tych
ocen waha się od 67,9% w grupie kobiet najmłodszych (19 lat i mniej) oraz najstarszych (40 lat i więcej). Im młodsze są kobiety tym częściej określają sytuację materialną jako bardzo dobrą lub dobrą. Odsetek kobiet oceniających warunki ekonomiczne najwyżej waha się od 4,4% w grupie kobiet w wieku 20-24 lata do 1,3% wśród kobiet w wieku 25-29 lat.
Atrybutem dobrej określa swoją sytuację ekonomiczną od 66,2 % kobiet w wieku 35-39 lat do 71,2% kobiet w wieku 25-29 lat. Zdecydowanie negatywnie (jako bardzo złą) ocenia swą sytuację stosunkowo niewiele ankietowanych kobiet: od 0,3% w grupie wieku 20-24 lata do 2,8% - w grupie wieku 35-39 lat.
Mówiąc o subiektywnych ocenach materialnych warunków życia, warto mieć na względzie fakt, iż nie są one odpowiednim narzędziem do dokonywania ocen faktycznej sytuacji. Zwykle bowiem, lepszym warunkom materialnym towarzyszy wyższe zapotrzebowanie na dodatkowe środki; najbiedniejsi są w stanie przetrwać przy znacznie skromniejszych zasobach. Toteż subiektywne opinie, zebrane w Ankiecie, nie zweryfikowane materiałem liczbowym o dochodach rodziny i jej warunkach mieszkaniowych, należy traktować jedynie jako bardzo wstępną ocenę ekonomicznych warunków życia.
Z opisu sytuacji mieszkaniowej osób ankietowanych można wnosić, że tylko połowa urodzonych dzieci (51%) wróci ze szpitala do własnych domów lub też samodzielnych mieszkań rodziców; średnio 43 na 100 zamieszka z rodzicami oraz dziadkami lub innymi krewnymi, średnio 7 na 100 będzie lokatorem w wynajętym mieszkaniu(pokoju) bądź też mieszkańcem hotelu lub innego obcego domu. Dokładniejsze informacje na ten temat można znaleźć na wykresach 2.7a i 2.7b.
2.7. Stosunek do spraw wiary
Badana zbiorowość była jednorodna pod względem przynależności do określonej grupy wyznaniowej: 94,4% ogółu stanowiły kobiety wyznania rzymsko-katolickiego.
Znacznie większe było zróżnicowanie ankietowanych osób w zależności od zaangażowania w sprawy wiary, mierzonego częstotliwością praktyk religijnych. Wśród ogółu badanych matek 60,5% określiło się jako regularnie praktykujące, 24,4% - jako praktykujące nieregularnie, a 9,5% - jako praktykujące okolicznościowo. Tylko 2,7% kobiet nie praktykowało w ogóle lub deklarowało się jako niepraktykujące. Średnio 3 kobiety na 100 nie potrafiły zdefiniować swojego stosunku do spraw wiary.
Rozdział III. Historia rodziny
3.1. Dzietność
Ankietowane matki miały za sobą łącznie 2251 porodów, co w przeliczeniu na jedną kobietę daje liczbę 1,90. Przeciętnie 91 kobiet na 100 urodziło troje dzieci i mniej, w tej liczbie najliczniejsza grupa matek (49 na 100) urodziło jedno dziecko, 28 matek - dwoje dzieci, a 14 - troje dzieci. Przeciętnie co jedenasta kobieta urodziła czworo dzieci lub więcej.
Informacje o strukturze kobiet według liczby porodów prezentuje wykres 3.1.
Zebrane dane wskazują, że 160 respondentek miało za sobą doświadczenie utraty dziecka w wyniku poronień: w 139 przypadkach było to jedno poronienie, w 17 – dwa, a w pozostałych 4 przypadkach – 3 lub 4 utraty ciąż.
Uzyskane dane są zbieżne ze strukturą urodzeń według kolejności ogółu kobiet. Wśród ogółu Polek rodzących w 2000 roku odsetek urodzeń pierwszych był o 2 punkty procentowy niższy (47%), a drugich - o 2 punkty wyższy (30%). Udział trzecich był w obu grupach taki sam.
Liczba dzieci urodzonych przez ankietowane kobiety różniła się w zestawieniu z takimi zmiennymi, jak miejsce zamieszkania, dzietność w rodzinach pochodzenia ankietowanych kobiet i ich mężów oraz ich poziom wykształcenia.
Z analizy współzależności kolejności urodzonych dzieci z miejscem zamieszkania ich rodziców wynika jednoznacznie, że dzietność kobiet urodzonych na wsi jest wyższa w porównaniu a kobietami pochodzącymi z miast. W pierwszej grupie na troje lub więcej dzieci zdecydowało się 30,5% ogółu, w drugiej grupie - dwa razy mniej, tj. 16%. Jednocześnie, z im większego miasta pochodziły ankietowane matki, tym częściej ograniczały się do jednego lub dwojga dzieci. Dla przykładu: w grupie matek urodzonych w największych aglomeracjach (100 tys. i więcej) 88% miało co najwyżej dwoje dzieci, podczas gdy analogiczny odsetek dla kobiet urodzonych w najmniejszych miastach wynosił 77%.
Poziom wykształcenia ojców ankietowanych kobiet rodzących wpływał niejednoznacznie na różnice w liczbie rodzonych dzieci Wśród ogółu kobiet pochodzących z rodzin, w których ojciec miał wykształcenie wyższe, na małodzietność zdecydowało się 80%;
w grupie kobiet, których ojcowie posiadali wykształcenie średnie odsetek ten był wyższy i wynosił 86%. W subpopulacji ankietowanych kobiet z ojcem posiadającym wykształcenie podstawowe na co najwyżej dwoje dzieci zdecydowało się 60% par. Dane te można uznać za
przesłankę do hipotezy, że redukcja dzietności występuje wyraźniej w grupie wykształcenia średniego niż wśród kobiet najlepiej wykształconych.
Z zestawienia liczby żywo urodzonych dzieci z dzietnością w rodzinach, z których pochodziły ankietowane matki wynika, że zależność między nimi miała charakter pozytywny.
Kobiety pochodzące z rodzin z trojgiem lub większą liczbą dzieci częściej decydowały się na liczniejszą rodzinę w porównaniu z kobietami, mającymi mniej rodzeństwa. Wśród kobiet jedynaczek tylko 11,4% zdecydowało się na urodzenie trojga dzieci lub więcej; w grupie kobiet z rodzin trójdzietnych i większych odsetek ten wynosił 53,7%. W badanej grupie 60%
stanowiły kobiety o dzietności równej liczbie dzieci w rodzinach ich pochodzenia, 6,8%
kobiet przekroczyło dzietność w rodzinach pochodzenia, a pozostałe 33,2% zdecydowało się na dzietność niższą. Podobne prawidłowości zanotowano przy zestawieniu dzietności w rodzinach pochodzenia ojców nowonarodzonych dzieci z liczbą dzieci w ich własnych rodzinach.
W ankietowanej grupie zaledwie 9,1% kobiet rodzących dziecko przekroczyło wiek 35 (dla danych ogólnopolskich odsetek ten wynosi 9,3%). Z naturalnych względów kolejność urodzeń w grupie kobiet starszych była wyższa w porównaniu z kobietami młodszymi.
Średnio biorąc, najwięcej dzieci urodziły kobiety w wieku 35-39 lat (2,85 urodzeń na jedną
kobietę); dla grup wieku 30-34 oraz 40 lat i więcej średnie były niemal identyczne (odpowiednio 2,61 i 2,63 urodzeń).
3.2. Odstęp protogenetyczny
Przy przyjęciu założenia, że małżonkowie rozpoczynają współżycie seksualne od momentu zawarcia ślubu, minimalny czas, jaki może upłynąć od zawarcia małżeństwa do pojawienia się pierwszego dziecka, powinien wynosić 9 miesięcy. Tymczasem zarówno ogólnopolskie statystyki jak i wyniki kolejnych Ankiet Rodzinnych i Ankiet Macierzyństwa wykazują, że znaczny odsetek młodych mężatek rodzi pierwsze dziecko przed upływem tego okresu, a niemała ich część przeżywa to wydarzenie zanim zostanie mężatkami2.
W 2000 r. odsetek urodzeń pozamałżeńskich dla Polski ogółem wynosił 12,1%, w tym 14,8% w miastach i 8,8% na wsi. Nie zaskakuje informacja, że najwyższe odsetki urodzeń pozamałżeńskich były notowane w grupie urodzeń pierwszych (odpowiednio 16,6%, 18,5%
oraz 13,8%). Natomiast zwraca uwagę fakt wysokiego odsetka urodzeń pozamałżeńskich w przypadku urodzeń dalszej kolejności. Dla przykładu: 9,4% dzieci czwartych oraz 10,4%
dzieci piątych lub dalszej kolejności w skali ogólnopolskiej rodziło się poza małżeństwem. W miastach odsetki wynosiły odpowiednio 15,4% oraz 19,0%, na wsi - 5,3% oraz 6,2%. Można wnosić, iż w grupie tej znajdują się raczej kobiety żyjące w nieformalnych związkach, niż panny. Odniesienie powyższych liczb do danych z roku 1989 wskazuje wyraźnie na zmianę zachowań prokreacyjnych kobiet w dekadzie lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia.
Przed dziesięciu laty odsetki urodzeń pozamałżeńskich były niemal dwukrotnie niższe w porównaniu z podanymi powyżej.
Do podobnego wniosku skłania analiza danych pochodzących z Ankiety Macierzyństwa 2000/2001, aczkolwiek porównywane proporcje są w tej grupie niższe w porównaniu z ogólną populacją kobiet rodzących W zbadanej próbie urodzenia pozamałżeńskie stanowiły 9,8% ogółu urodzeń, w tej liczbie 4,3% przypadało na urodzenia panieńskie, a 5,5% - na urodzenia przez kobiety żyjące w związkach nieformalnych. Dane te są zaniżone w relacji do danych ogólnopolskich, co może wynikać z ukrywania przez rodzące kobiety faktu pozostawania w związku nieformalnym lub traktowania go jako związku małżeńskiego.
Obserwacja struktury ankietowanych kobiet według długości odstępu między zawarciem małżeństwa oraz urodzeniem pierwszego dziecka (wykres 3.2) wskazuje, że 48,3% z nich urodziło dziecko w pierwszym roku trwania małżeństwa, w tej liczbie 38% - przed upływem 9 miesięcy od daty ślubu. W drugim roku trwania związku urodziło się 23,5%
dzieci, w trzecim 11,0%. Po trzech latach trwania małżeństwa lub później na drugie dziecko zdecydowało się 11,2% par, w tej liczbie 6,8% stanowiły pary z drugim dzieckiem rodzącym się w piątym roku lub później. Pozostałe 6,0% kobiet urodziło dziecko przed zawarciem małżeństwa.
3.3. Odstęp między urodzeniem pierwszego i drugiego dziecka
W ankietowanej zbiorowości 52% ogółu kobiet urodziło dwoje lub więcej dzieci.
Obserwacja struktury respondentek według długości odstępów między urodzeniem pierwszym i drugim wskazuje, iż najliczniejsza grupa matek decydowała się na urodzenie drugiego
2 Według danych zawartych w Rocznikach Demograficznych w 1990 roku 49,5% dzieci pierwszej kolejności przychodziło na świat przed upływem 9 miesięcy od zawarcia małżeństwa przez rodziców; w 2000 r. odsetek ten
dziecka po upływie 4 lub więcej lat od momentu urodzenia dziecka pierwszego; kobiety te stanowiły 30,2% ogółu rodzących dwoje lub więcej dzieci. Na kolejnych miejscach znalazły się kobiety rodzące drugie dziecko po upływie jednego roku (27,7%) lub po upływie 2 lat (20,7%). Przeciętnie 17 kobiet na 100 rodziło drugie dziecko po trzech latach. Graficzną ilustrację struktury kobiet według pierwszego odstępu intergenetycznego stanowi wykres 3.3.
W momencie narodzin drugiego dziecka większości kobiet była w wieku 25-29 lat (40% ogółu) lub w wieku 20-24 lata (38%). Przeciętnie co szósta kobieta (16% ogółu) przekroczyła 30 lat życia, w tej liczbie 13% stanowiły respondentki w wieku 30-34 lata.
Powyższe informacje można znaleźć na wykresie 3.5.
3.4. Odstęp między urodzeniem drugiego i trzeciego dziecka
Podobnie do struktury pierwszego odstępu intergenetycznego, ankietowane kobiety najczęściej rodziły dziecko trzecie po upływie 4 lat od momentu urodzenia dziecka drugiego.
Odstęp o tej długości zanotowano w przypadku 43% ogółu kobiet rodzących trzecie lub dalsze dziecko. Dwukrotnie rzadziej i ze zbliżoną częstością występowały matki rodzące trzecie dziecko w drugim lub trzecim roku po wydaniu na świat dziecka drugiego; wielkości odsetków dla tych grup wynosiły odpowiednio 20,3% oraz 19,5%. Nieco mniej kobiet (13%) urodziło trzecie dziecko w czwartym roku po urodzeniu dziecka drugiego (wykres 3.5).
3.5. Wiek kobiety w momencie urodzenia kolejnych dzieci
Zróżnicowanie badanych kobiet pod względem wieku w momencie zawarcia małżeństwa oraz długości odstępów protogenetycznych i intergenetycznych prowadzi w konsekwencji do różnic przeciętnego wieku w momencie rodzenia przez nie dziecka pierwszego i dalszej kolejności. Skala rozbieżności zależy w różnym stopniu od analizowanych zmiennych społeczno-zawodowych. W sposób istotny oddziałuje na nią zróżnicowanie wieku respondentek w momencie zawierania przez nie pierwszego małżeństwa, miejsce ich zamieszkania oraz poziom wykształcenia. Siła oddziaływania pozostałych zmiennych jest znacznie słabsza.
obniżył się do 45,8%.
W 2000 roku, w całym kraju połowa kobiet rodzących pierwsze dziecko nie osiągnęła wieku 23,7 roku; poziom mediany w miastach był niemal o rok wyższy niż na wsi (24,1 oraz 23,2 roku).
Z danych wykresu 3.4 wynika, że wśród kobiet objętych Ankietą Macierzyństwa 2000/2001 ankietowanych 17% nie przekroczyło 20 lat życia. Najliczniejsza grupa (51%) była w wieku 20-24 lata. Średnio co czwarta matka znajdowała się w grupie wieku 25-29 lat; w pozostałej grupie rodzących 5% było w wieku 30-34 lata, a po 1% w dwu kolejnych grupach.
W ankietowanej grupie mediana wieku kobiet w momencie urodzenia dziecka pierworodnego wynosiła 23,2 roku. Poziom mediany różnił się w zestawieniu z liczbą rodzonych dzieci. W grupie matek rodzących pierwsze lub drugie dziecko mediana wynosiła 23,6 roku, dla matek rodzących dziecko trzecie lub dalsze była o 1,5 roku niższa (22,1 roku). Rodząc drugie dziecko połowa ogółu matek była w wieku niższym od 25,9 roku, przy tym decydując się na drugie dziecko matki dwojga dzieci były znacznie starsze w porównaniu z matkami trojga dzieci. W pierwszej grupie mediana wieku w momencie urodzenia drugiego dziecka wynosiła 27,0 lat, w grupie drugiej - 24,2 roku. Powyższe dane potwierdzają znaną ogólnie prawidłowość, iż wcześniejsze decyzja o macierzyństwie idzie w parze z wyższym prawdopodobieństwem urodzenia dziecka trzeciego lub dalszej kolejności. Opóźnianie tej decyzji zmniejsza szansę na urodzenie więcej niż dwojga dzieci. Mając na względzie tę prawidłowość oraz fakt notowania w kraju zjawiska opóźniania decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka można oczekiwać dalszego ograniczania dzietności kobiet.
Rozdział IV. Przeszłość położnicza
4.1. Sposób zakończenia ciąży (typ porodu)
W ankietowanej grupie kobiet niemal połowa - 48% ogółu - urodziła pierwsze dziecko. Średnio 28 kobiet na 100 miało za sobą dwa porody, 13 kobiet na 100 - trzy porody, 8 na 100 - cztery porody, a 3 na 100 - pięć porodów lub więcej. Wśród ogółu ankietowanych matek 160 miało za sobą doświadczenia utraty dziecka w wyniku poronień, w 139 przypadkach było to jedno poronienie, w 17 - dwa, a w pozostałych 4 przypadkach - 3 lub 4 utraty ciąż.
Wśród 1826 porodów, których doświadczyły ankietowane kobiety, zdecydowana większość (83,6%) odbyła się siłami natury. Porody operacyjne stanowiły pozostałe 16,4%, w
tej liczbie przy 3% porodów zastosowano pomoc ręczną, a przy 1% - próżniociąg położniczy.
Struktura porodów pierwszych według ich typu różniła się w zestawieniu ze strukturą porodów drugich i trzecich przy jednoczesnym braku różnic między porodami drugimi i trzecimi. W przypadku porodów pierwszych odsetek porodów samoistnych był niższy w porównaniu z porodami dalszymi (odpowiednio 76% i 83%). Jednocześnie wyższy był udział cesarskich cięć (19% wobec 15%). Przy żadnym z zarejestrowanych porodów nie zastosowano kleszczy, W przypadku 2% pierwszych porodów wykorzystano próżniociąg położniczy.
4.2. Tydzień ukończenia ciąży
Informacje o strukturze porodów według czasu trwania ciąży prezentują dane tabl. 4.1.
Wynika z nich jednoznacznie, że zdecydowana większość ciąż ankietowanych kobiet (81,4%) trwała od 37 do 41 tygodni. Przeciętnie 11 ciąż na 100 kończyło się po upływie 42 lub więcej tygodni. Ciąże trwające krócej stanowiły 7,6% ogółu, w tej liczbie 0,9% ciąż zakończyło się przed upływem 28 tygodni. Struktura czasu trwania ciąż kobiet ankietowanych nie różniła się w zestawieniu z kolejnością porodu, natomiast odbiegała od danych ogólnopolskich. Odsetek ciąż trwających najdłużej był w badaniu istotnie wyższy, przy jednoczesnym znacząco niższym udziale ciąż trwających od 37 do 41 tygodni. Minimalne różnice zanotowano dla ciąż trwających poniżej 37 tygodni.
Tabl. 4.1. Tydzień zakończenia ciąży Odsetki
Tydzień ciąży
Kobiety ankietowane Kobiety rodzące ogółem
OGÓŁEM 100,0 100,0
Poniżej 28 0,9 0,3
28-36 6,7 6,0
37-41 81,4 89,1
42 i więcej 11,0 4,6
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
4.3. Waga noworodka
Istotnym wskaźnikiem postępu w zakresie opieki nad matką i dzieckiem jest stałe obniżanie się odsetka noworodków z niską masą urodzeniową. W populacji ogółu noworodków w Polsce w roku 2000 odsetek ten wyniósł 5,7%. W ankietowanej grupie kobiet rodzących na przełomie 2000 i 2001 roku noworodki o niskiej masie urodzeniowej stanowiły 6,9% .
Najliczniejsze grupy stanowiły noworodki o masie od 2500 do 3499 g (48,8% ogółu) oraz noworodki ważące od 3500 do 4499 g (42,3%). Waga 2% noworodków wynosiła lub przekraczała 4500 g.
Tabl. 4.2. Masa urodzeniowa noworodka, Polska, 2000 Odsetki
Wiek w latach ukończonych
Kobiety ankietowane Kobiety rodzące ogółem
OGÓŁEM 100,0 100,0
Poniżej 1500 1,1 0,9
1500-2499 5,7 4,8
2500-3499 48,9 51,8
3500-4499 42,3 40,9
4500 i więcej 2,0 1,6
Źródło: Obliczenia własne na podstawie wyników badania Ankieta Macierzyństwa 2000/2001 oraz danych z Roczników Demograficznych GUS.
Z zestawienia wyników Ankiety Macierzyństwa z danymi ogólnopolskimi wynika znacząca zbieżność analizowanych struktur masy urodzeniowej noworodków. Wyjątek stanowią jedynie odsetki noworodków o wadze z przedziału od 2500 do 4499 g, które w ankietowanej grupie były istotnie niższe niż wśród ogółu kobiet rodzących w 2000 r.
Rozdział V. Planowanie rodziny
Planowanie rodziny we współczesnym społeczeństwie znajduje coraz szersze zastosowanie. Wiedza o metodach planowania rodziny już od lat przestaje być wiedzą
tajemną. Rozpowszechnia ją Kościół (nauki dla młodzieży i kursy przedmałżeńskie), szkoła i wreszcie środki masowego przekazu.
Rzeczą zrozumiałą jest, że od wiedzy o istnieniu metody, a nawet znajomości jej stosowania do praktycznego wprowadzenia w życie, droga czasami jest daleka. Wydaje się, że najbardziej przestrzegane zasady wybranej metody nie odnoszą właściwego skutku, gdy jedno z małżonków nie przejawia zainteresowania stosowaniem się do pewnych reguł, jakie obowiązują - na przykład - przy metodach naturalnej regulacji płodności. Wtedy, zwłaszcza w sytuacji dokonywania wyboru metody lub środka przez kobietę – wybór ten nie jest najlepszy pod względem zdrowotnym (pigułka, wkładka wewnątrzmaciczna) i często staje w konflikcie z sumieniem. Reklama i dostępność preparatów antykoncepcji hormonalnej oraz wkładek – za którymi nierzadko stają wysokie autorytety świata lekarskiego - przybrały w ostatnich latach formy trudne do akceptacji, w szczególności z punktu widzenia zdrowia kobiet. Ankieta Macierzyństwa nie mogła dać odpowiedzi na pytanie, na ile kobiety wybierały określoną metodę lub środek po dokładnym rozważeniu możliwych skutków podejmowanej decyzji.
5.1. Zakres stosowania metod i środków planowania rodziny
Z danych dotyczących skali stosowania metod i środków regulacji urodzeń wynika, że wśród ankietowanych kobiet rodzących dzieci na przełomie 2000 i 2001 roku, 70,8% z
nich miało za sobą stosowanie kiedykolwiek metod lub środków regulacji płodności, a 32,9%
stosowało je w momencie inicjacji seksualnej. Odsetki te różnią się istotnie w przekroju podstawowych zmiennych demograficznych i społeczno-zawodowych. Częstość stosowania kiedykolwiek metod lub środków planowania rodziny jest pozytywnie skorelowana z poziomem wykształcenia oraz z klasą wielkości miejsca zamieszkania. I tak osoby z wykształceniem wyższym stosowały te metody w 93%, z wykształceniem średnim - w 75%, z zawodowym - w 57%, a z podstawowym - w 47%. W miastach największych (więcej niż 100 tys. mieszkańców) z metod regulacji urodzeń korzystało 78% osób, w miastach średnich - 81%, a w miastach najmniejszych - 72%. Na wsi analizowany odsetek wynosił 62%.
Z zestawienia zakresu planowania rodziny z wiekiem respondentek wynika, że odsetek osób stosujących jakiekolwiek metody lub środki regulacji urodzeń wzrastał systematycznie - wraz z wiekiem - do momentu ukończenia przez kobietę 35 lat. Najmniej doświadczeń w sferze regulacji urodzeń miały kobiety najmłodsze, w wieku poniżej 20 lat. W grupie tej
metody lub środki regulacji urodzeń stosowały przeciętnie 52 kobiety na 100. Najczęściej stosowały metody regulacji urodzeń kobiety w grupach wieku 25-29 lat (76% ogółu osób w tej grupie) oraz kobiety w wieku 30-34 lat (77% ogółu). W kolejnych dwu grupach wieku (35- 39 lat oraz 40-44 lata) proporcja kobiet stosujących jakiekolwiek metody regulacji płodności była niższa i wynosiła odpowiednio 67% oraz 59%. Na podstawie innych opracowań można wnosić, że po przekroczeniu wieku 35 lat znacznie zmniejsza się częstość stosunków płciowych wśród małżeństw i stąd zainteresowanie stosowaniem metod regulacji urodzeń także maleje. W takich sytuacjach w niektórych parach zdarzają się czasem późne ciąże i urodzenia, traktowane często jako nieoczekiwane, ale jednocześnie miła niespodzianka.
W innych przypadkach kobiety rozważają możliwość aborcji, ale ostatecznie decydują się na kolejne dziecko. Jeszcze inne uważają ciążę za zbyt trudną do akceptacji.
W podobnym kierunku oddziałuje na różnice w zakresie stosowania metod lub środków planowania rodziny staż małżeński. Zakres ten zmienia się od 70% w grupie osób ze
stażem jednorocznym do 84% w grupie osób ze stażem od 6 do 9 lat. Na podkreślenie zasługuje przy tym fakt, że odsetek osób stosujących regulację urodzeń w pierwszym roku trwania małżeństwa jest wyższy niż w roku drugim (odpowiednio 70% i 63%) oraz że pary o najkrótszym stażu (do roku) oraz najdłuższym (10 lat i więcej) stosują planowanie rodziny z podobną częstością (odpowiednio 70% i 72%).
Liczba odbytych porodów różnicuje zakres stosowania regulacji urodzeń minimalnie.
Z identyczną częstością stosowały antykoncepcję kobiety mające za sobą 1 lub 2 porody (po 71%); odsetek w grupie kobiet po trzech porodach był o 3 punkty procentowe wyższy, natomiast w grupie kobiet po czterech lub więcej porodach - wynosił 62%.
Istotne różnice w poziomie odsetków kobiet stosujących kiedykolwiek metody regulacji płodności zanotowano w zestawieniu ze stopniem zaangażowania w sprawy wiary, mierzonym częstością stosowania praktyk religijnych. Kobiety praktykujące regularnie stosowały antykoncepcję znacznie rzadziej niż kobiety niepraktykujące (odpowiednio 69%
oraz 83%), ale jednocześnie na podkreślenie zasługuje fakt, iż w grupie osób niewierzących odsetek kobiet stosujących regulację urodzeń był najniższy (60%).
Sytuacja materialna różnicowała analizowane proporcje na niekorzyść grup ekonomiczne słabszych. Kobiety określające swoje warunki jaki złe lub bardzo złe stosowały jakiekolwiek środki lub metody planowania rodziny odpowiednio w 53% oraz 50%, natomiast kobiety deklarujące posiadaną sytuację jako dobrą lub bardzo dobrą - odpowiednio w 73% lub 68%. Rodzaj pracy wykonywanej przed ciążą również różnicował istotnie analizowane
proporcje. Najczęściej stosowały antykoncepcję kobiety zatrudnione w formie umowy o pracę (80%) oraz pracujące na rachunek własny (74%); znacznie rzadziej sięgały po jakiekolwiek metody lub środki kobiety nie pracujące zawodowo (odpowiednio 67% i 61%), a najrzadziej - kobiety bezrobotne i pracujące w rolnictwie (odpowiednio 58 i 57%).
Szczegółowe dane o częstości stosowania kiedykolwiek środków i metod regulacji urodzeń są zawarte w tabeli 5.1.
5.2. Rodzaj stosowanych środków i metod planowania rodziny
Analiza danych o skali stosowania poszczególnych metod i środków planowania rodziny przez kobiety rodzące dzieci na przełomie 2000 i 2001 roku oraz ich małżonków stanowi podstawę do twierdzenia o zbieżności otrzymanych wyników z informacjami pochodzącymi z innych, podobnych badań.
Niezależnie od jakichkolwiek przekrojów demograficzno-społecznych na pierwszym miejscu - wśród stosowanych metod i środków - znajduje się prezerwatywa z częstością 36,5%.
Kolejne, niemal równorzędne miejsca zajmują kalendarzyk małżeński oraz stosunek przerywany z odsetkami równymi odpowiednio 24% oraz 23,3%. Metody naturalne, z częstością 22,0% plasują się na miejscu czwartym, tabletki doustne z 17,3% - na miejscu piątym. Zdecydowanie najrzadziej, z częstością 1,7%, stosowana była spirala wewnątrzmaciczna.
Ze szczegółowej analizy danych o częstości stosowania jakiejkolwiek metody regulacji urodzeń antykoncepcji oraz poszczególnych metod i środków planowania rodziny w roku 2000 - w zależności od podstawowych cech demograficzno-społecznych i ekonomicznych kobiet - wynikają następujące wnioski.
Najczęściej jakiekolwiek metody stosowały kobiety w wieku 25-29 lat (76%) oraz 30-34 lata (77%), najrzadziej - osoby najmłodsze, w wieku poniżej 19 lat (52%) oraz najstarsze - 40-letnie i starsze (59%). Jeśli chodzi o rodzaj stosowanych metod i środków w zależności od wieku, rodzice narodzonych dzieci znacznie częściej stosowali prezerwatywę będąc w wieku poniżej 30 lat niż po przekroczeniu tej granicy. Kalendarzyk i metody naturalne - to metody stosowane najczęściej przez kobiety w wieku 35-39 lat (odpowiednio 34% i 32%). Doustne tabletki stosowały przede wszystkim kobiety w wieku 20-34 lata (około 20% ogółu). Spirala wewnątrzmaciczna znalazła zastosowanie jedynie w przypadku zaledwie 1,7% ogółu ankietowanych kobiet, przy tym znacznie częściej były to kobiety w
wieku 30 lat i więcej niż matki młodsze (4% w porównaniu z 0,6% w grupie matek w wieku 20-24 lata).
Pary młodsze stażem stosowały poszczególne metody znacznie rzadziej niż pary starsze. W przypadku większości metod i środków najliczniejszą grupę stanowili małżonkowie ze stażem małżeńskim od 6 do 9 lat. Pary w pierwszym roku oraz drugim roku małżeństwa najczęściej stosowały prezerwatywę (odpowiednio 44% i 32%), pary o najdłuższym stażu (10 lat i więcej) nieco rzadziej sięgały po prezerwatywę niż po inne środki i metody planowania poczęć.
Kobiety rodzące pierwsze dziecko stosowały w przeszłości najczęściej prezerwatywę (44%), a następnie - z jednakową częstością (po 21%) - tabletki doustne, kalendarzyk małżeński oraz stosunek przerywany i nieco rzadziej (19%) - metody naturalne. Przed urodzeniem drugiego dziecka i trzeciego dziecka rosły odsetki kobiet stosujących powyższe metody: wyjątek stanowi wśród nich prezerwatywa, która przed trzecim urodzeniem jest stosowana rzadziej niż przed drugim. Matki rodzące dziecko czwarte lub dalszej kolejności stosowały wszystkie wymienione metody rzadziej niż mające za sobą mniej urodzeń.
Kolejną determinantą, która wyraźnie różnicuje odsetki częstości stosowania poszczególnych metod i środków planowania rodziny, jest zaangażowanie kobiet w sprawy wiary. Prawidłowością jest, że ze słabszą aktywnością religijną idzie w parze znaczący wzrost częstości stosowania tabletek doustnych (z 12% wśród praktykujących regularnie do 50% w grupie kobiet niepraktykujących w ogóle), spirali wewnątrzmacicznej (z 0 do 9%), stosunku przerywanego (z 21 do 45%), kalendarzyka - z 26 do 36%). Kobiety najbardziej zaangażowane w sprawy wiary częściej stosują metody naturalne w porównaniu z pozostałymi grupami: odsetek tych kobiet obniża się z 25% w tej grupie do 11% w grupie praktykujących okolicznościowo). Niewielka liczebnie grupa kobiet w ogóle niewierzących (tylko 10 kobiet) ogranicza możliwości ich porównywania z pozostałymi grupami.
Do najwyraźniejszych symptomów wpływu stanu cywilnego kobiet na stosowanie przez nie poszczególnych metod i środków planowania rodziny należą znacząco wyższe odsetki kobiet pozostających w związkach nieformalnych, stosujących tabletki doustne (32%
w stosunku do 17% kobiet zamężnych oraz stosunek przerywany (33 w porównaniu z 22%) przy istotnie niższych proporcjach stosowania metod naturalnych (15% w porównaniu z 23%). Nieznaczące różnice są notowane w przypadku stosowania prezerwatywy (41% w porównaniu z 36%) oraz brak różnic, jeśli chodzi o stosowanie kalendarzyka małżeńskiego (24% i 23%). W przypadku panien, najczęściej wymieniano stosowanie prezerwatyw przez
