WSZECHŚWIAT
PISMO PRZYRODNICZE
m .
ORGAN
POLSKIEGO
t o w a r z y s t w a
PRZYRODNIKÓW IM. M.KOPERNIKA
K.. F a j a n s j B u d o w a a t o m ó w .
J . S o s n o w s k i * " W r a ż e n i a z X I I I z j a z d u f i z j o l o g ó w w B o s t o n i e . M . H u b e r : Z j a w i s k a w y t r z y m a ł o ś c i o w e w p r z y r o d z i e i t e c h n i c e .
J . D e m b o w s k i : T e o r j a r e z o n a n s u n e r w o w e g o . K r o n i k a n a u k o w a .
N o w e a p a r a t y l a b o r a t o r y j n e . K o m u n i k a t y z l a b o r a t o r j ó w . K r y t y k a . 'L ż y c i a n a u k i .
\
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U :
1 9 3 0
W Y D A W N I C T W A K. S. J A K U B O W S K I E G O
Sp. z ogr. odp.
L W Ó W , P I E K A R S K A U
L IL P O P J., R oślinno ść P o lsk i w ep o k a ch m inionych (F lo ry
k o p a ln e )... 13.—
M A L IN O W SK I E., D z ie d z ic z n o śc i zm ienność (Z ary s gen etyk i) zł. 13.—
SO K O Ł O W S K I St., B u d o w a roślin d rz e w iastyc h . . . . zł. 19.—
S Z A F E R W ł., Ż y c ie k w iató w (Z a ry s b io lo gii k w iató w ) . zł. 17.—
SZ Y M K IE W IC Z D., B o t a n i k a ... 50.—
T O K A R S K I J., P e t r o g r a f j a ... 24.—
W E Y B E R G Z., M in e r a lo g ia ... 3 ? —
Do nabycia przez w szystkie księgarnie.
POLSKA SKŁADNICA POMOCY SZKOLNYCH (O T U S)
S P . A K C .
W A R S Z A W A , N O W Y - Ś W I A T 33, T E L . 287-30, 2 8-73 i 128-43.
podaje do wiadom ości, że prowadzi następujące działy:
I. D Z IAŁ P O M O C Y SZ K O L N YC H : U rząd zen ia szko lne. O b ra zy i ta b lice poglądow e. M apy.
G lo b u sy. P rz y rz ą d y fizycz n e. S zk ło la b o ra to ry jn e . O d czynn ik i chem iczne. L am p y p ro jek cyjn e i p rzezro cza. P re p a ra ty an ato m iczn e. M odele.
II. D Z IAŁ M A T E R JA Ł Ó W PIŚMIENNYCH i P R Z Y B O R Ó W BIU R O W YCH : D o staw y m aterjałó w piśm iennych, p rz yb o ró w b iu ro w ych , k sią ż ek b u ch a ltery jn ych , z e szy tó w i t. p., do urzęd ów , biur, szk ó l, k o o p era ty w szko ln ych , zrzeszeń , k sięgarn i, sk lep ó w z m aterjalam i piśm iennem i i t. p.
III. KSIĘ GARN IĘ P E D A G O G IC Z N O -N A U K O W Ą : D ostaw a p o d ręczn ik ó w o ra z k siążek n a u k o w ych , p edagogicznych i z zakresu lite ra tu ry p ięk n ej, k om p leto w an ie i tw o rzen ie b ib ljo tek sz k o l
nych , w o jsk o w ych , kom u n aln ych , b ib ljo te k in sty tu c y j sp ołecznych, zw iązk ó w zaw o d o w ych i t. p.
IV . D Z IAŁ W Y D A W N IC Z Y : W y d a w n ic tw o k sią ż ek szk o ln ych i n au kow ych , g raficzn ych pom ocy szko ln ych , tab lic, m ap i t. p.
Kooperatywom, księgarniom, sklepom i instytucjom odpowiedni rabat.
P r e p a r a t y m ik r o s k o p o w e do u ż y tk u sz k o ln e g o
Na p r z y s t ę p n y c h w a ru n k a c h . Prospekt w ysyła się na żądanie.
D r . D. S z y m k i e w i c z , L w ó w , u l . N a b i e l a k a 2 2.
S P I S R Z E C Z Y R O C Z N I K A 1930.
A R T Y K U Ł Y :
B ia to b rze sk i C. In d eterm in izm w e w sp ó łczes
nej fiz y c e . . . . . ...
B o b ró w n a I. U gięcie p ro m ieni m o lek u larn yc h B o n d e r J . O ź ró d le o p o ru aerod yn am iczn eg o D em bow ski J . T e o rja rezo n an su n erw ow ego F a ja n s K . B u d o w a a t o m ó w ...
G a rtk ie w ic z S . N ow a m eto d a b ad aw cza w zo o p syc h o lo g ji .
G o rc z y ń sk i W . K ilk a w ra ż e ń k lim a tyczn ych z o b sza ró w p u styn n yc h o ra z ciep łych m órz H uber M. T. Z ja w is k a w y trzy m a ło ścio w e w p rz y ro d z ie i techn ice . . . . . . . Ję d r z e jo w s k i H. U g ru p o w an ia atom ó w p ro m ien io tw ó rczych ...
K o n o p ac k a B. C zyn n ość ko m ó rek a podział.
K o źm iń sk i Z. J e z io r a W ig ie rsk ie ja k o teren b a d ań n a u k o w y c h ...
K rze m ien iew sk i S . P ro f. D r. E m il G o d le w sk i S e n ... . . . . . L ew iń sk i J . M ię d z y n a ro d o w y k o n gres geo lo g iczn y w P r e to r j i . ...
M oniak J . W y b rz e ż a A lg e r ji . . . . . . P a w ło w s k i B. B e ra rd ja , jed n a z n a jc ie k a w
szych ro ślin a l p e j s k i c h ...
P rzib ra m H. W y c ie c z k a do In stytu tu B io lo g ji D o ś w i a d c z a l n e j ... . . . R o szko w sk i W . B e n e d y k t N ałęcz D ybow ski . R yb k a E. G ro m ad a k u lis ta g w iazd M essier 3 S ie rp iń s k i R . P ró b a u sta le n ia c h a ra k te ru k li
m atyczneg o części k ra ju na p o d sta w ie ob- se rw a c y j f e n o lo g ic z n y c h ...
S k o w ro n S. S ym b io za i św iecen ie . . . Sło n im sk i P . Z zag ad n ień genezy k rw i u k r ę
gow ców ...
S o k o ło w sk i M. P a r k i n a tu ry i re z e rw a ty jak o w a rs z ta ty p ra c y n au k o w ej leśn ik a . . S o sn o w sk i J . W ra ż e n ia z X III z ja z d u fiz jo logó w w B o s t o n i e ...
S zcze n io w sk i S . W ra ż e n ia fiz y k a z w y c ie c z k i do S ta n ó w Z eednoczonych . ; . . T ele żyń sk i H. U d ział c y to p la z m y w d zie d z i
czeniu ...
W e rn e r W . Z n o w szych b a d ań n a d p rz ew o d n ictw em m e t a l i ...
W e yb erg Z. S łó w k ilk a o k ie ru n k u d o św ia d czalnym w n au kach m in eralo giczn ych .
Sir.
W iśn iew sk i T. A k c ja e k sp e d y c y jn a L. S a w ickiego ... 233 Z a w a d zk i B. Z naczenie stężen ia jo n ó w w o
d o ro w ych d la f i z j o l o g j i ... 105 Z iem ecki S. O d y fr a k c ji m o lek u larn ej . . . 48 Z iem ecki S. O z ja w isk u R am ana . . . 80
K R O N IK A N A U K O W A . A n tro p o lo g ia .
S in an th ro p u s -— cz ło w iek z d olnego c z w a rto rzęd u w C hinach ... 161
A stro n o m ja , a stro fiz y k a , g eo fizyk a.
P ię cio m etro w y r e fle k to r . . . . . . . . 61 F iz y k a w s z e c h ś w i a t a ... 154 Echa sygn ałó w ra d jo w y c h w św ie tle te o rji
zó rz p o la rn y c h S t o r m e r a ... 188 O e n e rg ji i n t r a a t o m o w e j ... 284 O istn ien iu w a rs tw y ozonow ej w s tra to sfe rz e 3 1 2 Jo h a n n e s K e p le r . . . . . . . . . . . 3 16
B a k te ro lo g ja , sero lo g ja.
B a k te rje ferm en tu ją ce b ł o n n i k ... 26 R o la system u nerw ow ego w zja w isk a ch o d
porno ści i , ... 64 O t. zw . u ł t r a m ik r o b a c h ...93 D ziałan ie b a k te rjo b ó jc ze prom ieni R on tgen a
m ałej p r z e n i k l i w o ś c i ... 124 B a k te rje rosnące w w yso k ich k o n cen trac ja ch
s o li k u c h e n n e j ... 12 6 O chorobie p a p u ziej — p sittaco sis . . . . 15 8 W y tw a rz a n ie ciep ła przez cz yste h o d o w le
b a k te ry j i g rzyb k ó w p leśn io w yc h . , . 194 B a rw n ik niebieski d ro b n o u stro jó w . . . . . 227 S e ro d j agn o styka r a k a ... 257 O isto cie za ro d n ik o w a n ia b a k te ry j . . . . 287
B io lo g ja .
Hans Spem ann . . u ...25 O k w itn ien iu bam busów . . . . . . . . 27 D ziałan ie niskich te m p e ra tu r na p y łe k ro ślin n y 29 S tr.
169 240 11 2 19 2
1 1 9 88
15 300 41 218 265 53 275 297 201 73 279
303 145 244 150 7 212 181 137 177
2 W S Z E C H Ś W I A T
S tr.
N ieśm ierteln o ść p i e r w o t n i a k ó w ...63
U b a rw ien ie a p rz y s a d k a m ózgow a . . . . 64
P o lifo rm iz m w y m o c z k ó w ... 65
S p e cyficzn o ść k o m ó rek m eze n c h y m a tyc zn ych 99 G e n eza w łó k ie n łą c z n o tk a n k o w y c h . . , . 10 0 R e g u la c ja ciep ln a u o w a d ó w sp o łec zn ych . . 1_56 O so b liw y g a tu n ek d ż d ż o w n i c y ... 15 9 Z a b ó jczy w p ły w m ro źn ej zim y 1928/29 n a p ta k i ... 159
F a u n a m ch olu b na w y s p y K r a k a ta u . . . . 16 2 O ry g in a ln y p rz y p a d e k r e g e n e r a c j i ...22 5 N owe d an e w s p ra w ie te o r ji re zo n a n su n e r w o w ego ... 253
W sp ó łc z e sn e p o g lą d y n a s tru k tu rę b ło n y p la z m a ty c z n e j 25 4 Z a p ło d n ien ie ja ja s z k a r ł u p n i ... . 285
M e to d a m ik ro s p o p ie la n ia w h is to lo g ji . , . 3 1 7 C hem ja. F a b r y k a w M o ś c i c a c h ... 127
Z Z a k ła d u C hem ji F iz y c z n e j P o lite c h n ik i W a rs z a w s k ie j ...16 0 S tr u k tu r a c e lu lo z y w ś w ie tle p ro m ien i R o n t- g e n a ... . 25 1 M e to d a e le k tr o a n a liz y p rz y p o m o cy „ k ro p lo w e j" e le k tro d y r t ę c i o w e j ...3 1 3 F iz jo lo g ja , b io ch em ja. N ow y am in o kw as z h em o glo b in y . . . . . 29
W p ły w n a św ie tla n ia i g ó rsk ieg o k lim a tu . . 29
„ S z k o d liw o ść ” c h l e b a ... 29
P rz e ż y w a n ie am p u to w an ej g ło w y p sa . . . 30
S ir F re d e ric k G o w la n d H opkins, la u re a t N obla 92 W y d z ie la n ie m oczn ika i k w a su m oczow ego p rz ez p ie rw o tn ia k i » 12 6 B a d a n ia n a d z a w a rto śc ią ty ta n u w ro ślin a c h ja w n o k w ia to w y c h . 15 9 D zien n a ra c ja ż e l a z a ... 194
M ięso ja k o je d y n e p o ż y w i e n i e ...2 2 6 M ied ź a sy n te z a h em o g lo b in y w o rg an izm ie 226 Ł a tw y sposób p ob u d zan ia o ś ro d k a o d d ech o w ego ... 22 6 W p ł y w ro zcień cze n ia n a pH k rw i. . . . . 2 2 6 W p ł y w tra n s fu z ji m łod ej k rw i n a re g e n e r a c ję t k a n e k ...286
O d zia łan iu o lig o d y n a m ic z n e m ... 286
O d zia łan iu b iolog icznem p ro m ie n i p o d c z e r w o n y ch ... . . . . . 3 1 7 F iz y k a . N ow y d e te k to r p ro m ien i m ito g en ety czn yc ft . z8 L u d w ik d e B r o g l i e ... 58
P ra c e R u p p a n a d uginaniem , ro z p ra s z a n ie m i p o ch łan ian iem e l e k t r o n ó w ... 60
Z ja w is k a p rz y p rz em ag n eso w yw a n iu że la za . 62 O a k ty n o m e tra c h te rm o m etrycz n ych . . . . 95
W y k r y w a n ie iz o to p ó w zap om ocą w id m p a s m ow ych ...98
N ajn o w sze w y n ik i i h o ro sk o p y z d z ie d z in y b ard zo w y so k ic h n a p i ę ć ... . 1 2 2 Z d z ie d z in y m a g n e to fiz yk i ato m u . . . . 19 2 W id e łk i s tro jo w e k w a rc o w e w p ró żn i . . 22 8 M ag netyzm a ru c h y w iro w e e le k tro n ó w . 25 0 O fo to g ra fo w a n iu d źw ięk ó w n a p o d sta w ie e f e k tu K e r r a ... 3 1 0 W y z n a c z a n ie lep k o ści c ie c z y w ko m ó rce ż y w ej ... 3 1 8 S tr. G e o lo g ia , m in era lo g ia . N ow e w y k o p a lis k a u stóp K a r p a t w S ta ru n i 32 Na fro n c ie s e d y m e n t o l o g j i ... ... . 227
U w aga o p ie rw ia s tk u chem icznym ty ta n ie w p ow łoce z i e m s k i e j ... 283
P sy c h o lo g ia p o ró w n aw cza. Z m ysł czasu p s z c z o ł y ... 31
W ę c h p só w p o l i c y j n y c h ...63
O d ru ch y s k o ja rz o n e u m o d l i s z k i ... 287
W sp ra w ie zd o ln o ści o rje n ta c y jn e j gołębi p o czto w ych 287 N O W E A P A R A T Y I M E T O D Y L A B O R A T O R Y JN E . A p a r a tu r a m etro lo giczn a B enoit, F a b ry i P e ro t 33 Z egar o sw obodnem w a h a d a l e ... 100
• S z k ie łk a p rzed m io to w e z m ato w ą częścią do p isa n ia . . . ... i. . . . 128
U d o sk o n a lo n a m eto d a czyszczen ia n a czy ń p la ty n o w y c h : : ... , 12 9 S am o cz yn n y re g u la to r ciśn ien ia d la p ra c w u m iark o w a n ej p r ó ż n i ... 129
M y c ie sz k la n y c h n a czy ń m ia ro w ych . . . . 129
D w a n o w e ty p y la b o ra to ry jn y c h w y tw o rn ik ó w gazó w ... 129
A p a r a t do o czyszczan ia r tę c i . . . . . . 12 9 I n te rfe ro m e tr do b a d an ia p ro cesu w z ro stu . 163 Z gin an ie sz k la n y c h ru re k . 194 M e n isk r tę c i ... 19 4 N ow a k olu m n a do d e s ty la c ji fra k c jo n o w a n e j 19 4 U su w an ie sm a ru z w y lo tu b iu re ty ...195
N ap isy n a s z k l e ...195
U trz y m a n ie sta łe j w ilg o tn o śc i w zam kn iętej p rz e s trz e n i . t ... 19 5 P o m p a p ró ż n io w a C e n c o - H y v a c ... 258
G a lw a n o m e tr u n iw e rsa ln y . . . . . . . . 259
O znaczen ie p u n ktu t o p l i w o ś c i ... 288
U d o sk o n a lo n a b iu re ta w a g o w a . . . . . . 288
W y p ro s to w y w a n ie sk ra w k ó w m ikro to m o w ych 288 K a to d a ta n ta lo w a do e le k tr o liz y rtę c i . . . 288
K i t do p o łączeń k rz em io n k a - szkło. . . . 288
W y g o d n y zesp ó ł do m ia rec zk o w a n ia . . . . 289
A p a r a t la b o ra to r y jn y do e k s tra k c ji ciąg łej . 3 1 9 P r o s ty a p a ra t do p o m iaru p rę żn o śc i p a ry lo t n y c h cieczy ...3 1 9 L a b o r a to ry jn y a p a ra t do d e s ty la c ji . . . . 32 0 K O M U N IK A T Y Z L A B O R A T O R JÓ W . B egdon J . W y m ia r y i w sk a ź n ik i n iek tó rych znam ion m ró w ki Słen am m a W e stw w e- siw o o d i A m . (W estw ?) polonicum nov. s u b s p , zn alezio n ej n a P om orzu. . . . 13 0 B ia la sz e w ic z K . B a d a n ia n ad zja w isk a m i reg u lo w a n ia sk ład u m in eraln eg o cieczy ciała. Cz. I ... 260
B o g u ck i M. O rzekom o h a m u ją cym w p ły w ie cieczy ce lo m a tyc zn ej jeż o w có w n a p o w sta w a n ie b ło n y z a p ło d n ie n ia i na b ró zd - k o w a n i e ... 260
B ych o w sk a M. O p rzeb iegu lis te w e k sk ó rn ych na d ło n iach u n a c z e l n y c h ... 16 4 C h e jfe c M . D ług ość życia P aram aeciu m cau- d atum w z w ią zk u z o d żyw ia n iem . . . 35
C yg o w a T. S tu d ja anato m iczno - ekolog iczn e n ad liśćm i sto rc z y k ó w k ra jo w y c h . . . 68
C zern ia w sk i Z. S p iro sto m u m ambiguum Ehrbg. S tu d ja biolog iczne. Cz. I . . . . . . 36
W S Z E C H Ś W I A T 3
D m ochow ski A . O p u ry n a c h m ięśni . . . . D o b ro w o lsk a H., F. H olw eck i L. W e rten stein .
P o te n c ja ł jo n iz a c y jn y rad o n u . . . . E isenberg - H am burg E. W p ły w stro n tu na ru ch P aram aeciu m ...
G o m o liń ska M. W p ły w e le k tro litó w n a sz yb ko ść h y d ro liz y w i e l o c u k r ó w ...
G ro ch m a lick i J . M a łżo ra czk i p o k ła d ó w d ru g ie
go o k resu m ięd zylo d o w co w eg o w S z e lą gu p od P o z n a n ie m ... ...
H enig B. T ym czasow e d o n iesien ie o organach c h o rd o to n a ln y ch u gąsienic m o ty li . . H erszfin k e l H. i H. D o b ro w o lsk a. U w agi o
p ra w ie p ra w d o p o d o b ień stw a i w y rz u c a n iu cząsteczek z ją d e r ato m ó w p ro m ie
n io tw ó rcz ych : ...
J a k u b is ia k S . M a te rja ły do fa u n y sk o ru p ia k ó w w id łon ogich (C o p e p o d a ) z ro d zin y H a rp a ctic id ae w P o zn ań skiem i na P o m orzu ...
J a k u b is ia k S. N o tatk a o sk o ru p ia k a ch w id ło nogich z g ru p y H a rp a ctic id ae z a to k i P u c k i e j ...
K a p u śc iń sk i W . F lu o re s c e n c ja p a ry cyn k u . . K au fm an L. B a d a n ia n a d pochodzeniem różnic w ie lk o śc i ciała, w ra z z opisem n ow ej m e
to d y k u ltu r in v itro ja j k u r i gołębi . . K au fm a n L. A n a liz a czyn n ikó w , k s z ta łtu ją cych przeb ieg w z ro stu n a p o d sta w ie b a d a ń n a d w zro stem k u r i gołębi . . . . K em u la W . P rz y c z y n y p o la ry z a c ji p rz y e le
k tro liz ie so li r t ę c i o w y c h ...
K o e h le r Z. ( f ) . R o zp u szczaln o ść zw ią zk ó w fo s fo ro w y c h z a ro d k ó w ż y ta . . . . . K o w a rz y k H. P ro m ien io w a n ie m itogen etycz-
ne, a w p ły w ciał lo tn yc h ze zm iażd żo
n ych tk a n e k cebu li n a z ja w is k a k o lo id a ln e K ra u z e 0 . P rz y c z y n e k do p o zn an ia zach o w a
n ia się d żd żo w n icy . . . . L a sk o w sk i M. O p o b iera n iu tle n u p rz ez sk ó rę
u ża b y . . . . . . .
Ł u n iew ski A . R a d io la ry ty w żw ira ch p re g la - c ja ln y c h P r a w i s ł y ...
M an n T. 0 d om niem anym u d z ia le azo tu am i
dow ego b ia łe k k rw i i m ięśni w p rz em ia n ach chem icznych m ięśnia p ra c u ją c eg o M a z u rk iew icz W . i H. B u k o w ieck i. M ik ro fo to g ra fia w c i e m n o ś c i ... . M ło d zian o w sk a H. W id m o ram an o w sk ie k il
k u i z o m e r ó w ...
M o ra cz ew sk a M. O w id m ie a b so rp cyjn em p a ry selen u : ... ...
M o ra w ieck i A . F o s fo r y ty z o k o lic G d y n i. . M ro zo w sk i S . C iep ło p a ro w a n ia cząsteczek
Zn2, C d 2 i Hg2 ...
N ow iński W . W . P o b u d liw o ść p oszczególnych części se rc a pod d ziałan iem drażnionego n erw u błędnego . .
O strouch M . C ho nd riom i a p a ra t G o lg i‘ego w k o m ó rk ach g ru czo łó w dna żo łąd ka . . P a cz o sk i J . L a s y B o śn i...* . P a cz o sk i J . Z m ian y s z a ty ro ślin n e j . . . . P a cz o sk i J . D w ie so c jo lo g je . . . . . . R ó ż y c k i S Z. D y z lo k a c je d y lu w ja ln e w o k o
lic y st. Z ło ty P o t o k ...
R ó ż y c k i S . i Z. S u jk o w s k i R a d io la ry ty w o b ręb ie K a r p a t F l i s z o w y c h ...
S a k só w n a S . O p rzem ia n ie m in era ln e j p o d czas głodu u p s a ...
S ło n im sk i P. P r o s ty sposób u w a ln ia n ia z a ro d k ó w p łazó w o go niastych z o taczają*
cych je b ł o n ...
S ło n im sk i P . O p ierw szem p o ja w ie n iu się h e
m oglob in y u z a ro d k ó w a k s o lo tla . . .
Str.
Sło n im sk i P . O zd oln ości sw oistego sam o- ró żn ico w ania się p resum ptyw nego z a w ią z k a k rw i u p ł a z ó w ... . 290 S ło n im sk i P. O d u alizm ie w genezie ciałek
k rw i czerw on ych i białych u p łazó w . . 321 S ta r k C. (f) . W io ś la rk i (C la d o c e ra ) jezio ra
B y t y ń s k i e g o ...130 S ym E. L ip aza i jej d z i a ł a n i e ...130 S zab u n iew icz B. O p o ten cja le m ięśnia . . . 289 Szab u n iew icz B. O k szta łcie k rz y w y c h s k u r
czu p o jed yń czego n o rm aln ych i sp o la ry z o w a n y c h m ięśni p rz y bezpośredniem i p ośred n iem d r a ż n i e n i u ...289 Szab u n iew icz B. D o d atn ie sp o laryz o w a n ie m ię
śnia, a sku rcz m e c h a n ic z n y ...320 S zym k iew ic z D. N owe zasto so w an ie m etod
sta ty s ty c z n y c h do sy ste m a ty k i ro ślin . . 35 T ru szk o w sk i R. U tlen ia n ie k w asu moczowego
w ęglem a k t y w o w a n y m ... 130 T ru szk o w sk i R. U r i k a z a ... 260 W ilc z y ń sk i J . S tu d ja n ad d eterm in a c ją płci
u B o n e llia v i r i d i s ...261 W ita n o w sk i W . R. F o s fa ty d y . I. O fo s fa ty -
dach w ą tro b y k r ó l i k a ... 321 W ita n o w sk i W . R. F o s fa ty d y . II, O losie
zw ią zk ó w ch o lin o w ych w organ izm ie k r ó lik a , pozbaw ionego n a d n e r c z y ... 321 W o lfk e M. U w aga d o tycz ą ca p ierw szeń stw a
id e i m olekuł k w a n to w yc h . . . . . . 195 Z a w a d zk i B. B a d a n ia n ad rozm ieszczeniem
n ie k tó ry c h k ry s ta lo id ó w w u k ła d ac h k o lo id a ln ych , zb liżo n ych do cy to p laz m y . , 35
O CH RO N A PR Z Y R O D Y . Z jazd P a ń stw o w ej R a d y O ch ro n y P rz y ro d y
w r. b... 66 Z h is to rji ż u b r ó w ... 102 F ilm a och ron a p r z y r o d y ... 131 O rg an iza cja o ch ro n y p rz y ro d y w P o lsce . . 132 W a rsz a w sk i O gród Z o o lo g ic z n y ...197 P ie n in y p a rk iem n a r o d o w y m ...290 W y s ta w a och ron y p rz y ro d y w W a rsz a w ie . , 291 O film o c h r o n i a r s k i ... 322
K R Y T Y K A .
B ra u n - B la n ą u e t J . P flan zen so zio lo g ie . . 38 F ittin g H., H. S ie rp , R . H a rd er i G. K arste n .
L ehrbuch d e r B o tan ik fu r H ochschulen . 167 F iz y k a w sp ó łczesna ...13 4 F o u rn ie r d A lb e E. C uda f i z y k i ... 69 H alau n b ren n er M . Ć w iczenia p ra k tycz n e z f i
z y k i w szk o le śred n iej. O p tyk a . . . . 165 In d ex lon d in en sis ... 71 J e a n s J . H. Eos c z y li granice a stro n o m ji . , 199 K a lin o w sk i S. F iz y k a , t. I I I ... 39 K o e rn e r A . P flan zen leb en d er D o n a u la d er . 103 K o ło d ziejcz yk J . Ć w iczenia z m o rfo lo g ji r o
ślin . Cz. II. : : : ... 70 K ra jo b r a z y ro ślin n e P o lsk i . . . 104 K ra w ie c F . L ichenotheca p o l o n i c a ...200 L ilpo p I. R oślinność P o lsk i w ep okach m inio
n ych . . . ... 37 L undborg H. R assen ku n d e des sch w ed isch en
V o l k e s ... 263 M ianow skiego K asa. ... . 133 M ik laszew sk i J . L a sy i leśn ictw o w P olsce. 132 M o szyń sk i A . D żdżow n ica i p ija w k a . . . . 166 M ścisz Z. Z arys m eto d yk i g e o g ra fji. . . . 69 N iem ców na S. N auczanie g e o g ra fji w szk o
łach s z w e d z k i c h ...292 Str.
36 229 19 6 130
130 164
165
129
130 69
195
195 196 67
321 68
36 165
321 196 131 131 229 101
68 289 35 131 131 196 68 196
260 260
4 W S Z E C H Ś W I A T
„O chrona p r z y r o d y " ...
P a cz o sk i J . L a s y B i a ł o w i e ż y ...
P a c z o sk i J . Ż ycie g ro m ad n e r o ś l i n ...
P a la e o n to lo g ia p o l o n i c a ...
P o le sie , P ra c e B iu ra M e l j o r a c j i ...
P rz ib ra m H. E x p erim en ta lzo o lo g ie, T. 6.
Z o o n o m i e ... . . . R o m an iszyn J . i F . S c h ille . F a u n a m o ty li P o l
sk i . ...
S z a fe r W . E lem en t g ó rsk i w e flo rz e n iżu p o l
skiego . . , . ...
T o łw iń sk i K . N ow y a tla s g eo lo g iczn y B o r y sła w ia ...
W e y b e rg Z. M in era lo g j a ...
W o jn ic z - S ia n o ż ą c k i J . i G . D o b o rzyń sk i.
F iz y k a w z a k re sie gim n azju m h u m an i
styczn eg o ...
Z illin g e r W . Z b ió r ćw iczeń z fiz y k i d la szkó ł p o w szech nych . : : ... . Z ab ło cki J . N ow oczesne o p rac o w a n ie k o p a ln e j f lo r y W i e l i c z k i ...
M ISC E L L A N E A .
Ś. p. F e lik s K o t o w s k i ...
N au k a p o lsk a z a g r a n i c ą ...
P rz y z n a n ie n a g ro d y n a u k o w e j ...
P o w sta n ie se k c ji ped agogiczn ej p rz y P o l- skiem T -w ie F izyczn em ...
E k sp e d y c ja do A f r y k i ...
K o n g res c y t o l o g ó w ...
Z apom niana s ta c ja (V ille fra n c h e s. m.) . . .
•Obecny sta n o g ro d u b otan iczn ego w D u b lan ach K o n k u rs n a u k o w y ...
V - t y z ja z d N iem ieckiego T -w a F izyczn eg o P ie rw sz a o g ó ln o p o lsk a k o n fe re n c ja p sy c h o
techn iczn a ...
M ię d z y n a ro d o w y k o n g res zo o lo g ó w . . . K o n g re s m ik ro b io lo g icz n y ...
S tr.
S tu le c ie T -w a G e o lo g i c z n e g o ... 167 K o n k u rs n a p ra c ę d y d a k ty c z n ą z d zie d z in y
fiz y k i i chem ji ...167 Ś. p. S ta n is ła w M a rja n K rz y s ik . . . . . 16 8 U ro czy sto ść n a u k o w a ... 16 8 S ta c ja d la b a d ań n a d a n tro p o id a m i . . . . 200 K o n g re s cyto lo g ó w d o św ia d cza ln yc h . . . . 200 X V K o n g re s m ięd zy n a ro d o w y a n tro p o lo g ji
i a rc h e o lo g ji p rz e d h isto ry c z n e j w P o rtu - g a l j i ... 2 3 0 K o n g re s z o o t e c h n i k ó w ... 23 1 V z ja z d F iz y k ó w P o l s k i c h ... 23 2 Ś. p. W ła d y s ła w P o liń s k i . . . . . . . . 2 3 2 U ro czy sto ść p o św ięcen ia ta b lic y p am iątk o w ej
k u czci ś, p. p ro f. R acib o rsk iego w Ć m ie
lo w ie . ... ... • 26 3 K a rp a c k a S ta c ja G eo lo giczn a w B o ry sła w iu . 29 4 V z ja z d F iz y k ó w P o lsk ic h w P o zn an iu (sp ra
w o zd an ie) ... 295 D a ry k sią ż k o w e z A m e r y k i ... 296 S p ra w o z d a n ie z V m ięd zyn a ro d o w eg o k o n g re
su botan iczn ego w C am bridg e . . . . 326 N o rw esk a s ta c ja b iolog iczn a H erdla . . . . 327 N auki p rz y ro d n ic z e n a m ięd zy n a ro d o w ej w y
sta w ie w L eo d ju m ... 3 2 8 S p is ch em ik ów p o l s k i c h ...3 2 8
C A Ł O ST R O N IC O W E IL U S T R A C JE T Y T U ŁO W E , K w ia ty sz a fra n u sp isk iego w T atrach . 1 0 4 — 105 P a r k n a tu ry w P u n k a h a rju (płd. F in -
l a n d j a ) ... 1 3 6 — 137 S k a ła d la b ia ły ch n ied źw ied zi (Ha-
genbeck - H a m b u r g ) ... 1 6 8 — 16 9 W id o k części je z io ra W ig ry i o k o lic 200 — 201 W o d o sp a d w p a rk u n a tu ry Y e llo w sto n e
w U. S . A ... 232 — 2 3 3 Ś. p. E m il G o d le w sk i S e n ... 264 — 265 K ra jo b r a z n o rw esk i (N orangsdal) . . 296 — 2 9 7 S tr.
3 6 13 3 29 1 7 1 37 38 229 29 1 293 292
261 32 5 326
40 40 4 0 7 1 7 1 72 7 2 72 10 4 13 6 13 6 167 167
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L SK IE G O T-W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. M. K O P E R N I K A
Nr. 1 Styczeń 1930
Treść zeszytu: K F a j a n s . B udow a atom ów . J . S o s n o w s k i . W ra żen ia z XIII zjazdu fizjologó w w Bostonie.
M. H u b e r . Z jaw iska w ytrzym a ło ścio w e w p rzyro d zie i technice. J . D e m b o w s k i . T eo rja rezonansu n er
w ow ego. K ro n ik a n aukow a. N owe a p a ra ty lab o ra to ryjn e. K om u n ikaty z Iaboratorjów . K ry ty k a . Z życia nauki.
D O C Z Y T E L N I K Ó W .
Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, spełniając naczelne swe zadanie, jako Zrzeszenie wiedzą przyrodniczą wśród najszerszych kół społeczeństwa rozpowszechniające, podjęło trud wznowienia wydawnictwa, które w latach niewoli niepośledniem cieszyło się uznaniem.
„Wszechświat" w dobie powszechnego ucisku wszelkiej swobodnej myśli polskiej był jednym z tych j as n y ch promyków nadzieji, które krzepiły serca i zaprawiały wolę do wyzwalającego czynu. Rola j e g o w dobie odrodzenia nie powinna i nie może b y ć skończona. Wszak potężnym środkiem do usunięcia najgorszych skutków niewoli — c ie m n o t y —jest rozpowszechnianie wiedzy, w tem przyrodniczej przede wszy stkiem. Zrozumienie Ważności tej sprawy stało się dziś powszechne.
Towarzystwo nasze, jako czynnik obywatelski, w pełni poczucia odpowiedzialności uznało, iż wznowienie tego czasopisma, które w historji wysiłków pracy nad uświadamianiem przyrodniczem społeczeństwa posiada chlubnie zapisaną kartę, jest najodpowiedniejszym środkiem prowadzącym bezpośrednio do celu.
Oddając ten pierwszy zeszyt wznowionego „ Wszechświata“ do rąk Czytelników, li czymy niezłomnie na ich pomoc. Podejmujemy trud Wśród ciężkich warunków pracy, jednakże z tą pełnią wiary, iż nie będzie on daremny, a nadejdzie ostatecznie chwila, y zrozumienie po trzeby wiedzy przyrodniczej dotrze do najgłębszych warstw wolnych obywateli Rzeczypospolitej!
J U L J A N T O K A R S K I P rezes P . T . P . im. K opernika.
K A Z IM IE R Z F A J A N S (M onachjum ).
B U D O W A
W dążeniu do sprowadzenia w ielkiej ró ż n o r o d n o ś c i otaczających nas ciał do możli
w ie małej liczby składników, doszła nauka w końcu zeszłego stulecia do poznania około 80 lub 90 pierwiastków. P ierw iastka
mi nazwano ciała, które nie dają się rozło
żyć na prostsze składniki za pomocą zw yk
łych metod chemicznych: ogrzewania, prądu elektrycznego, oddziaływania innych ciał. Były to więc ostatnie dostępne chemi
kowi składniki ciał przyrody. Jako znane pierw iastki można wymienić wodór, hel, tlen, azot i wiele innych, jak m etale i t. p.
Dla każdego pierw iastka założono istnienie najmniejszych cząstek, nazwanych atom a
mi, a stanowiących granicę podzielności, a więc 90 pierwiastkom odpowiadałoby 90 rodzajów atomów. Każdemu atomowi przy
pisano określony ciężar atomowy, który od
noszono zw ykle do ciężaru atomowego wo
doru, przyjętego za jednostkę. Je śli więc mówimy, że ciężar atomowy tlenu wynosi 16, to rozumiemy przez to, iż atom tlenu jest 16 razy cięższy od atomu wodoru. Za
łożono następnie, że atomy jednego pier
w iastka są wszystkie identyczne; nie mogą one przechodzić jedne w drugie, są niezni
szczalne i nie mogą być rozłożone na dal
sze części. Tak wyobrażano sobie budowę m aterji w końcu ubiegłego stulecia.
Odkrycie radu pociągnęło za sobą ważne zmiany w tych poglądach. R ad jest ciałem, które za pomocą zw ykłych metod chemika tak samo nie da się rozłożyć na prostsze składniki, jak w ęgiel lub tlen. Równie jak te ostatnie, należało zaliczyć rad do pier
wiastków chemicznych. A jednak rad ule
ga powolnym zmianom. Rad rozkłada się samorzutnie, przyczem z danej jego ilości po upływie 2000 lat pozostaje tylko poło
wa. Jednocześnie ten rozpad zachodzi zu
pełnie inaczej, niż rozkład jakiegokolw iek złożonego ciała chemicznego na składniki prostsze. W tym ostatnim przypadku może
my z łatwością wpłynąć na proces przez
A T O M Ó W
podniesienie temperatury, ale proces roz
padu radu jest całkowicie samorzutny i w żaden sposób nie zdołamy nań oddzia
łać. W ynika stąd, iż rozpad radu jest czemś innem, niż rozpad zwykłych złożonych ciał na ich atomy, a mianowicie należało przy
jąć, że sam atom radu ulega rozpadowi.
Stwierdzono ponadto, że przytem wydziela się hel, którego ciężar atomowy wynosi 4.
Hel okazał się przez to składnikiem radu, czyli atom złożony zaw iera w sobie atom prostszy jako składnik. Prócz tego bada
nia nad radem doprowadziły do poznania zadziwiających promieni, które nazywamy promieniami a i [3, a których główna w ła
ściwość polega na tem, iż są one cząstka
mi, posiadającemi nabój elektryczny i wy- rzucanemi przez rozpadające się atomy ra du z w ielką szybkością. Szybkość ta wynosi wiele tysięcy kilometrów na se
kundę. Takie powstawanie naładowanych elektrycznością cząsteczek przy rozpadzie atomu radowego wskazuje, że wewnątrz atomu muszą istnieć naboje elektryczne.
I oto teraz musimy powiązać ze sobą dwa fakty: powstawanie helu przy rozpadzie radu, oraz obecność nabojów elektrycz
nych wewnątrz atomu radowego.
J a k możnaby sobie naszkicować obraz takiego atomu? W usiłowaniach zdoby
cia odpowiedzi na to pytanie rozstrzygającą rolę odegrały badania nad przechodzeniem cząsteczek a i [3 przez materję. Ja k wiemy, wyrzucone z atomu radu z szybkością oko
ło 20,000 kilometrów na sekundę cząstecz
ki a mogą przejść przez kilkocentymetro- w ą warstwę powietrza, nie zmieniając zbytnio swego kierunku. W pewnym stop
niu zachodzi odchylenie, nieraz nawet za
łamanie, ale naogół cząstka * może przejść przez setki tysięcy drobin powie
trza, nie zmieniając kierunku swej drogi.
F akt wskazuje, iż atomy muszą posiadać budowę porowatą, znajdują się w nich lu ki, przez które cząstka « przechodzi bez
Nr. 1 W S Z E C H Ś W I A T 3 przeszkód. Cząsteczka taka nie jest prze
cież promieniem, w rodzaju promienia świetlnego, lecz jest cząsteczką materjal- ną, atomem helu, niosącym nabój dodatni.
Coś podobnego obserwujemy także w przy
padku promieni (3. Ich istnienie stwierdził już przed 30 laty L e n a r d, podczas ba
dań nad promieniami katodowemi, które w rurkach rontgenowskich wywołują po
wstawanie promieni R o n t g e n a , Także i te promienie mogą przechodzić przez grube w arstw y m aterji i L e n a r d wnosił z obserwacji zjawiska, że w jednym kilo
gramie ołowiu zaw arte jest m aterji nieprze
puszczalnej nie więcej, niż jej mieści się w główce od szpilki. Cała reszta objętości, to przestrzeń pusta. Mamy więc przed so
bą fakt istnienia podobnej budowy gąbcza
stej, a zarazem wiemy, iż zawarte są w niej naboje elektryczne. P rzechodzeni promieni a przez atomy umożliwiło bliż
sze poznanie rozkładu tych nabojów w e
wnątrz atomu. Zanim przejdziemy do przedstawienia wyników tych badań, chciałbym przypomnieć czytelnikowi nie
które podstawowe fakty z dziedziny nauki 0 elektryczności. Je śli są to fakty elemen
tarne i powszechnie znane, to jednak w in
teresie ciągłości przedstawienia sprawy nie chciałbym ich pominąć.
Istnieją dwa rodzaje elektryczności: na
boje jednego rodzaju odpychają się wza
jemnie, naboje różnego rodzaju natomiast przyciągają się. Z tego powodu odróżniamy elektryczność dodatnią i ujemną. Gdv złą
czymy ze sobą elektryczność dodatnią 1 ujemna, zachodzi częściowa neutralizacja obu. W łaśnie dlatego nazwano je dodatnią i ujemną, że na podobieństwo wielkości algebraicznych znoszą się one wzajemnie.
Naboje elektryczne dodatnie i ujemne uważam y za równe, gdy ich działanie na- zewnątrz znosi się zupełnie, a więc gdy zachodzi całkowita neutralizacja. W ielkość nabojów mierzono za pomocą subtelnych przyrządów i stwierdzono, że naboje dają się dzielić na coraz to mniejsze części. Je d nakże badanie doorowadziło do wniosku, że i podzielność elektryczności nie jest bez
graniczna. Ja k w przypadku atomów, do
chodzimy i tu do granicy podzielności, do najmniejszego naboju, który nie daje się już podzielić na jednostki jeszcze mniejsze. Jest to atom naboju elektrycznego, który nazy
wamy „nabojem elementarnym”. Okazało się ponadto, że granica ta zarówno w przy
padku dodatniej, jak ujemnej elektryczno
ści, prowadzi do naboju tej samej wielko
ści. Oznacza to: jeśli połączymy nabój ele
mentarny ujemny z dodatnim, to zajdzie zuoełna neutralizacja. Również i obojętny elektrycznie atom posiada równa liczbę nabojów elementarnych dodatnich i ujem
nych.
Prócz takiego Doznania istoty elektrycz
ności, doprowadziły w ostatnich dziesię
cioleciach ubiegłego stulecia badania L e- n a r d a i T h o m s o n a do odkrycia nad
zwyczaj ważnego faktu. Znaliśmy dotąd nabój elementarny tylko w ścisłym związ
ku z materją. jako nabój materji. Elek
tryczność uważano zatem za pewien stan materii. Ale oto poznano w promieniach katodowych atomy wolnej ujemnei elek
tryczności. Już atom wodoru posiada nad
zwyczaj małe wvm iary i małą masę. Masa atomu tego najlżejszego pierw iastka che- nicznego tak się ma do m asy 0.1 grama, jak 1 kg. do m asy globu ziemskiego. Okazało się jednak, iż elektryczność ujemną w pro
mieniach katodowych można otrzvmać w Dostaci cząstek o wiele lżejszych. W olny nabój elementarny ujemny, jak go znamy w promieniach katodowych lub promie
niach 3, jest dwa tysiące razy lżejszy od atomu wodoru. Nie jest to nabój elektrycz
ny, związany z atomem, jest to nabój elektryczny sam w sobie. Oczywiście pró
bowano także otrzymać niezależne od ma
terji cząstki elektryczności dodatniej. Po
mimo wszelkich starań nie udało się to jednak. Dawniej, jak dziś, musimy powie
dzieć. że najlżejszą naładowaną dodatnio cząstką jest atom wodoru.
Wymienione fakty: porowata struktura materji oraz wyznaczenie naboju elemen
tarnego, doprowadziły do obrazu budowy materji, naszkicowanego przez R u t h e r f o r d a w roku 1911 i doprowadzonego
4 W S Z E C H Ś W I A T Nr. 1 przez N i e l s B o h r a (1913) do w ysokie
go stopnia doskonałości.
Zaczniemy od atomu wodoru. Od k aż
dego atomu każdego pierw iastka można oddzielić ujemne naboje elementarne, na
zwane elektronami. Dotyczy to również atomu wodoru, z którego można otrzymać tylko jeden elektron; po jego oddzieleniu atom zyskuje nabój dodatni, równy nabo
jowi elementarnemu elektryczności dodat
niej. Je st to jednocześnie granica podziel
ności elektryczności dodatniej. W obec te
go budowę atomu wodoru można sobie wyobrazić w sposób następujący: atom składa się z naboju elementarnego dodat
niego, i również jednego naboju ujemnego.
Różnica pomiędzy obydwoma polega na tem, że nabój ujemny, elektron, jest b ar
dzo lekki, gdy cała masa atomu jest zw:ąza- na z nabojem dodatnim, W tym system ie za.
chodzi ożywiony ruch, a mianowicie lekki elektron obraca się dokoła ciężkiej cząstki dodatniej, czyli jądra, z w ielką szybkością.
Słusznie porównano tak i atom z malutkim systemem słonecznym, w którym jądrem jest słońce, ziemia zaś jest elektronem ujemnym. Dzięki pracom B o h r a znamy obecnie budowę tego atomu ze w szystkie- mi szczegółami. W iem y dokładnie, jaka jest odległość elektronu od jądra, czyli znamy promień atomu. Przecież prócz toru elektronu nic więcej w atomie niema. Roz
m iary atomu są bardzo małe, wynoszą bo
wiem połowę miljonowej części milimetra, czyli promień atomu tak się ma do 1 cen
tym etra, jak 1 centym etr do 2000 kilo
metrów. Je śli sam atom jest tak niesłycha
nie drobny, to w ym iary jego części składo
wych są jeszcze znacznie mniejsze. Te ostatnie nie są znane zupełnie dokładnie, wiemy jednak, że promień jądra i promień elektronu stanowią najw yżej jedną dzie- sięciotysiączną część promienia całego atomu. W przybliżeniu możemy więc przy
jąć jądro i elektron za punkty: dokoła punktu jądra obraca się w odległości poło
w y jednej miljonowej milimetra punkt elektronu. Znamy następnie szybkość ob
rotu elektronu i znamy siłę, z jaką jądro przyciąga elektron. Zupełnie jak w syste
mie słonecznym, elektron nie spada na jądro, gdyż siła przyciągania zostaje zrów
noważona przez siłę odśrodkową. Z tych faktów można wreszcie z dużą dokładno
ścią wyznaczyć budowę widma świetlnego atomu wodoru.
Przechodzimy obecnie do systemu nieco bardziej skomplikowanego: do atomu helu.
Ciężar atomowy helu wynosi 4, czyli atom helu jest 4 razy cięższy od atomu wodoru.
Hel posiada dwa elektrony ujemne. Jeśli je odłączyć, to pozostaje atom, noszący podwójny nabój dodatni, czyli nic innego, jak poznana już przez nas cząstka a. sta
nowiąca jądro atomowe. Mamy więc bu
dowę następującą. Hel zaw iera jądro 0 podwójnym naboju dodatnim, dokoła jądra krążą dwa elektrony ujemne. Rów
nież i w tym przypadku w ym iary jądra 1 elektronów są bardzo małe w stosunku do wymiarów całego atomu i można je uważać za punkty. M asa atomu jest zw ią
zana z jądrem, które jest cztery razy cięż
sze od jądra atomu wodoru. Praktycznie biorąc, w tego rodzaju obliczeniach, masa elektronu nie odgrywa roli. Rozumiemy teraz, dlaczego taki niosący podwójny na
bój dodatni atom helu może przejść bez przeszkód przez wiele innych atomów: ja
ko punkt może on z łatwością przelecieć przez luki w innych atomach.
Przechodzimy następnie do litu. Jego nabój jądrowy wynosi 3, jego ciężar ato
mowy 7. Budowa atomowa litu wynika z analogji. Znowuż mamy jądro, niosące 3 naboje elementarne dodatnie, dokoła jądra krążą trzy ujemne elektrony. Zawsze w stanie elektrycznie neutralnym liczba nabojów dodatnich musi być równa liczbie ujemnych. Następnym co do stopnia skom
plikowania systemem jest beryl, później bor, jeszcze później węgiel. Nabój jądrowy węgla jest równy 6. Sześciu dodatnim na
bojom jądra odpowiada 6 negatywnych elektronów, krążących dokoła, gdy stan elektryczny atomu jest neutralny. Dla ato
mu tlenu odpowiednie liczby są: 8 nabo
jów jądra i 8 elektronów, dla wapnia 20, dla złota 79, dla ołowiu 82 i dla najcięż
szego ze znanych atomów, atomu uranu,
